त्रिभुवन विमानस्थलमा लाग्ने विद्यार्थीकाे लाम त्रिभुवन विश्वविद्यालय फर्काउन प्रचण्डका लागि घर्किसकेको छैन समय

त्रिभुवन विमानस्थलमा लाग्ने विद्यार्थीकाे लाम त्रिभुवन विश्वविद्यालय फर्काउन प्रचण्डका लागि घर्किसकेको छैन समय

A+ A A-

संस्कृतका महाकवि कालिदासले आफ्नो काव्य रघुवंशम्‌को एउटा श्लोकमा भनेका छन्, 'संसारमा दुईवटा चीज मात्रै छन् । एउटा, शब्द छ । अर्को, त्यसको अर्थ छ ।' कालिदासले भनेझैँ अहिले नेपालमा विश्वविद्यालयको अर्थ खोज्नुपर्ने बेलामा छौँ ।

विश्वविद्यालय अर्थात् सीप विकास, आलोचनात्मक बहस, अनुसन्धानको केन्द्र हो । समग्रमा ज्ञान उत्पादनको केन्द्र हो ।

शिक्षालय ज्ञान उत्पादनको केन्द्र भएकै कारण सन्दर्भवश चाणक्यले भनेका छन्, 'शिक्षा जीवनका लागि वा जगत्‌का लागि हुनुपर्छ । दुर्भाग्य, नेपालको उच्च शिक्षा, जीवन र जगत् दुवैका लागि भएन । नेपालको उच्च शिक्षाले जीवन र जगत्‌का लागि ज्ञान उत्पादनभन्दा बढ्ता अहंकार उत्पादन गरिरहेको छ । त्यसैले, गाउँघरतिर भनिन्छ, कम पढ्यो हलो छोड्यो, बढी पढ्यो थलो छाेड्यो ।

हुन पनि, करिब २ लाख ३० हजार विद्यार्थी १२ कक्षा उर्तीण गरेर विश्वविद्यालय शिक्षाका लागि योग्य हुन्छन् । गत वर्ष तीमध्ये १ लाख १० हजार विद्यार्थीले विदेश उड्नका लागि नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (एनओसी) लिएका छन् । एनओसी नलिएर नै उच्च शिक्षाका लागि करिब १४ हजार भारत गएको अनुमान गरिन्छ । गएको वर्ष विदेशिएका १ लाख १० हजार विद्यार्थीबाट मात्रै १ खर्ब ४२ करोड रुपैयाँ बाहिरिएको छ । भारत जानेको अनुमानित रकम थप्दा विदेशिने रकम थपिनेछ ।

अर्थात्, उच्च शिक्षाका लागि बजारमा निस्कनेमध्ये आधा विदेशिन्छन्, बाँकी रहेका आधामध्ये सबै विश्वविद्यालय पुग्दैनन् । नेपालमा रहेका विद्यार्थीहरू पनि देशभरका १४ सय ३२ वटा कलेजमा छरिन्छन् । एक अध्ययनअनुसार ६ सयवटा कलेजमा १ सयभन्दा कम विद्यार्थी छन् भने २ सय ७७ वटा कलेजमा २ सयभन्दा कम विद्यार्थी छन् । त्यसरी हेर्दा १४ सय ३२ मध्ये ८ सय ७७ वटा कलेजमा २ सयभन्दा कम विद्यार्थी छन् । १ सय जना विद्यार्थी नभएको कलेजबाट कस्तो गुणस्तरको जनशक्ति उत्पादन हुन्छ होला ? त्यो कलेजमा पुस्तकालय, प्रयोगशाला हुन्छ कि हुँदैन ? अथवा शिक्षक कति होलान् ? भयंकर चिन्ताको चरणमा नेपालका विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीको भर्ना मात्र घटिरहेको छैन, ड्रपआउट (बीचमै छोड्ने) हरूको संख्या पनि बढेको छ ।

'शिक्षा जीवनका लागि वा जगत्‌का लागि हुनुपर्छ । दुर्भाग्य, नेपालको उच्च शिक्षा, जीवन र जगत् दुवैका लागि भएन । नेपालको उच्च शिक्षाले जीवन र जगत्‌का लागि ज्ञान उत्पादनभन्दा बढ्ता अहंकार उत्पादन गरिरहेको छ । त्यसैले, गाउँघरतिर भनिन्छ, कम पढ्यो हलो छोड्यो, बढी पढ्यो थलो छाड्यो ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयको तथ्यांकअनुसार २०७५ मा बीए पहिलो वर्षमा १८ हजार ३०६ जनाले परीक्षा दिएका थिए । तर, तेस्रो वर्षमा आइपुग्दा ९ हजार ३ सय ११ जना मात्र परीक्षामा सहभागी भए । २०७५ मा बीबीएस पहिलो वर्षमा ४७ हजार २ सय २१ जनाले परीक्षा दिए । तर, चौथो वर्ष २०७९ मा आइपुग्दा ३९ हजार ७ सय १ जना मात्र सहभागी भए ।

२०७५ मा बीएस्सी पहिलो वर्षमा ६ हजार ४ सय ८९ रहेकोमा चौथो वर्ष २०७९ मा ४ हजार ८ सय ८८ छन् । यसरी परीक्षामा सामेल हुने विद्यार्थीको संख्या निरन्तर ओरालो लागेको छ । शिक्षाको मर्म जाँच दिएर उत्तीर्ण गर्ने मात्र होइन, जीवन सिकाउने हो । स्वाभाविक रूपमा नेपालको डिग्रीले अवसर दिँदैन । विश्वविद्यालयले उसको क्षमता वृद्धि गराउनुपर्ने थियो । त्यसो गर्न सकेन, जसले गर्दा विदेशिनेको सूची लामो बन्यो ।

शिक्षालयका शिक्षक पठनकाे चिन्तनभन्दा पद प्राप्तिकाे प्रतिस्पर्धामा छन् । २०४६ पछि कुलपति अर्थात् प्रधानमन्त्रीले त्रिवि सुधारको साँचो तिनै पदका लागि दास हुनेलाई जिम्मा लगाइरहेका छन् । पदका लागि पार्टीको दास बन्न राजी भएर त्रिविको जिम्मा पाएकाहरूकै कारण विश्वविद्यालयले सामान्य शैक्षिक क्यालेन्डर बनाउन सक्दैन । दलीयकरणले आक्रान्त छ । सम्बन्धन बाँडेर रोयल्टी खाने प्रवृत्ति बढ्याे । अर्थात्, विश्वविद्यालय कर्पोरेट हाउसजस्ता भए, फ्रेन्चाइज बेचिखाने । 'थिङ्कट्याङ्क' 'थिङ्किङबिनाका ट्याङ्क' मात्रै छन् । नपढाउने शिक्षक, नपढ्ने विद्यार्थी र काम नगर्ने कर्मचारी हावी छन् । वर्षौंसम्म पाठ्यक्रम परिमार्जन हुँदैन । समयमा परीक्षा हुँदैन । भएको परीक्षाको नतिजा समयमा निस्कँदैन । त्रिवि भीमकाय संरचना सम्हाल्न नसक्ने अवस्थामा पुगेकाे छ । त्यसैले, विश्वविद्यालय सुधारको खास सूत्र सोचमा भेटिन्छ कि संरचनामा ? अहिले यी दुई कोणबाट पनि विश्लेषण गर्नु अनिवार्य भएको छ ।

विद्यार्थी नेता बिचौलियाजस्ता भए । प्राध्यापक पदको प्रतिस्पर्धी र पदाधिकारी पार्टीका दास भए । कर्मचारी कामचोर भए । पाठ्यक्रम पुरातन छन् । अनि, विश्वविद्यालयलाई विचार विमर्श र ज्ञान उत्पादनको केन्द्र बनाउने बहस हुन्छ । यो सुहाउने कुरा हो ?

विश्वविद्यालय भनेको के हो ? विश्वविद्यालय हुन कस्ता विशेषता चाहिन्छ ? हामीलाई किन विश्वविद्यालय चाहिन्छ ? कस्तो चाहिन्छ भन्ने पनि गहिरो विमर्श हुन सकेको छैन । विश्वविद्यालय ज्ञान उत्पादनको केन्द्र बन्न नसकेकै कारण उच्च शिक्षामा दुईखाले ट्र्याप देखिन्छ । एक, गैरजिम्मेवारी ट्र्याप । यो समस्या सार्वजनिक कलेजमा देखिन्छ, जसले आफ्नो जिम्मेवारीबोध गर्दैनन्, दोषजति अरुलाई थोपरिरहेको हुन्छ। सोच,संरचनादेखि सरकारी शैलीसम्मको आलोचना गर्न नथाक्ने यो प्रवृत्तिले आफूलाई पानीमाथिको ओभानो ठान्छ, जसले गर्दा सार्वजनिक कलेजबाट प्रदान गरिने उच्च शिक्षाको साख गुम्दै छ । दोस्रो, व्यावसायिक ट्र्याप । यो समस्या मुख्य गरी निजी विश्वविद्यालय र कलेजमा देखिन्छ । उनीहरू विद्यार्थीको अनुहारमा पैसा देखिरहेका छन्, जसले आयस्ता कम भएकाहरू ती कलेजबाट प्रदान गरिने उच्च शिक्षाबाटै वञ्चित भइरहेका छन् ।

सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक विषयकेन्द्रित बहस विश्वविद्यालयबाट हुनुपर्ने हो, यहाँ त एनजीओबाट भइरहेका छन् । अनि पत्रकारहरूले पनि रिपोर्टिङमा विज्ञ, बुद्धिजीवी, विद्वान् भन्दै विश्वविद्यालयका प्राध्यापक होइन, एनजीओका परामर्शदाताको ‘कोट’ लिन्छन् । वास्तवमा, आजका दिनमा समाज सुधार, ज्ञान उत्पादन, सामाजिक न्याय, आलोचनात्मक चेत निर्माणको कुरामा विश्वविद्यालयको भूमिका हराएको छ । विश्वविद्यालय बहसको थलो हो तर त्रिवि बहस होइन, बदमासी सिकाउने थलोजस्तो भएको छ । हाम्रा विश्वविद्यालयले आलोचनात्मक चेतका विद्यार्थी उत्पादन गर्न सकेनन् । प्राध्यापकहरूले नैतिक साहस गुमाइरहेका छन् । विश्वविद्यालयको गुणस्तर हेर्ने इन्डिकेटरमा विद्यार्थीको खुसी, पढेपछि जागिर पाइने कुरा र कोर्स कम्प्लिट भएको छ वा छैन त्यो हेरिन्छ । यो इन्डिकेटरभित्र त्रिवि लामो दूरीमै छोडिएको छ ।

हाम्रा विश्वविद्यालयले बाहिरी पाठ्यक्रम र बाहिरी सिद्धान्त पढाउने मात्र होइन, इन्डोर्स गर्ने, प्रमाणित गर्ने तर हाम्रो समाजको मौलिकताचाहिँ बुझ्न सक्दैनौँ र रैथाने ज्ञान विस्थापित र विदेशी ज्ञान स्थापित गर्ने काम भइरहेको छ । अर्थात्, एग्लोस्यांक्सन क्षेत्रका विश्वविद्यालयको ज्ञानको प्रसारप्रसार गर्ने काम हाम्रा विश्वविद्यालयबाट भइरहेको छ । अनि, हाम्रो ज्ञानलाई कसले प्रसार गर्ने ? हाम्रो कथा कसले भन्ने ? जस्तो; नेपालकाे भूराजनीतिक, शान्ति प्रक्रिया, राजनीतिक प्रक्रियाको विषयमा चर्चा हुन्छ तर प्राज्ञिक क्षेत्रबाट नेपालको भाष्य आएको छैन, एग्लोस्यांक्सन क्षेत्रका विश्वविद्यालयको भाष्यमा टेकेर विमर्श हुन्छ ।

'विश्वविद्यालय सुधारमा दुई विकल्पमा जानुपर्ने अवस्था देखियो । एक, अब कलेजहरू भागवण्डा गरेर कांग्रेस, एमाले, माओवादी, जसपा, राप्रपालाई चलाउन जिम्मा लगाइदिऔँ, उनीहरूले पार्टीको नीतिअनुसार कलेज चलाऊन् र प्रतिस्पर्धी बनून् । दुई, सत्ता गठबन्धनअनुसार दलीय गठबन्धनको साझा नीति तथा कार्यक्रम तय गरी विश्वविद्यालय चलाऔँ ।

विद्यार्थी नेता बिचौलियाजस्ता भए । प्राध्यापक पदको प्रतिस्पर्धी र पदाधिकारी पार्टीका दास भए । कर्मचारी कामचोर भए । पाठ्यक्रम पुरातन छन् । अनि, विश्वविद्यालयलाई विचार विमर्श र ज्ञान उत्पादनको केन्द्र बनाउने बहस हुन्छ । यो सुहाउने कुरा हो ? खासमा भीसी, रेक्टर, रजिस्टार, डिन, विभागीय प्रमुख, क्यासम्प प्रमुख, उपप्रमुखसम्म दलहरूले भाग लगाउँछन् । खासमा सहमतीय राजनीति विश्वविद्यालयबाट सिको भएको जस्तो देखिन्छ । प्राध्यापक सञ्जीव उप्रेतीकै भाषामा कांग्रेसनिकट विद्यार्थीको थेसिस कांग्रेसका प्राध्यापकले हेर्न थालेका छन्, एमालेका विद्यार्थीको एमालेका प्राध्यापकले हेर्ने, माओवादीका विद्यार्थीको थेसिस माओवादी प्राध्यापकले हेर्न थालेका छन् । अर्थात्, कांग्रेस, एमाले, माओवादी प्राध्यापक भए तर विश्वविद्यालयका प्राध्यापक भएनन्, वास्तवमा प्राज्ञिक क्षेत्रको योभन्दा बेथिति के हुन्छ ? यस्तो ठाउँमा प्राज्ञिक अनुसन्धान कसरी हुन्छ ? यसकै परिणामले हो, कुटपिट, तालाबन्दी हुने । अर्थात्, विद्यार्थीले शिक्षकलाई आफ्नो गुरु होइन, पार्टी सदस्य मात्रै देख्छ ।

अहिले उच्च शिक्षा सुधारको विमर्श जसरी भइरहेको छ, त्यसले प्राज्ञिकता प्राप्त गरेको छैन । समाजको सीमित जनमतले आवाज उठाएको छ, जसको मलिन स्वर राजनीतिक नेता मात्र होइन, विश्वविद्यालयका पदाधिकारी, प्राध्यापक सुन्न चाहँदैनन् । हुन त, अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास हेर्ने हो भने संयुक्त डिग्रीको प्रचलन आइसकेको छ । धेरै विश्वविद्यालय एकअर्कामा गाभिने क्रम पनि सुरु भएको छ । एकअर्काको विज्ञतालाई अंगीकार गरेर एउटा विश्वविद्यालयले अर्को विश्वविद्यालयसँग सहकार्य गरेका थुप्रै उदाहरण छन् । चलेका विश्वविद्यालयसँग सहकार्य गरेर हामी पनि विज्ञ विद्यार्थी उत्पादन गर्न सकिने बहस पनि हुन थालेको छ ।

शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाले भन्न थालेका छन्, 'विश्वविद्यालय सुधारमा दुई विकल्पमा जानुपर्ने अवस्था देखियो । एक, अब कलेजहरू भागवण्डा गरेर कांग्रेस, एमाले, माओवादी, जसपा, राप्रपालाई चलाउन जिम्मा लगाइदिऔँ, उनीहरूले पार्टीको नीतिअनुसार कलेज चलाऊन् र प्रतिस्पर्धी बनून् । दुई, सत्ता गठबन्धनअनुसार दलीय गठबन्धनको साझा नीति तथा कार्यक्रम तय गरी विश्वविद्यालय चलाऔँ ।

आजका दिनमा समाज सुधार, ज्ञान उत्पादन, सामाजिक न्याय, आलोचनात्मक चेत निर्माणको कुरामा विश्वविद्यालयको भूमिका हराएको छ । विश्वविद्यालय बहसको थलो हो तर त्रिवि बहस होइन, बदमासी सिकाउने थलोजस्तो भएको छ ।

ती सबै कामका लागि सबैभन्दा पहिला त्रिविका पदाधिकारी कस्ता होलान् भन्ने जिज्ञासा हुन्छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग तीनवटा सर्त राखेर आफू उपकुलपति बनेका थिए केदारभक्त माथेमा । माथेमाका तीन सर्त थिए– एक, पार्टीको झण्डा लिएर नजाने दुई, सरकार र दलबाट हस्तक्षेप हुनु भएन, स्वतन्त्र काम गर्न दिनुपर्छ । तीन, चाहेको बखत सरकारले सहयोग गर्नुपर्ने । जसमा प्रधानमन्त्री कोइराला सहमत देखिए र माथेमा त्रिविको उपकुलपति नियुक्त भए ।

अबको भीसीले यति सर्त राख्न सक्छन् वा प्रधानमन्त्री प्रचण्ड त्यसमा सहमत हुन सक्छन् ? अहिलेको सबैभन्दा चासोको जिज्ञासा यही हो । नत्र, त्रिविको उपकुलपति नियुक्ति र फेलियरको गोलचक्कर कहिलेसम्म ? त्रिविको दीक्षान्त समारोहमा योग्यताका आधारमा उपकुलपति नियुक्ति गर्ने मात्र होइन, विश्वविद्यालय सुधार्ने प्रतिबद्धता जनाएका कुलपति प्रचण्डका लागि विश्वविद्यालय सुधार्ने समय घर्किसकेको छैन ।

सम्बन्धित सामग्री :