अबको त्रिवि नेतृत्वले गर्नैपर्ने सुधारका १० काम

A+ A A-

त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई विश्वका प्रतिष्ठित संस्थाहरूमध्ये एक बनाउनुपर्नेछ । यसको प्रतिष्ठा र उत्कृष्टतासहित विश्वसनीयता बलियो बनाउन योगदान गर्न सक्ने विशिष्ट मानव स्रोतलाई यहीँ राख्न सक्ने सुविधा दिएर नेपालसहित विश्वलाई चाहिने अनुसन्धानको काममा परिचित बनाउन आवश्यक छ । यसबारे सोच्न सक्ने र काम गर्ने नेतृत्वले लक्ष्य निर्धारण गरेर काम गर्नुपर्छ ।

नेपालको शैक्षिक उत्कृष्टताको मापदण्ड तयार बनाउने फ्याकल्टीदेखि कर्मचारी भर्ना र छनोटमा पूरै ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्नेछ । चुस्त-दुरुस्त त्रिवि सेवा आयोगमार्फत त्रिविमा फ्याकल्टी र कर्मचारीको ग्यापलाई २०८१ सम्म परिपुरण गर्न ढिला भइसकेको छ । मानविकी, सामाजिक विज्ञान, प्राकृतिक विज्ञान, इन्जिनियरिङ, व्यापार, कानुन, चिकित्सा र सार्वजनिक स्वास्थ्य, पर्यावरण, हिमाल-पहाड-तराईदेखि गाउँ-शहरलाई बुझ्न सक्नेसहित विभिन्न विषयहरूमा अब शैक्षिक कार्यक्रमहरूले प्रसिद्धि कमाउनैपर्ने बाध्यतामा त्रिवि पुगेको छ ।

नेपालमा उच्च शिक्षाको रूपान्तरणका लागि भनेर चलेका तीन चरणका परियोजनाले मानव स्रोतलाई भन्दा पूर्वाधार र विकेन्द्रीकरण र स्वायत्तताजस्ता केही नीति निर्माणमा जोड दिए । अबको समयमा नेपालको मानव स्रोतलाई विश्वस्तरीय संकायमा पुर्‍याउने लक्ष्यका साथ नेपालमा हुर्केका, बढेका र विकास भएका उज्यालो दिमागसहित बाहिरका मानव स्रोतलाई नियमित कक्षा कोठादेखि अनुसन्धानमा आकर्षित गराउने वातावरणको विकासले मात्र २१औँ शताब्दीको नेपालको विकास र समृद्धिको आयाम पूरा हुन्छ । संकायमा प्रतिष्ठित विद्वान्‌हरू जो आ-आफ्नो क्षेत्रमा विज्ञ छन्, उनीहरूलाई प्राज्ञिक नेता मानेर कक्षामा पुर्‍याउनु आवश्यक देखिन्छ ।

विश्वविद्यालय आफैँ सूचनादेखि ज्ञान निर्माण गर्ने स्थान भएको हुँदा अनुसन्धान कार्यमा नेपालको रैथाने ज्ञानलाई ज्ञानको क्षेत्रमा विशिष्टीकरणको क्षमतासहित ब्रान्ड बनाउन आवश्यक र नीतिगत पहल चाहिन्छ । विश्वविद्यालय अनुसन्धान कार्यमा विश्वव्यापी नेता हो । धेरै अनुसन्धान केन्द्रहरू, संस्थानहरू र पहलहरू ज्ञानको विकास गर्न र जटिल सामाजिक चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न समर्पित भएको समय पनि हो । यस समयमा त्रिविका अनुसन्धान केन्द्र र फ्याकल्टीमार्फत अनुसन्धानमा अन्तरविषय सहयोगलाई प्रोत्साहनसहित नवीन अनुसन्धान र शिक्षण पहलहरूलाई बढावा दिएर हाम्रा परम्परागत शैक्षिक सीमाहरू फैलाउनु वाञ्छनीय छ । यसका लागि नेपाली समाजमा रहेका बहुपक्षीय राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक आदि मुद्दाहरूलाई दृष्टिकोणबाट सम्बोधन गर्न सक्नुपर्छ ।

त्रिविलाई विश्वव्यापी पहुँचमा लैजान ढिला भइसकेको छ । पूर्वछात्र, साझेदारी र अनुसन्धान सहयोगहरूको विशाल र बलियो नेटवर्कका साथ नीति, संस्कृति र नवप्रवर्तनलाई त्रिविले विश्वव्यापी रूपमा प्रभाव पार्न सक्ने बन्नुपर्छ । यसका लागि त्रिविले सरकारबाट पाएको अनुदानले यसको शैक्षिक र अनुसन्धान प्रयासहरूलाई समर्थन गर्न महत्त्वपूर्ण वित्तीय स्रोतहरू परिचालन गरेर विभिन्न पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्न विभिन्न वित्तीय सहायताका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नैपर्छ ।

त्रिविको नेतृत्वले विश्वभरका प्रतिभाशाली व्यक्तित्व र विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गरेर विचार, दृष्टिकोण र अनुभवहरू आदानप्रदान गराउन सक्नुपर्छ । ती अनुभव आदानप्रदानमार्फत छिमेकी देशहरू चीन, भारतलगायत कोरिया, सिङ्गापुर, युरोप, अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलियासहित दक्षिण अमेरिका र अफ्रिकासम्म पुर्‍याउन सक्नुपर्छ । यसबाट मात्र विश्वविद्यालय एक उत्तम विशेषतासहितको जीवन्त बौद्धिक समुदायको रूपमा विकास हुन सक्छ ।

त्रिविले नवशिक्षण विधिहरूको प्रयोग मात्र होइन, प्रचलित गुरुकुलीय प्रणाली र जनजातिको ज्ञान निर्माणमा रहेका चलनचल्तीलाई २१औँ शताब्दीको आवश्यकतामा ढालेर आलोचनात्मक सोच, रचनात्मकता क्षमता र बौद्धिक जिज्ञासालाई बढावा दिनका लागि सेमिनार शैलीका कक्षाहरू, सिकाइ अनुभवहरूको आदान-प्रदान, सहभागितामूलक अनुसन्धान र स्वतन्त्र अध्ययनका लागि अवसरहरू दिन सक्ने अभिनवीय शिक्षण विधिहरू प्रयोग गराउने वातावरण तयार पार्न आवश्यक छ ।

सेवा र नेतृत्वप्रति प्रतिबद्ध भएको नेतृत्वले आफ्नो आर्थिकभन्दा नैतिक संलग्नताको महत्त्वलाई जोड दिएर विद्यार्थीहरूलाई समाजमा अर्थपूर्ण योगदान गर्न र विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न जिम्मेवारीको भावना जगाउने दिशामा लैजान सक्नुपर्छ ।

नेपालको मानव स्रोतमार्फत विश्वव्यापी एक्सपोजर वृद्धि गर्न त्रिविले अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थी र संकायहरूलाई आकर्षित गर्न प्रख्यात विश्वविद्यालयहरूसँग अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग, आदानप्रदान कार्यक्रमहरू र साझेदारी बढाउनुपर्छ । नेपालदेखि बाहिर र बाहिरदेखि त्रिविमा अध्ययन-अध्यापन-अनुसन्धानलाई जोड्नैपर्छ ।

माथि प्रस्तुत गरिएका विशेषतासहित सामूहिक रूपमा नेपालको प्रतिष्ठामा उच्च शिक्षाको प्रमुख संस्था त्रिविले शैक्षिक उत्कृष्टता र नवविचारको प्रसारकको रूपमा योगदान पुर्‍याउने बाटोमा हिँड्नुपर्छ । यसका लागि त्रिविलाई उच्च शिक्षाको एक प्रमुख संस्थामा रूपान्तरण गर्नमा शिक्षा, पूर्वाधार, सुशासन र अनुसन्धानका विभिन्न पक्षहरूलाई सम्बोधन गर्ने व्यापक दृष्टिकोणको आवश्यकता छ । यहाँ धेरै चरणहरू छन्, जसले यसको सुधारमा योगदान दिन सक्छन्:

१. संकाय विकास : त्रिविले संकाय प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूमा लगानी गरी संकायलाई उन्नत डिग्रीहरू पछ्याउन प्रोत्साहन दिनुपर्छ । अनुसन्धान र प्रकाशनहरूलाई बढावा दिएर शिक्षणमा गुणस्तर बढाउनुपर्छ र यसबाट मात्र शैक्षिक उत्कृष्टताको संस्कृतिले बढावा पाउँछ ।

२. आधुनिक पाठ्यक्रम : वर्तमान समयमा उद्योग प्रवृत्ति र विश्वव्यापी मापदण्डहरूसँग पङ्क्तिबद्ध गर्न पाठ्यक्रममा आधुनिकीकरण गर्न आवश्यक छ । नेपालको बदलिँदो राजनीतिक परिवर्तनसित सिकाइ परिणामहरू बढाउन व्यावहारिक अनुप्रयोगहरू र ह्यान्ड-अन अनुभवहरू एकीकृत गरेर मात्र नेपालको पुरानो उच्च शिक्षाको धरोहरले समाजमा आफ्नो औचित्यताको पुष्टि दिन सक्छ ।

३. पूर्वाधार संवर्द्धन : कक्षाकोठा, प्रयोगशाला, पुस्तकालय र आईटी पूर्वाधारलगायतका सुविधाहरूमा सुधार आवश्यक छ । पर्याप्त स्रोत साधन र आधुनिक सुविधाहरू अनुकूल सिकाइ वातावरणका लागि आवश्यक पर्ने कुरामा त्रिविले ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ ।

४. अनुसन्धान र नवविचार : सरकारले अनुदान प्रदान गरेर, अनुसन्धान केन्द्रहरू सुदृढ गरेर र स्थानीय सरकार, उद्योगहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग सहकार्य बढाएर अनुसन्धान गतिविधिहरूलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ ।

५. विद्यार्थी समर्थन सेवाहरू : विद्यार्थीहरूको समग्र विकास र कल्याण सुनिश्चित गर्न परामर्श सेवाहरू, करिअर मार्गदर्शन र विद्यार्थी समर्थन प्रणालीहरूलाई बलियो बनाउनुपर्छ ।

६. गुणस्तर आश्वासन : शैक्षिक कार्यक्रमहरूले स्थापित मापदण्डहरू र बेन्चमार्कहरू पूरा गर्ने कुरा सुनिश्चित गर्न गुणस्तर आश्वासन र मान्यताका लागि संयन्त्रहरू लागू गर्नुपर्छ । सामयिकी विद्यार्थी भर्ना, कक्षा सञ्चालन, नियमित परीक्षा र तोकिएको शैक्षिक समयमा नतिजा दिनबाट त्रिवि पछि पर्नु हुन्न ।

७. अन्तर्राष्ट्रियकरण : नेपालको मानव स्रोतमार्फत विश्वव्यापी एक्सपोजर वृद्धि गर्न त्रिविले अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थी र संकायहरूलाई आकर्षित गर्न प्रख्यात विश्वविद्यालयहरूसँग अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग, आदानप्रदान कार्यक्रमहरू र साझेदारी बढाउनुपर्छ । नेपालदेखि बाहिर र बाहिरदेखि त्रिविमा अध्ययन-अध्यापन-अनुसन्धानलाई जोड्नैपर्छ ।

८. सुशासन र पारदर्शिता : कुशल प्रशासन, वित्तीय व्यवस्थापन र सरोकारवालाहरूको सहभागितासहित पारदर्शी र जवाफदेही शासनको सुनिश्चितता आवश्यक छ । विश्वविद्यालयदेखि स्वायत्ततामा गएका क्याम्पसहरूले आफ्ना निर्णयहरू बैठक भएकै दिन (आवश्यक समयको पालना गरेर) सूचना पाटी र डिजिटल प्रणालीमा दिनु आवश्यक छ ।

९. सामुदायिक संलग्नता : सामाजिक चुनौतीहरू सम्बोधन गर्न र राष्ट्रिय विकासमा योगदान गर्न आउटरिच कार्यक्रमहरू, सामाजिक पहलहरू र साझेदारीहरूमार्फत स्थानीय समुदायसँग उच्च शिक्षा केन्द्रहरूलाई जोड्न आवश्यक छ ।

१०. निरन्तर सुधार : प्रतिक्रिया र मूल्याङ्कन तथ्याङ्कका आधारमा नीति, कार्यक्रम र प्रक्रियाहरूलाई नियमित रूपमा मूल्याङ्कन र परिष्कृत गरेर निरन्तर सुधारको संस्कृति स्थापना गर्नुपर्छ ।

नेपालको गौरव र नेपालको सानलाई बढावा दिन त्रिविले अब विश्वविद्यालयको क्याम्पसको प्राङ्गणमा ऐतिहासिक त्रिवि यार्डलाई त्रिविको प्रतिष्ठासित जोडेर विकास गर्नुपर्छ । यसमा देशका प्रसिद्ध स्थलचिह्नहरू जस्तै; मेमोरियल हल, हिमालको आकृति, नेपाली जीवनशैलीलाई विश्वविद्यालयको जीवनसित जोड्नुपर्छ । यी उपायहरू कार्यान्वयन गरेर त्रिभुवन विश्वविद्यालयले गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने मात्र नभई अनुसन्धान, नवप्रवर्तन र सामाजिक विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने अग्रणी संस्थाको रूपमा विकास गर्न सक्छ ।

आजको समयमा विश्वविद्यालयले देशको नीति निर्माणमा सहयोगी बनेर र सरकारले पनि बदलिएको समयमा आफ्ना कामलाई विश्वविद्यालयका अनुसन्धानसित जोड्न सकेमा समाज र शिक्षित समूहमा देखिएको निराशा बिस्तारै आशा र सिर्जनशीलतामा बदलिन्छ । तसर्थ २०८० को त्रिविले २०१६ को त्रिविले भन्दा इतिहासको निरन्तरतामा ऐतिहासिक फड्कोसहित पठन संस्कृति, नतिजा प्रकाशन, अनुसन्धानमा जोड दिन सकेमा दलदलमा पुगेको नेपालको उच्च शिक्षा प्रणाली नयाँ आशा र भरोसासहित समाजलाई माथि पुर्‍याउन सक्छ । त्रिविमा अब आउने नेतृत्वले हिजोको त्रिविलाई आजको नयाँ उच्च शिक्षाको केन्द्रमा बदल्न पहल लिनैपर्छ ।

(लेखक विश्वभाषा क्याम्पसका पूर्वक्याम्पस प्रमुख हुन् ।)