विश्वविद्यालय र यसको नेतृत्वसित जोडिने प्रश्नहरू

A+ A A-

विश्वविद्यालय भनेको के हो ?

विश्वविद्यालय के हो ? इटरनल विश्वविद्यालय, पन्जाबका प्राध्यापक एमेरिटस तथा उपकुलपति अम्रिक सिंका अनुसार:

'कुनै पनि विश्वविद्यालयले नलेज (ज्ञान), स्किल (सीप) र इन्साइट्स् (अन्तर्दृष्टि) तीन आधारभूत कार्यहरू सम्पादन गर्न सक्नुपर्छ । अघिल्ला दुईवटा पक्षहरू विकासोन्मुख मुलुकहरूले विभिन्न रूपमा पूरा गरिरहेका छन्, तर पछिल्लो सकेका छैनन् । यो तब मात्र गर्न सकिन्छ, जब विज्ञान (साइन्स) र मानविकी (ह्युमानिटिज) बीचको सन्तुलन कायम गर्दै विदेशी वा अर्ध-विदेशी संस्थाहरूभन्दा पनि तेस्रो विश्वका विश्वविद्यालयहरूले आ–आफ्नै माटोमा ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टि हुर्काउँदै काम गर्न सक्छन् ।'

अमेरिकाको कोलोराडो विश्वविद्यालय एक शताब्दी पुगेको महोत्सवमा 'एक्काईसौँ शताब्दीको विश्वविद्यालय' शीर्षकमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दा सिंले उपरोक्त विचार व्यक्त गरेका थिए । तेस्रो विश्वका विश्वविद्यालयले ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टि निर्माणमा आ–आफ्नो समाज र मुलुकको भन्दा पनि विदेशको काम गर्ने परम्परालाई सङ्केत गर्दै आफ्नो, आफैँले गर्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिएका थिए । तेस्रो विश्वका विश्वविद्यालयहरू विदेशी ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टिमा बढी भर पर्‍यौँ । विश्वविद्यालय भन्नेबित्तिकै आफूभन्दा परका ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टि आउने नै भयो । तर, त्यसो भन्दा आफ्नो छुट्नुपर्छ भन्ने होइन । आफ्नो आयो आएन, आउन नसकेको सन्दर्भमा एक्काईसौँ शताब्दीको विश्वविद्यालयको कर्म क्षेत्र सिंको विचारमा उजागर भएको हो ।

नेपालको उच्च शिक्षा आफ्नै माटोमा उमारियो कि कतै उम्रेको हाँगाबिँगा सारियो, कसरी हुर्काइयो ? यसबारेमा त्यति विमर्श भएको छैन । प्राध्यापक एमिरिट्स कमल प्रकाश मल्लका अनुसार एघारौँ शताब्दीताका नै उत्तर भारतको मगधकालमा रत्नकीर्ति, विरोदन र कनकश्रीजस्ता नेपाली विद्वान्‌हरूको विक्रमशिला महाविहारमा ठूलो इज्जत गरिन्थ्यो । बागेश्वर कीर्तिजस्ता व्यक्तिले विक्रमशिला महाविहारको द्वार पण्डित (विभागीय प्रमुख) बन्नु साधारण कुरो थिएन । त्यो बेलाको नेपालका महाविहारहरूको सन्दर्भमा मल्ल लेख्छन्:

'काठमाडौं उपत्यकाका शहरहरू (खास गरी काठमाडौं तथा पाटन) मा अझै पनि यस्ता कैयन् बहालहरू (विहारहरू) छन्, जहाँका बस्तीहरूमा एकता, बुद्ध धर्म, दर्शन, अलङ्कार शास्त्र, व्याकरण, औषधि विज्ञान, जादु टुना, संस्कृत, पाली साहित्यजस्ता परम्परागत शिक्षा दिनुका अतिरिक्त चित्रकला, मूर्तिकला, गहना निर्माणजस्ता कलाको समेत तालिम दिइन्थ्यो । ...यो दृष्टान्त इतिहासमा एक्लो नभई युरोपको रेनासांसित तुलना गर्न सकिन्छ ।'

अङ्ग्रेजशासित भारत र नेपालको सन्दर्भ लिँदा उन्नाईसौँ शताब्दीको उत्तरार्धमा युरोप भ्रमणमा निक्लेका जङ्गबहादुर राणाको बेलायत यात्रा उल्लेखनीय छ । नेपालको मात्र नभई भारतकै राजनेताहरूमा राणाको बेलायत यात्रा पहिलो भएको चर्चा गरिएको छ । जङ्गबहादुरको यात्रामा हासिल भएको शिक्षाले नेपाल राज्यको आधुनिकीकरणमा कति योगदान दियो वा दिएन, बहसको विषय हुन सक्छ । तर, बेलायत यात्राको उपशीर्षक ‘व्यापार र शिक्षा’मा लेखिएको छ:

'कहि धोवीघाट वन्या छन् । कहिँ पढाउन्या इस्कुल घर बन्याका छन् । कहीँ ढुंगाको काम । कहिँ कपडाको काम । कहिँ छालाको काम । कहिँ जडाउको काम । जौन-जौन मानिसका वृती छ, तउन्-तउन् कामका वलीयाहरुलाई दर्माहा दी राष्याका छन् । तेस जगामा ५ वर्षदेषि उभो २० वर्षदेषी उधोका केटाकेटीहरु इलम सीक्न आया, तेस घरभीत्र पस्या, नाउ लेषाया । जौन काम सीकन इरादा गर्छन् तउन् कामका षलिपासीत लाइदिया । इलम सिक्छन; सिकाउँछन् । कोही जाहाजका काम सीकछन । कोही पढछन् (पृ.४२) ।'

तिनताका बेलायतको सिक्ने सिकाउने शिक्षाको वर्णन र काठमाडौं उपत्यकाका बहालहरूको शिक्षा तुलना गर्दा बेलायतमा उन्नाईसौँ शताब्दीको उत्तरार्धमा हुने गरेका क्रियाकलाप हाम्रोमा एघारौँ\बाह्रौँ शताब्दीमा नै महाबिहारहरूमा हुने गर्थ्यो । युरोपको उन्नाईसौँ शताब्दीको पूर्वार्धलाई 'औधोगित क्रान्ति,' भनियो, जहाँ प्रविधि र मेसिनको प्रयोग औद्योगिक उत्पादनमा आइसकेको थियो । तर, हामीले उन्नाईसौँ शताब्दीमा होइन, अझै पनि औद्योगिक क्रान्ति देख्न पाएका छैनौँ ।

जङ्गबहादुर बेलायत डुल्दा अङ्ग्रेजहरू ज्ञान, सीप सिक्ने र सिकाउने, उत्पादन गर्ने काम युद्धस्तरमा विकास भइसकेको कुरा बेलायत यात्रा पढ्दा बुझ्न सकिन्छ । चतुर जङ्गेलाई युरोप भ्रमणको प्रभाव नपरेको होइन । विश्व साम्राज्यको मसिहा बेलायतको प्रभावमा परेका जङ्गेले सन् १८५३ मा थापाथली दरबारको भुईंतलामा मि. क्यानिङ नामको अङ्ग्रेज शिक्षकको रेखदेखमा अङ्ग्रेजी, गणित तथा इतिहासमा ८ कक्षासम्म शिक्षा लिने व्यवस्था परिवारका लागि मिलाए ।

नभन्दै आधुनिक युरोपियन शिक्षाको बीजारोपण राणा दरबारको भुईंतलाबाट सुरु गरी सन् १८८९ तिर दरबार स्कुलको स्थापना भयो । तर त्यो ज्ञान, सिप र अन्तर्दृष्टि निर्माण गर्ने भन्दा पनि युरोप डुल्ने, घुम्ने र ऐस-आराम गर्ने ध्येयको शिक्षा थियो भन्दा अत्युक्ति हुन्न । किनकि राणाहरूले लिएको\ दिएको शिक्षाले कुनै औद्योगिक वस्तु उत्पादनका लागि ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टि निर्माणमा सहयोग भएन । विश्वविद्यालय शिक्षाका लागि आधार बनेन ।

विश्वविद्यालय कसको हो ?

चन्द्र शमशेर कलकत्ता गएर उच्च शिक्षाको प्रवेश परीक्षामा उत्तीर्ण हुने पहिलो नेपाली थिए । सन् १९२४ मा पटना एसएलसी परीक्षा केन्द्र नेपाल बन्यो भने सन् १९३३ बाट मात्र स्वतन्त्र एसएलसी बोर्डको रूपमा स्थापना भयो । वास्तविक उच्च शिक्षाको ढोका भने त्रिभुवन विश्वविद्यालको स्थापन सन् १९५५-५९ बाट मात्र सुरु भएको बुझ्न सकिन्छ ।

शिक्षाविद् प्राध्यापक मनप्रसाद वाग्ले, जसले जीवनका महत्त्वपूर्ण समय त्रिविमा बिताएर सेवानिवृत्त जीवनमा लेख लेखे, 'किन अलपत्र पर्‍यो हाम्रो विश्वविद्यालय ?' चर्चा गर्नु सान्दर्भिक होला । उक्त लेखमा विश्वविद्यालय अलपत्र पर्नुका कारण खोतल्ने प्रयास गर्दै प्रश्न गर्छन्, 'के विश्वविद्यालयसँग सम्बन्धित सबै ऐन, नियम, विनियम बनाउने सिनेटले स्वामित्व लिन्छ ? पदाधिकारी कुलपति, सहकुलपति, उपकुलपतिले स्वामित्व लिन्छ ? शिक्षक\प्राध्यापकले लिन्छन् ? समुदायले लिन्छ त ? सरकारको हो त ?'

प्राध्यापक वाग्लेका अनुसार वर्षमा बढीमा दुईपटक बस्ने सिनेटको बैठकमा कुलपति प्रधानमन्त्री र सहकुलपति शिक्षामन्त्री, मानार्थ पदाधिकारीले, बलैले समय निकालेर सिनेटको बैठकमा आउँछन् । फर्कने हतारो हुन्छ । उपकुलपति चार वर्षका लागि आउने, जसले पार्टी रिझाउन नसके बीचैमा छोड्नुपर्ने डरबीच पदावधि बिताउँछन् ।

प्राज्ञिक परिषद् र सिनेटमा शिक्षक\प्राध्यापकको प्रतिनिधि मनोनीत हुन्छ, तर शिक्षक\प्राध्यापकको प्रतिनिधि नभएकाले उनीहरू अधिकार र हैसियतविहीन जागिरे हुन् । समुदायको स्वामित्व छ कि भन्दा पोखरा र सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयको ऐनको प्रस्तावनामा नै निजीक्षेत्रसित सहकार्य गर्ने भनिएको छ । पूर्वाञ्चल र लुम्बिनी विश्वविद्यालयमा जनस्तरबाट व्यवस्थापन हुने भनिएको छ । अहिलेसम्म न निजीक्षेत्रसँग सहकार्य भएको छ, न जनस्तरबाट व्यवस्थापन भएको छ । त्यो हिसाबले समुदायले पनि स्वामित्व लिएको देखिँदैन । प्राध्यापक वाग्लेको कुरो बुझ्दा उच्च शिक्षाको स्वामित्व कसैले लिएको वा लिने अवस्था देखिन्न ।

प्राध्यापक वाग्लेका अनुसार डा. गोविन्द उपाध्याय त्रिविको उपकुलपति हुँदा सरकारसँग उच्च शिक्षा मन्त्रालय खोल्न माग गरेका थिए । शिक्षा मन्त्रालयमाथि उच्च शिक्षा मन्त्रालय गठनको माग किन गरेका थिए ? थाहा छैन । तर, विश्वविद्यालयको स्वामित्व शिक्षा मन्त्रालयमार्फत सरकारले पनि नलिएको हुनाले उच्च शिक्षा मन्त्रालयको खाँचो परेको हो कि ! अर्थात् विद्यमान शिक्षा मन्त्रालयको भिजन, मिसनमा उच्च शिक्षा वा विश्वविद्यालय शिक्षाबारे कुनै चासो, महत्त्व, निर्देशन नभएर हो कि ! विश्वविद्यालय शिक्षा उपकुलपतिको नेतृत्वमा कार्यकारी समिति, प्राज्ञिक परिषद्को गठन र उनैले लिएको भिजन, मिसन, उद्देश्य, कार्यक्रमअनुसार चल्नुपर्नेमा भेउ नपाएर उच्च शिक्षा मन्त्रालय खोज्दै डा. उपाध्याय भौँतारिइरहेका थिए कि ! प्राध्यापक वाग्लेले प्रस्ट्याएका छैनन् । तर, एउटा निश्चित कुराचाहिँ के हो भने शिक्षाको विषयमा राजनीतिक दल, उसको सिद्धान्त, नीति तथा कार्यक्रम, आवधिक नै किन नहोस् राज्य, सरकारको नेतृत्व गरिरहँदा विश्वविद्यालय शिक्षासित उसको अपेक्षा, सम्बन्ध हुने कि नहुने ? विश्वविद्यालयले तदनुरुपको जनशक्ति उत्पादन गरिदिनुपर्ने कि नपर्ने ? विश्वव्यापी ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टिको सागरमा नेपालको मौलिक ज्ञान, सीप र अन्तर्दृष्टि कसरी मिसिन्छ ? मिसिनुपर्ने कि नपर्ने ? वा विश्वव्यापी ज्ञान मात्र नेपालको उच्च शिक्षाले सिक्ने सिकाउने हो ? बहस छैन ।

विश्वविद्यालयको स्वामित्व कसले लिन्छ भन्ने ठाडो प्रश्नका सम्बन्धमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको संविधानले प्रस्ट भनेको छ, संघीय विश्वविद्यालय संघीय सरकारको अधिकार क्षेत्र (कम्पेटेन्सी) भित्र पर्छ । प्रान्तीय विश्वविद्यालय प्रान्तीय सरकारको र आधारभूत तथा माध्यमिक विद्यालय स्थानीय सरकार (पालिका, नपा)को अधिकार क्षेत्रमा पर्छ ।

२०७२ सालको संविधानले दिएको अधिकारअनुरूप कुनकुन विश्वविद्यालय संघीय सरकारको अधीनका हुन् ? कसले त्यो कुराको निरुपण गर्ने ? गएको ८ वर्षमा औपचारिक तवरमा कसैले न चासो दिए, न कार्यान्वयन नै गरे । वास्तवमा भन्ने हो भने हालका विश्वविद्यालयहरू वैधानिक नै छैनन् । किनकि तिनले विश्वविद्यालयसम्बन्धी संवैधानिक प्रावधान नै अनुसरण गरिरहेका छैनन् । हालसम्म ११ वटा विश्वविद्यालय छन्, तीमध्ये कुन संघीय हुन् र कुन प्रान्तीय हुन् । गण्डकी र जानकी विश्वविद्यालय गण्डकी र मधेश प्रदेशले गठन गरेका प्रान्तीय विश्वविद्यालयबाहेक अरू के हुन्, प्रस्ट छैन ।

‘ठूलो मान्छे’ को सिन्ड्रोम !

राजनीतिशास्त्रमा 'बिग म्यान सिन्ड्रोम' (ठूलो मान्छेको संरक्षण) को परिभाषा सन् २००६ मा ओभरसिज डेभलपमेन्ट इन्स्टिच्युटले बेलायती स्वतन्त्र 'थिङ्क ट्याङ्क'द्वारा अन्तर्राष्ट्रिय विकास र मानवीय मुद्दाहरूका बारेमा, अफ्रिकी मुलुक मालावीको तानासाही शासन प्रणालीका बारेमा ल्याइएका प्रकाशनहरूमा गर्‍यो । उत्तर औपनिवेशिक अफ्रिकन मुलुकहरू जो जनताको अपेक्षाविपरीत अधोगतिका मुलुकहरू छन्, तिनीहरूमा यो प्रवृत्ति देखा पर्‍यो ।

ठूलो मान्छे हुने प्रवृत्ति अमेरिकन मानवशास्त्रीहरूले मालिनेसियन वा पोलिनेसियन समाजका मुखिया वा उपमुखियाहरूका बारेमा गरेको गहिरो अध्ययनमा ठालुवाद (बिगमेनिज्म) भेटे । तर, हाम्रो मुलुकको जात व्यवस्था (कास्टिज्म)मा भएको उचनिचको संरचना (हाइरार्किकल स्ट्रक्चर), 'ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र,' को संरचनाले जन्मँदै ब्राह्मण सबैभन्दा ठूलो र शुद्र सबैभन्दा सानो जात मान्छ । ठूलो जात ब्राह्मण र सानो जात शुद्रले योयो गर्न हुने र योयो नहुने संस्कार-संस्कृति जन्मजात समाजले सिकाउने परिपाटी छ । जुन जङ्गबहादुरको मुलुकी ऐन, सन् १८५४ ले राजकीय मान्यता दिएर संस्थागत गर्‍यो ।

काठमाडौंकेन्द्रित उच्च शिक्षा लिन काठमाडौंबाहिरका मानिस कुन सोच, दु:ख र क्षमताले जान्थे, आ–आफ्नै अनुभव होला । हाम्रो मगजको भित्री नाभीमा बसेको ध्येय भनेको 'पढेर धेरै ठूलो मान्छे हुनु' हो । जुन घरबाट बाटो लाग्दा घरका बाबु-आमा वा आफूभन्दा ठूलाले दिएको आशिषले प्रस्ट्याउँछ । आशिष कति कारक बन्यो थाहा छैन, तर उच्च शिक्षा लिनुको गुह्य रहस्य भनेको ‘ठूलो मान्छे’ बन्नु नै हो ।

संस्कार, संस्कृति र समाजका कारण मानिसको सोचाइमा कति सीमितता छ वा फराकिलो भयो, त्यो समाजको संस्कार र संस्कृतिमा भर पर्छ होला । उच्च शिक्षाको माध्यम- सैद्धान्तिक तथा प्रयोगात्मक शिक्षण विधि, व्यावहारिक कर्म, श्रम, अनुभवबाट प्राप्त ज्ञान, बुद्धिको श्रीवृद्धिले शिक्षित मानिसको विवेकमा व्यापकता आउनुलाई ‘ठुलो’ मानिएको अर्थमा ठीकै होला । तर, समाजमा जब ‘ठूलो’ कोही हुन्छ भने अर्को ‘सानो’ पनि हुन्छ । समाजको द्विआधारी (बाइनरी) संरचनामा शिक्षाले समाजलाई विभक्त गर्‍यो । संस्कृति, चलनचल्ती र विश्वासले विभक्त समाज, जस्तो जातव्यवस्थाले ठूलो जात र सानो जात भनेर जन्मदै गरेको विभाजनलाई शिक्षाले समान बनाउनुपर्नेमा शिक्षाले नै 'ठूलो मान्छे' र 'सानो मान्छे' बनाउने कर्मका कारण शिक्षा समाजलाई विभाजन गर्न, भेदभाव गर्न उद्यत् भयो ।

काठमाडौं भासिने !

समाजको सम्मिलीकरण हुने, ‘मेल्टिङ पट’ थ्योरीझैँ भिन्न ज्ञान, अनुभव र क्षमता लिएर काठमाडौं छिरेका आमनेपाली ‘खाल्डो’मा परेपछि आफूले प्राप्त गरेको ज्ञान, विज्ञान, गाउँ-घरलाई कज्याउन मात्र काम लाग्छ भने पछि काठमाडौंकेन्द्रित उच्च शिक्षाको अर्थ के भन्ने होला ? काठमाडौंमा उच्च शिक्षा अध्ययन गर्न छिर्नेहरू उच्च शिक्षा हासिल गरिसक्दा नसक्दा आ–आफ्ना ज्ञान, सीप अन्तर्दृष्टिहरू शून्य भई एउटा सनातनी जागिरे शिक्षामा सीमित हुन्छन् । उनीहरू उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं छिर्दा नेपालका विभिन्न क्षेत्र, समुदायको ज्ञानको स्रोत हुन्नन्, काठमाडौंमा उत्पादित ज्ञानको भोगी हुन्छन् । विद्वत्‌जनमा प्रवेश गर्दा उनी सम्बन्धित समाज, क्षेत्र, ज्ञान, विज्ञानसित बेमेल मात्र होइन, विरोधी नै बन्छन् ।

‘त्यस बखतको नेपाल’का लेखक सरदार भीमबहादुर पाण्डेका अनुसार एसएलसी, इन्टरमेडियट, स्नातक, स्नातकोत्तर तहको परीक्षाको रिजल्ट आएपछि पास भएका विद्यार्थीहरू लिएर प्राचार्य मुख्तियारकहाँ दाम चढाउन र दर्शन गर्न जान पर्थ्यो । महाराजाले कुन विद्यार्थी कुन श्रेणीमा उत्तीर्ण भए, के क्षमता र अभिरुचिका छन् भन्दा पनि कसको छोरा-नाति, भाइ-भतिज हो, को नाता-गोता भन्दा बाहिरको, रुचि राख्ने भएको हुँदा विद्यार्थीको तीनपुस्तेसहित परिचय गराउने काम प्राचार्यले गर्थे । राज्यले उच्च शिक्षा किन आवश्यक भयो, कति ज्ञान हासिल गरे, केके सीप हासिल गरे, के गर्न सक्छन् भन्दा पनि कसको नाता-गोताको हुन बढी चाख र चासो लिने गरिन्थ्यो दरबारमा ।

२००७ साल (सन १९५०\५१) सम्म काठमाडौं उपत्यकाभन्दा बाहिरका मानिस सितीमितीले नेपाल जाने त के, जानलाई खर्च, सामल र लामो समय हिँडेर पुग्नुपर्ने अवस्थाका कारण काठमाडौं पुग्ने मनोविज्ञान नै बन्दैनथ्यो । थोरैले हिम्मत गर्थे । नेपाल (काठमाडौं)बाट कसैलाई झिकाइयो वा मुद्दा मामिला पर्‍यो, साइनु सम्बन्धको भयो वा जागिर, सेवा, चाकडीका लागि काठमाडौं छिर्नेबाहेक विरलै काठमाडौं जाने काम पर्थ्यो । काठमाडौं छिर्नु भनेको जोखिमपूर्ण यात्राबिना सम्भव थिएन ।

सन् १९५०\५१ को प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र प्रजातन्त्रको प्राप्तिपछि नयाँ युगको सुरुवात भएको आमनेपालीले अनुभूत गरे । स्वतन्त्रताको आकाङ्क्षा एकातिर मुखरित भएको देख्छौँ भने अर्कातिर काठमाडौंबाहिरका नेपालीले काठमाडौं उपत्यका छिर्ने चार भञ्ज्याङको ढोका खोलेको एउटा ऐतिहासिक दिन थियो । २००७ सालको क्रान्ति दुनियाँका लागि नेपालको एउटा महत्त्वपूर्ण आँखीझ्याल त थियो नै, सँगैसँगै मेची-महाकालीले काठमाडौंबाट शासित, काठमाडौं जाने, देख्ने र पुग्ने प्रवृत्ति पनि विकास भयो ।

काठमाडौंका शासक वा काठमाडौंलाई औँला ठड्याउन उच्च शिक्षाले आत्मविश्वास सिर्जना गर्‍यो । बहुदलीय प्रजातन्त्र, गणतन्त्र र अन्ततः संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्तिका लागि जागरूक जनताले काठमाडौंलाई ठूलो योगदान पनि दिए । काठमाडौंले पनि संविधानतः तीन तहको सरकारसहितको संघीय लोकतन्त्र पनि दिएको छ । त्यसले काठमाडौंभन्दा बाहिर, प्रादेशिक वा स्थानीय तहमा पनि सोच, विचार गर र स्थानीयस्तरमा जनताले गरेको अपेक्षा हासिल गर भन्ने सन्देश प्राप्त हुनु हो ।

तर, आज काठमाडौं उपत्यकाले धान्न नसक्ने गरी आप्रवासनले भरिएको छ । एकातिर त्यहाँका रैथाने बासिन्दाका लागि सास थुन्न थालेको छ भने अर्कातिर मेची -महाकालीका नेपाली जो काठमाडौं उपत्यकामा भासिए, उनीहरू फर्कनै नसक्ने गरी पग्लिएर काठमाडौं निवासी बनेका छन् । नेपाल खाल्डोले किराँतकालदेखि गणतान्त्रिककालसम्म बिनाकुनै भिन्नता निल्न (स्वालो) सक्ने क्षमता राख्दो रहेछ । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म आउँदा काठमाडौंसित यस्तो पगाल्ने क्षमताको गुण रहेछ कि मेची-कालीदेखि काठमाडौं छिरेकालाई पगालेर उनको मौलिक गुण ‘काठमान्डुइट्स’ बनाइदिँदो रहेछ । उच्च शिक्षाको केन्द्र मानेर काठमाडौं छिरेका मानिसहरू बाहिरको गाउँघर, शहरबजारको कुनै मौलिक चिह्न बाँकी नराखी पग्लिएर काठमाडौंवासी, संस्कृतिका बने । उनीहरूले गाउँ, पाखा, रहन-सहनलाई पाखापखेराको ‘पाखे’ भन्न बेर लाउन्नन् ।

फरक नेतृत्व चयन र उनको दायित्व

मुलुकमा २०४८ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनापछि राजनीतिक दलहरू शासनसत्तामा हाबी भए । दलिय लोकतन्त्रमा दलहरू हाबी नहुने कुरै भएन । तर, दलहरूले राज्यलाई पूरै दलीयकरण गरे । परिणामत: विश्वविद्यालयको पदाधिकारी हत्याउन जोकोही प्राज्ञ कुनै पनि दलको चौवानि सदस्यता लिनपर्ने परिस्थिति सिर्जना भयो । अरू आधार (क्राइटेरिया) गौण बने । नियुक्तिका विभिन्न कारणहरूमध्ये प्रमुख र महत्त्वको चाहिँ पार्टीबाट ‘पुरस्कृत’ हुने परिपाटी भयो । त्यो भनेको पार्टी र पार्टीको नेताको सेवा गरेबापत वा उसको नजरियामा परेको व्यक्तिले नियुक्ति पाउने हो । विश्वविद्यालयको भिजन, मिसन, उद्देश्यअनुरुप काम गर्न सक्ने व्यक्तिलाई दायित्व दिएर नियुक्ति दिएको नभई पार्टी, पार्टीको गुट, व्यक्ति, नेताको सेवा गरेका कारण पुरस्कार गरिन्छ । अब भन्नुस्, उसले पार्टीको सेवा गरेर पाएको पुरस्कार कसरी विश्वविद्यालयको भिजन, मिसन र उद्देश्य पूर्ति गर्ने गरी काम गर्न सक्छ ?

नेतृत्व चयनको प्रश्न महत्त्वको हो कि होइनभन्दा पनि बदलिँदो परिस्थितिमा उच्च शिक्षा र विश्वविद्यालय के हुने र के हुन पर्छ भन्ने विषय महत्त्वको हुनुपर्ने, त्यसमा बहस नै छैन । सिधासिधी भन्ने हो भने ठूलो मान्छे उत्पादन गर्ने हिजोको उच्च शिक्षाको ध्येय अब कामकाजी मान्छे उत्पादन गर्ने ध्येयको बनाउन आवश्यक संक्रमणको बेलामा हामी छौँ । अर्थात् मध्यकालीन शिक्षाले बिराएको बाटो, कथित् आधुनिककालको जहानियाँ राणा साहीले बङ्ग्याएको उच्च शिक्षाको मार्ग सोझ्याउने कि नसोझ्याउने ?

जङ्गबहादुरदेखि अहिले यतिखेरसम्म पनि कर्मशील शिक्षाको कुरा गर्ने मान्छे विश्वविद्यालयको परिसरमा भेटिन्न । भेटिने भनेको अधिकांश ठूला मान्छे नै हुन् । कर्मशील मान्छे उत्पादन गर्ने हो भने विश्वविद्यालयको शिक्षा १ सय ८० डिग्रीमा फर्काउनुपर्छ । यसो गर्न राजनीतिक दृष्टिकोण दिने नेता, कार्यकर्ता, विद्वत्‌जन कोही तयार छ ? यदि छ भने गर्न कठिन छैन । शिक्षा नीति नै फेरिन पर्‍यो । प्राथमिक शिक्षादेखि नै परिवार, समुदाय, क्षेत्र, देश, विदेशको कर्म, ज्ञान, विज्ञान-प्रविधि सिक्ने र सिकाउने हुनुपर्छ । व्यक्ति, परिवार, समाज, राष्ट्रको स्रोत-साधनको उपलब्धताअनुरुपको शिक्षा दिन सक्नुपर्‍यो । विश्वविद्यालय भन्नेबित्तिकै अध्ययन-अनुसन्धानबेगर पढाउने मात्रले हुन्न । अध्ययन-अनुसन्धान गर्ने भन्ने कुरा राज्यको उपलब्ध स्रोत-साधनको उपलब्धता र सापेक्षतामा गर्नुपर्ने हुन्छ । त्योभन्दा पनि पर विद्यार्थीको क्षमता, रूचि र आवश्यकतामा भर पर्ने हो ।

पुराना विश्वविद्यालयहरू जो दलको टुँडिखेल भएका छन्, तिनीहरूको औचित्य करिब–करिब समाप्त भइसकेका छन् । तिनीहरू बिस्तारै आफैँ बन्द हुनेवाला छन् । दिल्ली विश्वविद्यालयका समाजशास्त्रका प्राध्यापक नन्दिनी सुन्दरका अनुसार बिहारको उत्तर भारतमा अवस्थित अम्बेडकर विश्वविद्यालयमा सालिन्दा २ लाख विद्यार्थीको भर्ना हुन्छन्, तर सन् २०१५ यता बिनापरीक्षा विद्यार्थीले उत्तीर्ण भएको प्रमाणपत्र लिएर जान्छन् । बिनापरीक्षा प्रमाणपत्र वितरण गर्ने अवस्था त्रिविलगायत विश्वविद्यालयहरूमा आउन्न भन्न सकिन्न ।

अन्त्यमा,

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उपकुलपति को हुने, को नहुने चर्चा छ । परम्परा बसिसकेको छ कि नियुक्त गर्ने कुलपति आजको गठबन्धन सरकारको प्रधानमन्त्री हुन् । गठबन्धनको सबैभन्दा ठूलो दल नेपाली कांग्रेसको तर्फबाट सेवा आयोगको अध्यक्ष र चिकित्सा शिक्षा आयोगको अध्यक्षको चयन भइसकेको छ । अब रिक्त उपकुलपतिमा दोस्रो ठूलो दल नेकपा (माके), नेकपा (एस) वा जसपाको भागबाट नियुक्ति हुने होला । त्यसरी हुँदा ३ महिनाका लागि नियुक्त उपकुलपति प्रा.डा. शिव प्रसाद भुसाल उनी आफैँ नेकपा (माके)को तर्फबाट मानविकी तथा समाजशास्त्र संकायको डिन, त्यसपछि शिक्षाध्यक्ष नियुक्त भएका हुन् । उनैलाई उपकुलपति नियुक्त गर्छन् भन्ने एकातिर चर्चा छ भने होइन अर्को कोही नियुक्त हुन्छन् भन्ने हल्ला पनि त्यत्तिकै छ । यदि पार्टीको जिम्मेवार कार्यकर्तालाई नै उपकुलपति बनाउने परम्परालाई निरन्तरता दिने हो भने जो बजारमा हल्ला छ, त्यही नै हुनेछ । तर, विश्वविद्यालयको खस्कँदो अवस्थालाई हेरी एउटा विहङ्गम दृष्टिकोणका साथ नयाँ शिराबाट विश्वविद्यालयलाई नलग्ने हो भने ज्ञान निर्माण, सीप विकास र अन्तर्दृष्टि निर्माण गर्ने संस्थागत आवश्यकता हामीसित हुने छैन । त्यसको अर्थ २१औँ शताब्दीको मानक उच्च शिक्षा हामीसित हुने छैन ।

यस शृङ्खलाका अरु पनि...

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर २४, २०८० १९:००