विश्वविद्यालयबाट उत्पादित जनशक्ति नेपालका लागि कि विदेश पठाउन ?

A+ A A-

नेपालमा विश्वविद्यालय सुधारका बहसहरू बाक्लिएका छन् । विभिन्न कोण, दृष्टिकोण, तह र क्षेत्रबाट विश्वविद्यालयको सुधारका लागि यसअगाडि आवाजहरू नउठेका भने पक्कै होइनन् । हामीले निर्माण गरेको विश्वविद्यालय प्रणाली कतिसम्म बिग्रिएको र भद्रगोल बनेको छ र त्यो सपार्न कति तागत चाहिन्छ भन्ने लेखाजोखा भर्खरै मात्र हुन थालेको छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका निवर्तमान उपकुलपतिले जाँदाजाँदै विश्वविद्यालयका बेथितिहरू बाहिर ल्याएसँगै चिन्ता र बहस बाक्लिएको यथार्थ हो । अबको नयाँ विश्वविद्यालय नेतृत्व कस्तो हुनुपर्ला र के–कस्ता चुनौतीको सामना गर्न तयार रहनुपर्छ भन्ने सन्दर्भमा चर्चा गर्नु आवश्यक छ ।

औसतमा केही थोरै मात्र विश्वविद्यालय, केही विभाग र क्याम्पसहरू राम्रा छन् । तर, हाम्रा विश्वविद्यालयहरूको प्रणाली, गुणस्तर, व्यवस्थापन र नेतृत्व ढाँचा प्राय: एकै छ । अधिकांशले त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई अभिभावक बनाएको देखिन्छ । सरदर ७५ प्रतिशत उच्चशिक्षाको भार बोकेको त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग धेरै समस्या पनि छन् र सुधार पनि त्यहीँ गर्नुपर्छ । यहाँ चर्चा गर्न लागिएका विषय र क्षेत्रले त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई केन्द्रमा राखेको छ । यो विश्वविद्यालय सुध्रिए अरू सुध्रिन्छन् भन्दा अन्यथा नहोला ।

विश्वविद्यालयको समस्या के हो ?

विश्वविद्यालयमा सामान्यजस्तो लाग्ने सतहमा देखिएको समस्या विद्यार्थी घट्दै गए, विभागहरू सुक्न थाले र भएका विद्यार्थीहरू पनि राजनीतिका लागि प्रयोग हुने पात्र मात्र बने भन्ने हो । विश्वविद्यालयले विश्वविद्यालय के हो, कसरी विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी रहन्छन् र विश्वविद्यालयबाट विद्यार्थीले के पाउँछन् भन्ने कुरा नै बिर्सिएको जस्तो भान हुन्छ । मूलत: विश्वविद्यालयले दुईवटा काम अनिवार्य गरेको हुनुपर्छ । पहिलो– अनुसन्धान, अन्वेषण र बौद्धिक बहस चलाउने । दोस्रो, बजारका लागि आवश्यक जनशक्ति तयार गर्ने ।

प्राध्यापकले अनुसन्धान र ज्ञान-सीप हस्तान्तरणका लागि समय सान्दर्भिक मुद्दा, विषय र डिस्कोर्सलाई समेटेर पाठ्यक्रम तयार गरेका हुन्छन् । जहाँ त्यसो गरिएको छैन, त्यहाँ विद्यार्थी घटेका छन् र विभागहरू सुकेका छन् । राजनीतिको विषयमा विश्वविद्यालयभित्र राजनीति छ वा विश्वविद्यालय मात्रको दोष वा समस्या हो भन्ने मुद्दामा छुट्टै बहस गर्नुपर्छ ।

दोस्रो बजारका लागि आवश्यक जनशक्ति तयार गर्ने पक्षमा खासगरी प्राविधिक विषयमा मात्र केन्द्रित गरी धेरै ठूलो संख्यामा स्नातकहरू उत्पादन गर्नुपर्छ । विश्वविद्यालय अनुदान आयोगको तथ्यांक केलाउने हो भने बागमती प्रदेशमा सरदर ७० र ३० प्रतिशत क्रमश: गैरप्राविधिक र प्राविधिक विषयमा विद्यार्थी अध्ययन गर्ने गरेको देखिन्छ । कर्णालीमा यो असमानता झनै ठूलो छ, जहाँ सरदर ९२ र ८ प्रतिशत क्रमश: गैरप्राविधिक र प्राविधिक विषयमा विद्यार्थी छन् ।

विश्वविद्यालय त मानव जीवनको परिस्थितिकीय चक्रमा चल्ने ठूलो प्रणाली हो भन्ने कहिले बुझ्ने ? देशको युवा एकातिर, विद्यार्थी एकातिर, लगानी अर्कोतिर गरेर देश बन्दैन । देश बनाउने कसी नै विश्वविद्यालय हो ।

औसतमा २० प्रतिशत विद्यार्थीले बजारमा बिक्ने मानिएको प्राविधिक सीप लिन्छन् । वास्तवमै त्यो सीप कति काम लाग्छ, त्यो अर्को विषय हो । सीप र मागको तालमेल नमिल्दा सिर्जित समस्या सानो भने छैन । सारमा प्राविधिक शिक्षाको सन्दर्भलाई नेपालको औसत नागरिकको अपेक्षासँग जोडेर हेर्ने हो भने प्रक्रियागत रूपमा जटिल, महँगो र पहुँच नपुग्ने गरी प्रणाली विस्तार भएको छ ।

विश्वविद्यालय के हो ?

विश्वविद्यालय विश्वज्ञान र सीप जन्माउने थलो हो । विश्वका जुनसुकै कुनाबाट कुनै पनि ज्ञानको भोक लिएर आउने विद्यार्थीलाई विश्वविद्यालयले तृप्त बनाउन सक्नुपर्छ भने विद्यार्थी विश्वविद्यालयबाट दीक्षित भएपछि उसको ज्ञान र सीप विश्वको जुनसुकै कुनामा कामयावी हुनुपर्छ । हाम्रा विश्वविद्यालयले त्यो काममा कति सफलता हात पार्न सकेका छन् होला ।

नेपालका विश्वविद्यालयले उत्पादन गरेका जनशक्ति नेपालका लागि हो वा विदेशमा काममा खटाउनका लागि हो ? नेपालका लागि हो भने किन स्नातरकाेत्तर उतिर्ण गरेकासम्म विमानस्थलमा विदेशिन लामबद्ध छन् ? किन रोक्न सकिएको छैन, कसरी र किन रोक्ने ? विदेशका लागि हो भने त्यहाँका लागि अब्बल हुने जनशक्ति तयार किन नगर्ने ? त्यसमा लगानी किन नगर्ने ? सरकारले स्पष्ट जनशक्ति विकास नीति बनाउने र दिशानिर्देश किन नगर्ने ? विश्वविद्यालय सुधारको ढाँचा यसले निर्धारण गर्छ । अबको विश्वविद्यालय कस्तो हुने भन्ने निर्क्योल हुन्छ ।

उही पुरातन सोच, शैली, ज्ञान र सीपका लागि विश्वविद्यालयले १० देखि ५ बजेसम्म ढोका खुला गर्दैमा विद्यार्थी दौडेर आउँदैनन् । ती गनिएका विश्वविद्यालय चौबीसै घण्टा खुला रहेको, अवलोकन र त्यहाँको पढाइसमेत धेरैले गरेर भ्याइसक्नुभएको छ होला । यहाँ न क्यान्टिन, न छात्राबास, न चौबीस घन्टे वातावरणमा दिमाग खियाउनुपर्ने झन्झट ।

कस्तो बनाउने विश्वविद्यालय ?

धेरै कोणबाट हेर्न सकिन्छ कस्तो विश्वविद्यालय बनाउने भनेर । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा १६ देखि ४० वर्ष उमेर समूहको जनसंख्या कुल जनसंख्याको ४२.५६ प्रतिशत छ । राज्यले जनसांख्यिक लाभ लिने उमेर समूह यसैलाई मानिन्छ । यही उमेर समूहबाट केही वर्ष युवाहरू विश्वविद्यालय छिर्दछन् । त्यहाँ पुगेपछि विश्वविद्यालयले दीक्षित गर्ने विद्यार्थी कस्तो बनाउने विश्वविद्यालयको दायित्व हो तर यसले देशका युवा कस्ता बनाउने भनेर देशको भाग्य निर्धारण गर्दछ ।

तसर्थ, राज्यले देश कस्तो बनाउने भन्ने बहस गरिरहँदा विश्वविद्यालय कस्तो बनाउने भन्ने विषयमा बहस गर्नुपर्ने होइन र ? राजनीतिक, भौतिक विकास, मानव विकास, स्वास्थ्य, विद्यालय शिक्षा कस्तो बनाउने भन्ने बहस विश्वविद्यालय कस्तो बनाउने भन्ने बहससँग जोडेर नगरेसम्म केही गरी विश्वविद्यालय बनाउन सकिँदैन । एकल पृष्ठमूमिमा गरिने सुधारको बहसले विश्वविद्यालयलाई एकदेशको टापुको राजाको सम्झनाबाहेक केही गराउँदैन ।

देशले खोजेको विश्वविद्यालय

देशले खोजेको विश्वविद्यालय बनाउन नेतृत्वको इच्छाशक्ति नै प्रधान हो । मुहान चोखो भए सफा पानी बग्छ भनेजस्तै कुलपतिले उच्च शिक्षाको चिन्ता गर्नुपर्‍यो । विज्ञका सुझाव सुन्नुपर्‍यो र सोहीअनुसार सुधारको खाका कोर्नुपर्‍यो । सरकारी थिंक ट्यांक नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानले नेपालको विश्वविद्यालय सुधारका लागि अध्ययन प्रतिवेदन नेपाल सरकारलाई बुझाएको थियो ।

नेपालमा अहिले भएका विश्वविद्यालय कसरी सुधार गर्ने भन्ने स्पष्ट धारणा सुझाइएको सो प्रतिवेदनको एउटा महत्त्वपूर्ण सुझाव हो ट्रस्टी मोडेलमा नेतृत्वलाई लैजाने । खुला प्रतिस्पर्धा र सुधारको खाकामा अब्बल दरिएका प्राज्ञिक व्यक्तित्वलाई नेतृत्व दिनुपर्छ । सुधारको खाकामा सार्वजनिक बहस र सुझाव लिएर काम गर्ने र काम गर्दा बाधा उत्पन्न नै नहुने सर्त सबै राजनीतिक दलले मञ्जुर हुने गरी कानुनी व्यवस्था गनुपर्छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेतृत्वको पर्खाइमा रहेको सन्दर्भमा देशको उच्च शिक्षा सुधार गर्ने सुनौलो अवसरको जस कसले लिने भन्दा पनि देशकै भविष्यको मार्गचित्र कोर्ने चुनौती पनि आमनेपालीका सामु छ । विश्वविद्यालयले सबल र सक्षम नेतृत्व प्राप्त गर्‍यो भने तपसिलका विषय आफैँ मिल्दै जाने हुन् ।

देशको विश्वविद्यालय कस्तो बनाउने भन्ने विषयमा सोच्ने सरोकारवालाले हो र यसको दूरगामी असर कहाँकहाँसम्म परेको छ भन्ने कुरा केलाउन अहिलेको देशको समस्या हेरे पुग्छ । युवा देशमा बस्न, काम गर्न र जीवन चलाउन सक्ने उचित वातावरण तयार हुनु र सुधार हुनुको साटो विकर्षण बढ्दो छ । सीप दिने र उद्यमी तयार गर्ने काम त विश्वविद्यालयको नै हो । सीपयुक्त जनशक्तिलाई देशमा बस्न र गौरव गर्न लायक वातावरण बनाउने काम राज्यको हो । अहिलेकै गतिमा विश्वविद्यालय चलिरहने हो भने विद्यार्थी होइन, शिक्षकले नै शिक्षकलाई पढाउनुपर्ने दिन आउन धेरै टाढा छैन । गहन भएर सोच्नुपर्ने बेला भइसकेको छ ।

हामीले विश्वविद्यालय सुधार गर्न गम्भीर भएर सोच नै बनाएकै छैनौँ । के अब हाम्रो विश्वविद्यालय विदेशबाट नेतृत्व र जनशक्ति झिकाएर सुधार गर्ने त ? त्यसो पनि होइन होला । विश्वविद्यालय त मानव जीवनको परिस्थितिकीय चक्रमा चल्ने ठूलो प्रणाली हो भन्ने कहिले बुझ्ने ? देशको युवा एकातिर, विद्यार्थी एकातिर, लगानी अर्कोतिर गरेर देश बन्दैन । देश बनाउने कसी नै विश्वविद्यालय हो । विश्वविद्यालयले नै अर्थतन्त्र चलाउने, कर्मचारी बनाउने, उद्यमी तयार गर्ने, कूटनीति देखाउने, डाक्टर बनाउने, इन्जिनियर उभ्याउने, सेवा गर्ने नर्स बनाउने हो । यिनीहरूलाई माया गरे न विश्वविद्यालय डुब्छ, न त देश रित्तो हुन्छ ।

के गर्ने त अब विश्वविद्यालय बनाउन ?

– अनुसन्धान, अन्वेषण र बौद्धिक बहस चलाउने सन्दर्भमा पूर्णकालीन, दक्ष र अनुसन्धानमुखी प्राध्यापकको टिम चाहिन्छ । त्यस्तो अपेक्षा गर्ने विद्यार्थीहरूले बहसको रस पाउन सकून् र बहसमा खरो उत्रन आफैँ पढ्नु परोस् । तब मात्र विश्वविद्यालयमा कसैलाई न राजनीति गर्ने समय हुन्छ, न फोहोरी भन्ने गरिएको राजनीतिले कसैलाई प्रभाव पार्छ । हुन्छ त केवल देश बनाउने, विकासको डिस्कोर्स गर्ने र विश्वविद्यालय पढ्न जाँदा एकपटक सोचेर जानुपर्ने वातावरण तयार गर्ने ।

कस्तो विश्वविद्यालय हुने, कस्तो जनशक्ति तयार गर्ने र अल्प, मध्यम र दीर्घकालीन सुधार रणनीति बनाउने काम शीर्षस्थ नेतृत्वको पूर्ण समर्थनमा विश्वविद्यालयको अब आउने नेतृत्वले खाका कोर्नुपर्छ ।

– राजनीतिको दोष विश्वविद्यालयले मात्र बोक्न सक्दैन । कुलपतिदेखि विद्यार्थी र कर्मचारीले फाइदाको राजनीतिको आशय परित्याग नगरेसम्म यो जटिल जालो फटाउन सकिँदैन । विश्वविद्यालय नेतृत्व खुला प्रतिस्पर्धाबाट बढीमा दुई कार्यकालका लागि प्रतिस्पर्धी कार्ययोजनामा अब्बल हुनेले लिने व्यवस्था गर्नैपर्छ । विश्वविद्यालयका लागि 'राजनीति' भन्ने शब्दावलीको साटो 'प्रतिस्पर्धा' भन्ने प्रयोग गर्ने गरौँ । गुणस्तर, विश्व शैक्षिक मानचित्रमा कुनै एक मौलिक विषय र ज्ञानका लागि अब्बल र अनुसन्धान परियोजना ल्याउने काममा प्रतिस्पर्धा गराउन सक्ने उपकुलपति चाहियो । सरकारले अब नियुक्त गर्ने कुलपतिका लागि यो चुनौती हो ।

– प्राविधिक शिक्षालाई केन्द्रमा राखेर सहज प्रकियाबाट भर्ना गर्न मिल्ने, देशभित्रकै एक विश्वविद्यालयबाट क्रेडिट ट्रान्सफर गर्न मिल्ने, छात्रवृत्तिमा लगानी गर्ने र विश्वविद्यालय-उद्योग (क्षेत्र अर्थात् कामको संसारसँग) सहकार्य गरी आशाको किरण जगाउने कार्य गर्नु छ ।

– कस्तो विश्वविद्यालय हुने, कस्तो जनशक्ति तयार गर्ने र अल्प, मध्यम र दीर्घकालीन सुधार रणनीति बनाउने काम शीर्षस्थ नेतृत्वको पूर्ण समर्थनमा विश्वविद्यालयको अब आउने नेतृत्वले खाका कोर्नुपर्छ । हार्वर्ड, अक्सफोर्डका शाखा नेपालमा ल्याउने कि, हजारौँ डाक्टर, नर्स र आईटी स्नातक विदेशमा रोजगारीमा पठाउने ? निर्णय छिट्टै लिनुहोस् ।

– नमुना केन्द्रीय विभागको खाका तयार गरी चौबीस घण्टा खुला हुने आवास र क्यान्टिनको प्रबन्ध गरी केही वर्षमा सबै विभागमा लागू गर्न विश्वविद्यालयले सक्दैन भन्ने विश्वासै गर्न सकिँदैन ।

– युवा श्रमशक्तिलाई उपयोग गर्ने गरी देश विकास गर्न इच्छाशक्ति राजनीतिक नेतृत्वले देखाउने हो भने विश्वविद्यालय प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ । अबको विश्वविद्यालयको नेतृत्वले त्यो बोल्ने हिम्मत लिनैपर्छ ।

– विश्वविद्यालय सुधार, सञ्चालन र विकास गर्न 'विशेष टास्क फोर्स' निर्माण गरेर मात्र नेतृत्व चयन गर्नु जरुरी छ, जसले विश्वविद्यालयको परिस्थितिकीय चक्रलाई आत्मसात् गर्न सकोस् । बृहत् अवधारणामा विश्वविद्यालय गौरवको आयोजना बनाएर नगएसम्म सुधारको ढोका खोल्न असम्भव नै छ ।

लेखक नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानको सामाजिक, कानुनी तथा राजनीतिक समूहअन्तर्गत अनुसन्धानकर्ता हुन् ।