भीसी माग्दै नेता र मन्त्रीको घर धाउनेले त्रिवि सुधार्न सक्दैन: विष्णु सापकोटा (भिडियोसहित)

भीसी माग्दै नेता र मन्त्रीको घर धाउनेले त्रिवि सुधार्न सक्दैन: विष्णु सापकोटा (भिडियोसहित)

A+ A A-

विष्णु सापकोटाले त्रिभुवन विश्वविद्यालय र पोखरा विश्वविद्यालयमा गरी करिब १० वर्ष अध्यापन गराए । बेलायतको क्याम्ब्रिज युनिभर्सिटीबाट अंग्रेजी साहित्यमा एमफिल गरेका सापकोटा आफैँ २०५३ सालका त्रिवि एमए गोल्ड मेडलिस्ट पनि हुन् । हाल उनी कम्बोडियामा एक अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका लागि कार्यरत छन् । उक्त परियोजनाको काम सकिएपछि नेपाल फर्केर प्राज्ञिक पेसामा सक्रिय रहने उनको योजना छ । उनै सापकोटासित हामीले त्रिभुवन विश्वविद्यालयको वर्तमान अवस्था, सुधारका उपाय र विदेशका अब्बल विश्वविद्यालयमा भइरहेको अभ्यासबारे संक्षिप्त कुराकानी गरेका छौँ ।

नेपालका विश्वविद्यालयमा बढ्दो बेथिति उजागर गर्दै यिनको गरिमा र विश्वसनीयताका खातिर खबरदारीसहित शिलापत्रले पहिलो चरणमा ‘त्रिभुवन विश्वविद्यालय विमर्श’ चलाइरहेको छ । यसअघि हामीले ‘दलीयकरणको चक्रव्यूहमा फसेको त्रिवि, प्राज्ञिक संकट’ र ‘तीनपटक त्रिविबाट निकालिएका माथेमाको विश्वविद्यालय सुधार्ने ‘मास्टर प्लान’ गरी दुई शृङ्खला प्रकाशित गरिसकेका छौँ ।

तेस्रो शृङ्खलामा हामीले त्रिविमै पढेका, एक दशकजति पढाएका र क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयको अभ्याससम्म देखे/भोगेका सापकोटासित संक्षिप्त कुराकानी गरेका छौँ । भिडियो रुचाउने दर्शकका लागि यो सामग्रीको तल भिडियो पनि उपलब्ध छ । हाम्रा शृङ्खलाप्रति यहाँहरूको सुझाव, टिप्पणी वा हाललाई त्रिविसँगै जोडिएको कुनै अनुभव भए [email protected] मा पठाउन सक्नुहुनेछ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय जे परिकल्पनासहित स्थापना भएको थियो, अहिले जसरी चलिरहेको छ, यो सबै हेर्दा तपाईंलाई के लाग्छ ?

त्रिवि स्थापना भएको समयको तुलनामा अहिले संसार अर्कै भइसकेको छ । नेपालकै सन्दर्भ पनि निकै फरक छ । त्यसैले जुन परिकल्पनाका साथ त्रिवि जन्मियो, अहिले त्यो परिकल्पनाले चल्दैन । विगत १५/२० वर्षमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय असाध्यै धेरै बेतिथिको भूमरीमा परेको छ ।

तपाईंको विचारमा त्रिविमा अब आउने नेतृत्व कस्तो हुनुपर्छ ?

पहिला आफू बौद्धिक, प्राज्ञिक, चेतना र विवेककै तहमा स्वतन्त्र हुनुपर्छ । उसले कुनै पनि राजनीतिक दलका नेता वा मन्त्री, प्रधानमन्त्रीलाई गुहारेर भीसी मागेको हुनु हुँदैन । मलाई भीसी बनाइदिनुस् भनेर पद माग्ने मान्छे स्वतः अयोग्य हुन्छ । बरु प्रधानमन्त्रीले एकपल्ट वा दुई/तीनपल्टै अनुरोध गरेपछि मात्रै भीसी बन्ने खालको व्यक्तित्व हुनुपर्छ । ‘तपाईं कृपया भीसी बनिदिनुस् भनेर प्रधानमन्त्रीले कन्भिन्स गर्ने खालको व्यक्ति भयो भने केही हुन सक्छ । सँगै के पनि बुझ्न आवश्यक छ भने, एउटा भीसीले मात्रै त्रिभुवन विश्वविद्यालय रुपान्तरण गर्न सक्ने वातावरण छैन । यो यथार्थलाई हामीले स्वीकार्नुपर्छ ।

त्रिवि सुधारमा अरु क–कसको भूमिका हुन्छ त ?

त्रिवि सुधार्न त्यहाँको माहौल, नयाँ नेतृत्वको वैधता, बन्ने परिवेशलगायत धेरै कुरा मिल्नुपर्छ । सरकार आफैँमा जिम्मेवार हुनुपर्छ । त्यसो भयो भने मात्रै आस गर्न सकिन्छ । ‘म भीसी हुन चाहन्छु’ भनेर रहरैरहरले जो आए पनि कुनै ठूलो काम गर्न सक्ने सम्भावना म देख्दिनँ ।

नयाँ नेतृत्वका लागि तपाईंले देख्नुभएका चुनौती के–के हुन्, अर्थात् त्रिविका मूलभूत समस्याहरू ?

पहिलो समस्या त त्रिविको वर्तमान संरचना नै हो । जस्तै, देशभरिका क्याम्पसहरू आफैँले चलाउने प्रयास नै असफलसिद्ध भइसक्यो ।

यसका अरु संरचना, प्राज्ञिक परिषद्, फ्याकल्टी बोर्डलगायत धेरै छन्, यी सबै फेर्नुपर्छ । संसार कहाँ पुगिसक्यो, अहिलेका विद्यार्थीले के खोज्छन् भन्ने कुरा बुझ्न सक्ने नेतृत्व चाहिन्छ, जुन एउटा भीसीबाट मात्र सम्भव हुँदैन । जति पनि परिषद् र अन्य अंगहरू छन्, ती सबैका नेतृत्वमा विद्यार्थीको आवश्यकताअनुसार, नीति कार्यक्रम बनाएर लागू गर्न सक्ने खुबी हुनुपर्छ । त्यसैले यी सबै अंगको पुनर्संरचना गर्नुपर्छ । यी मुख्य–मुख्य ठाउँको नेतृत्वमा आउने व्यक्तिहरू हारगुहार गरेर, खुसामत गरेर आउँछन् भने उनीहरू स्वतः अयोग्य हुनुपर्छ । मैले अघि पनि भनेँ– त्रिविजस्तो संस्थाको नेतृत्वमा आउने व्यक्तिहरूलाई दलका नेता, प्रधानमन्त्रीले ‘तपाईंको खाँचो छ आइदिनुस्’ भनेर आग्रह गरेको हुनुपर्छ । त्यस्ता मान्छे आएमा मात्र केही होला, नभए जो आए पनि त्रिवि यस्तै हो ।

तपाईं त्रिविमै पढेको व्यक्ति, पछि बेलायतको क्याम्ब्रिज युनिभर्सिटीबाट एमफिल गर्नुभयो । के फरक पाउनुभयो– विदेशी विश्वविद्यालय र हाम्रो त्रिविबीच ?

खासगरी पश्चिमाहरूको कुरा गर्नुहुन्छ भने विश्वविद्यालयको नेतृत्व गर्ने व्यक्ति स्वतन्त्र हुन्छ । एक त विश्वविद्यालयको नेतृत्व कानुनी रूपमै स्वतन्त्र हुन्छ, अर्को विवेकमा पनि स्वतन्त्र हुन्छ । उसले आफ्नो ब्रह्मले देखेको बाहेक अरु गर्न पर्‍यो भने त्यो पदमा बस्न उचित ठान्दैन, नबस्न सक्छ । किनभने त्यो पदमा आउनुलाई नै उपलब्धि नठानेर जिम्मेवारी ठान्ने व्यक्तित्वका हुन्छन् उनीहरू । चुस्त भएर चलिरहेका संस्थामा त दशकौँ होइन, सयौँ वर्षको लिगेसी हुन्छ, त्यसैले नयाँ आउनेले गर्न पनि सक्छ ।

हाम्रो त्रिवि त यति धेरै बिग्रेको अवस्थामा छ कि, एउटा मात्रै व्यक्ति जो आए पनि केही गर्न सक्नेवाला छैन, जुन संरचनागत कुरा भयो । आउने व्यक्तिहरू बौद्धिक रूपमा मात्रै स्वायत्त नभई विवेककै तहमा स्वतन्त्र हुनुपर्छ भन्ने मेरो भनाइ हो ।

कुनै विशेष भिजन पनि त चाहिएला नि नेतृत्वमा ?

ठूलो कम्प्लिकेटेड भिजन चाहिँदैन । एउटा साधारण तर इमानपूर्ण भिजन हुनुपर्छ । त्यो भिजनमा सबै सहमत हुनैपर्छ भन्ने छैन । तर, आफू कन्भिन्स भएको भिजनमा अन्य मुख्यमुख्य नेतृत्वलाई मनाएर अगाडि बढ्न सक्ने हुनुपर्छ । अलिकति र्‍याडिकल नेतृत्वको टिम नआईकन त्रिविमा केही परिवर्तन आइहाल्ने म देख्दिनँ ।

तपाईंको नजरमा यसबेला त्रिविको छवि कुन तहमा छ ?

असाध्यै खस्केको तहमा छ । एक त अब आम रूपमा अरु सबै विषयमा नागरिककै तहमा आत्मविश्वास खस्केको, गुमेको जस्तो अवस्था छ । गरिमा भएका कतिपय संस्था र व्यक्तिहरूकै बारेमा जनधारणा नकारात्मक बनेको छ । सबै नराम्रै नराम्रा पनि छैनन्, तैपनि ‘राम्रा पनि छन् र !’ भन्ने खालको आंशकायुक्त धारणा नागरिक तहमा छ ।

याे पढ्न छुट्याे कि..

तीनपटक त्रिविबाट निकालिएका माथेमाको विश्वविद्यालय सुधार्ने ‘मास्टर प्लान’

त्रिविलाई हेर्ने नजरमा पनि यसको प्रतिबिम्बन होला । जति नराम्रो भनिएको छ, कतिपय संस्था, संकाय राम्रा पनि छन् होला तर समग्रमा हेर्दा त्यो विश्वास गुमाएको अवस्था छ ।

विभिन्न राजनीतिक दलसम्बद्ध भ्रातृ संगठनहरू त्रिविमा सक्रिय छन्, यी संगठन आवश्यक छन् ?

यिनीहरूले त्रिवि सुधार्नभन्दा बिगार्नमा धेरै भूमिका खेलेका छन् । अहिले रहिरहेका खालका यस्ता संरचना चाहिँदैन । यी सबैलाई हटाएर दुई/तीन वर्षको ग्याप राखेर विद्यार्थी युनियन राख्न सकिन्छ । यो संसारभर नै अभ्यास गरिएको कुरा हो । यस्तो युनियनमा बस्ने व्यक्तिको कुनै राजनीतिक दलप्रति आस्था रहन सक्छ तर संगठनका रूपमा कतै ढल्किएको हुनु भएन, नितान्त विद्यार्थी र शिक्षालयको हितमा सोच्ने र काम गर्ने खालको हुनुपर्छ ।

अहिले त त्यहाँ निकम्माहरू जम्मा हुने ठाउँजस्तो भएको छ । कोही राम्रा मान्छे पनि होलान्, छन् भने उहाँहरूसँग म क्षमाप्रार्थी छु तर आम रूपमा त्यस्ताहरू जम्मा हुने थलो देखियो नि त । त्यसैले यस्ता संरचनाहरू पूरै हटाउनुपर्छ ।

प्राध्यापकहरूको पनि छ नि संगठन त ?

प्राध्यापकहरू पनि कुनै कालखण्डमा देशलाई चाहिएको परिवर्तनको आन्दोलन वा प्राज्ञिक आन्दोलनसँग जोडिनुपर्ने हुन सक्छ । यस्तै आवश्यकताका आधारमा प्राध्यापकहरूको संगठन बनेको हुनुपर्छ । यसलाई म नराम्रो ठान्दिनँ । किनकि यस्तो अभ्यास धेरै देशमा भएका छन् । तर, हाम्रोमा यसको गलत अभ्यास भइरहेको छ । आफ्ना मान्छेलाई जागिर खुवाउने, भर्ना, सरुवामा प्रयोग भएर जुन बिचौलियाको भूमिका देखिएको छ, यसले प्राध्यापक संघको उपादेयता समाप्त गरिसकेको छ । जसले गर्दा समाजले पनि म प्राध्यापक संघको फलानो पदमा छु भन्दा सम्मान गर्ने अवस्था छजस्तो मलाई लाग्दैन ।

केही महिनाअघि एक टीभी अन्तर्वार्तामा त्रिविका तत्कालीन भीसीले भन्दै थिए, म एक जनाले केही गर्न सक्दिनँ, निरीह छु, यस्तै हो त्रिविमा ?

कुनै भीसीले आफूलाई निरीह ठान्नुमा विभिन्न कारण हुन सक्छन् । एक त यो संरचनात्मक हिसाबले पनि निरीह बन्नुपर्ने परिस्थिति छ । प्रधानमन्त्री कुलपति हुने, मन्त्री सहकुलपति हुने यो आवश्यक नै छैन । कार्यकारी अधिकार एउटालाई दिएर त्यहीँबाट चलाउने गर्नुपर्छ । फेरिनुपरेको छ, त्यस हिसाबले निरीहता महसुस गरेको साँचो हुन सक्ला । तर, यहाँ निरीह अनुभव गनुपर्नाका अन्य कारण पनि छन् । ‘मलाई भीसी बनाइदिनोस्, तपाईंले भनेअनुसार काम गर्छु’ भनेर पद हात पारेको मान्छे निरीह हुनैपर्छ । यही कारण निरीह भएको भए यो उदेकलाग्दो नै हो ।

भिडियोमा हेर्नुहोस्: