गंगुबाई काथियावाडी फिल्मले देखाएको ऐना

A+ A A-

यो फिल्ममा ऐना धेरै पल्ट देखिन्छ । ऐना अर्थात् प्रतिबिम्ब । प्रतिबिम्ब अर्थात् कसैको उपस्थिति । तीनमा फरक फरक पात्रहरू देखिइरहन्छन् । तीनका फरक फरक चरित्रहरू देखिइरहन्छन् ।

फिल्मको सुरुवातमा हिरोइन बन्ने सपना देखाएर गंगाको प्रेमी उसलाई मुम्बई ल्याउने तयारीमा छ । उ आफूले रेलको टिकट काटिसकेको सुनाउन गंगालाई बोलाउँछ । गंगा जान्छे । उसलाई टिकटको बारेमा सोध्छे । उ सँग जानु कति महत्त्वपूर्ण छ भन्ने दर्साउँदै प्रेम व्यक्त गर्छे । ठीक त्यहीबेलाको दृश्य:

उनीहरू झ्यालको छेउमा पुग्छन् । उनीहरू त्यति बेला जति पनि समय कुरा गर्छन् त्यो समयभर गंगाको अनुहार झ्यालको सिसामा देखिँदैन । अर्थात् उसले मनमा एउटा बाहेक अर्को कुरा सोचेकी छैन । उसले त्यो युवकसँगको प्रेम बाहेक केही पनि सोचेकी छैन । तर त्यो युवकको अनुहार झ्यालको सिसामा पनि देखिन्छ । हामीले हेर्दा उ पनि देखिन्छ, झ्यालमा देखिएको उसको अनुहार पनि । अर्थात् उ गंगासँग कुरा गर्दा मान्छे एउटै भए पनि दुई कुरा सोचिरहेको छ । उ गंगालाई प्रेमी मात्र देखिरहेको छैन ।

अर्थात् उ गंगासँग प्रेम र उसको मुम्बईमा हिरोइन हुने सपनाको बारेमा जे बाेलिरहेको छ त्यो भन्दा भिन्न उसको स्वार्थ अर्कै छ । उ प्रेमको बोली उसलाई फकाउनको लागि बोलिरहेको छ। उ गंगालाई लगेर मुम्बईको कोठीमा बेचिदिन्छ अनि अलप हुन्छ।

उसको चरित्रलाई प्रस्तुत गर्दा त्यसरी ऐनामा देखाएर 'गंगुबाई काथियावाडी' का निर्देशक सञ्जय लीला भन्सालीले दोहोरो चरित्र देखाउनेले अरूका साँचा सपनालाई कसरी कुल्चिन्छन् भन्ने देखाएको छ । अनि त्यस्ता मानिसहरूको पोल खोलेको छ जो देखिँदा एउटा छन् तर उनीहरूको अनुहार वरपर हरबखत ऐना नै ऐना छन् । चरित्र नै चरित्र छन् । उनीहरू बाहिरबाट देखिँदा अर्कै देखिन्छन्, भित्रबाट हुँदा अर्कै हुन्छन् ।

उनीहरू बाचा गर्दा एउटा हुन्छन् । बाचा तोडिसक्दा अर्को हुन्छन् । उनीहरू कसैलाई आफूले चाहेको पलसम्म पुग्नेबेलामा जे पनि गर्न तयार हुन्छन् । जे पनि व्यक्त गर्न तयार हुन्छन् । अनि आफूले चाहेको पाएपछि तुरुन्तै बिलाउन पनि तयार हुन्छन् । अनि त्यसले दिने चोटको सम्पूर्ण बोझ भने जो पीडित हो उसले नै भोग्नुपर्छ ।

प्रेमको विश्वास गर्दा कोठीको नरकमा परेकी गंगालाई देखाएर फिल्मले बाध्यताले बेचिएका ती तमाम युवतीहरूको कथा भन्छ जसले लगभग उस्तै जिन्दगी बिताएका छन् । ती मध्ये सबै गंगा जस्तो यौनकर्मी बनेनन् होला तर आफ्नो प्रेमप्रतिको विश्वासलाई भने फेरि कहिल्यै कसैलाई विश्वास गर्नै नसक्ने गरी गुमाएका छन् ।

केही समय पहिला टेलिभिजनमा काम गर्दा केही यस्तै चरित्रहरूलाई भेटेको थिएँ । जसलाई आफ्नै आफन्तले मुम्बईमा कमाउने ठाउँमा लगिदिन्छु भनेर सर्कसमा बेचिदिएका थिए । बाबुआमालाई ठूलाठूला सपना देखाएर भुल्याएका थिए । चिनेकै मान्छे भएर घरबाट नै उठाएका थिए । त्यसरी सपना अर्कै देखाएर भुल्याउनेहरू यत्रतत्र छन् ।

विदेशमा राम्रो काम र तलब मिल्ने भनेर नरकको काममा पुर्‍याउने दलालहरू । अनेकौँ बहाना बनाएर मानव तस्करी गर्ने एजेन्टहरू । अमेरिकाको सपना देखाएर मेक्सिकोमा अलपत्र पार्नेहरू । सिनेमा क्षेत्रमा स्थापित गराइदिन्छु भनेर नवप्रवेशीबाट अनेकौँ लाभ उठाउन खोज्नेहरू । प्रेमको नाटक गरेर शारीरिक सुखसम्म पुग्ने ध्याउन्नेमा रहनेहरू । अनि विवाह गर्छु भनेर नाबालिकासँग पटक पटक शारीरिक सम्बन्ध राख्नेहरू ।

अनि त्यसको दोष बोक्नेहरू फेरि तिनै छन् जो पीडित छन् । तिनलाई नै समाजले लाञ्छना लगाउँछ । तिनलाई नै समाजले परीक्षा लिन्छ । जसरी यति बेला एक (खल)नायकले प्रेम र विवाह गर्छु भनेर शारीरिक सम्बन्ध राखेपछि अर्थात् नेपालको कानुन अनुसार बलात्कार गरेपछिको अवस्थामा उल्टै पीडित नाबालिक गायिकाले समाजको लाञ्छना खपिरहेकी छन् । फेसबुक र युट्युबका कमेन्टहरूमा उल्टै दोषी भइरहेकी छन् ।

यो फिल्मको त्यो दृश्यले ती सबै दोहोरो चरित्रहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्छन् जो आफूलाई वास्तविक आफू भन्दा फरक देखाएर कसैको जिन्दगीलाई बर्बाद पारिरहेका छन् । भोट माग्ने बेलामा अनेकौँ बाचा देखाएर आउने अनि भोट झरिसकेपछि आफ्नो ऐनामा देखाएको अनुहार लुकाउनेहरूको जमात देखि सबै यसमा नै अटाएका छन् ।

*****

एउटा दृश्यमा गंगाकी मालिक्नी शिलालाई नयाँ ग्राहक आएको कुरा सुनाउन एक पहरेदार उनी मेकअप गरिरहेको बेलामा आउँछ । उनी ऐना हेर्दै मेकअप गरिरहेकी हुन्छिन् । मेकअप अर्थात् उनले समाजलाई देखाउने अनुहारमा थपेको लेपन । उ आएपछि उनी त्यो ऐना उसको हातमा थमाउँछिन् । उ आफ्नो टाउको छोपिने गरी ऐना बोक्छ । उनको अनुहार त्यो ऐनामा देखिन्छ । टाउको अगाडि ऐना लगाएर उभिएको उसलाई देख्दा यस्तो लाग्छ उ कुनै जीवित ऐना नै हो । अर्थात् उ समाजको ऐना हो । उ तिर हेर्दा शिलाको अनुहार देखिन्छ । अर्थात् उ त्यहाँ भएर नै शिला जस्ता महिलाहरू त्यहाँ छन् । उनीसँगै देह व्यापार गर्ने महिलाहरू त्यहाँ छन् । उ र गंगालाई बेचेर फर्किने युवकमा कुनै फरक छैन ।

अर्थात् समाजमा भइरहेको सोचको प्रतिबिम्ब नै हो उनीहरूको यौन व्यवसाय । समाजमा यौन बर्जित छ त्यसैले उनीहरू छन् । समाजमा यौनकुण्ठा छ त्यसैले उनीहरू छन् । तर आफू भएकैले भएको त्यो कुरालाई स्वीकार भने समाज गर्दैन । समाज आफूलाई सफा पार्न खोजेर उनीहरूलाई फोहोर देखाउन खोजिरहन्छ । भन्सालीले त्यो दृश्यबाट फिल्मले भन्न खोजेको कुरा पनि स्पष्ट पारेका छन्।

यही कुरा गंगाबाट गंगुबाई बनिसकेपछि एउटा कार्यक्रममा भाषण गर्दा गंगु पनि दोहोर्‍याउँछिन् । उनी भन्छिन् 'यदि हामीले गर्दा शहरमा भएको स्कुल बिग्रियो भने, शहरमा भएको स्कुलको कारण हामी किन सुध्रिएनौँ ?' ऐनाको बिम्ब बारेमा कुरा गर्दा चर्चित लेखक सहादत हसन मन्टोको सन्दर्भ सान्दर्भिक भइदिन्छ । आफ्ना कथामा वेश्याहरू ल्याएको र तिनले साहित्यको स्तरमा नआउने अश्लील भाषा बोलेको भनेर उनलाई अदालत पुर्‍याइएको थियो । उनी भन्थे म ती कथा भन्छु जुन समाजमा भइरहेका हुन्छन् । समाजको जस्तो अनुहार छ त्यस्तै अनुहार म मेरो कथामा देखाउँछु । मेरा कथा त्यस्ता ऐना हुन् जसमा समाजले आफ्नो मुहार हेर्न सक्छ । अब समाजको अनुहार नै फोहोर छ र त्यस्तो देखिन्छ भने मलाई त्यसमा केही पनि भन्नु छैन ।

मन्टोले देखाएको यथार्थ यो फिल्ममा पनि देखिन्छ । यहाँ पनि हरेक संस्था छन् जो समाजमा वेश्यावृत्ति भइरहेको कुरामा अभ्यस्त छन् तर त्यसको कारण खोज्न लागिरहेका छैनन् । उनीहरू केवल देखिएको अनुहारलाई मेट्न चाहन्छन् तर त्यो अनुहार आफू नै हो भन्ने चाहिँ बिर्सन्छन् । उनीहरू कहाँबाट त्यहाँसम्म आइपुग्छन् र कसरी त्यहाँसम्म आइपुग्छन् भन्ने बिर्सिन्छन् । किनकि त्यो सम्झिनलाई आफूतिर नै एकपल्ट फर्किनुपर्छ ।

*****

फिल्ममा भएका जति पनि महिला पात्रहरू छन् ती सबैले भोगेको विगत उस्तै छ । उनीहरू कुनै न कुनै रूपमा घरबाट छुटेका छन् । उनीहरूमध्ये कोही पनि आफ्नो मनले त्यहाँ आइपुगेको छैन । सबैको केही न केही टुटेर त्यहाँ आइपुगेका छन् । त्यहाँको मधुरो प्रकाशमुनि छिपेका छन् ।

तर यो कुरा देखाउनलाई भन्सालीले प्रयोग गरेको माध्यम एकदमै शक्तिशाली छ । फिल्ममा त्यस्ता नवीन माध्यमहरू धेरै प्रयोग भएका छन् जसले सामान्य रूपमा सोच्दा मसिनो दृश्यबाट उठेर फिल्मको नयाँ उचाइ भर्छन् ।

एउटा दृश्यमा एक जना युवती आफ्नो घरमा बुबालाई चिठी लेखिदिन भन्दै गंगुबाईकोमा आउँछिन् । 'के लेख्ने?' उनी सोध्छिन्। 'मलाई के थाहा?' युवती भन्छिन् अनि थप्छिन् 'तपाईँ नै मिलाएर लेखिदिनु न ।' त्यति बेला गंगुबाईसँगै देह व्यापार गर्ने धेरै युवतीहरू वरपर हुन्छन् । जसै गंगुले पिताजीलाई सम्बोधन गरेर पहिलो वाक्य लेख्न खोज्छिन्, अर्को पात्र आफूले चिठी लेखे जसरी नै बोल्न थाल्छिन् । उनी पछि अर्की । अनि अर्की । अनि अर्की । सबै युवतीहरू एउटै चिठीको लाइन भन्न थाल्छन् । एउटाले बोलेको वाक्यपछि अर्कोले बोल्ने वाक्य दोहोर्‍याउन थाल्छन् । यस्तो तब मात्र हुन्छ जब सबैले भोगेको विगत कुनै न कुनै रूपमा एउटै छ । अर्थात् उनीहरूले भोगेको विगत कुनै न कुनै रूपमा एउटै थियो ।

यो शक्तिशाली दृश्यले एउटा हिसाबबाट फिल्ममा भएका देह व्यापार गर्ने महिला पात्रहरूको साझा कथालाई उजागर गरेको छ भने अर्को तर्फबाट त्यो कथामा मिसिएका फरक उमेर र फरक पृष्ठभूमिका पात्रहरूको मनमा भएको साझा उल्झन फुकाइदिएको छ । उनीहरूको विगतको नजिकसम्म पुगेर समानुभुति अपेक्षा गरिदिएको छ ।

एउटा दृश्यमा गंगुबाई आफ्नो आमासँग १२ वर्षपछि फोनमा बोल्दै हुन्छिन् । उनलाई त्यति बेला थाहा हुन्छ पिताजी बितिसकेछन् । अनि यो पनि थाहा हुन्छ कि उनले छोरीको नाम गंगा भएकै कारण गंगाजल लिएनन् । यो घटनाको प्रभाव गंगुमा धेरै पर्छ । अनि सँगै उनको नाम गंगा राख्नुको कारण पनि बिम्बात्मक थियो भन्ने थाहा हुन्छ ।

समाजको लागि गंगा दूषित भयो किनकि गंगा वेश्या गंगुबाई बनिन् । उनका बाबुले उनको नाम गंगा राखेका थिए किनकी उनी आफ्नो छोरी गंगा जस्तै कन्चन होस् भन्ने चाहन्थे ।

*****

भन्सालीका फिल्ममा बिम्ब त झन् छुट्ने नै भएनन् । ऐना सँगै फिल्ममा केही शक्तिशाली बिम्ब छन् । जस्तो कि चाबी । गंगाले घरबाट भाग्दा केही सामान बोकेर आएकी थिइन् । त्यसमा उनको पिताजीको आल्मारिको चाबी पनि हुन्छ । उनी त्यो चाबीलाई पहिलो दिनबाट कोठीमा थुनिँदा हातमा बोकिरहेकी हुन्छिन् । उनको पहिलो मालिक्नी शिलाले उनको हातबाट त्यसलाई खोसेर लगेकी हुन्छिन् । पछि उनी त्यो चाबी फिर्ता लिन्छिन् र सधैँ आफूसँगै राख्छिन् ।

त्यो चाबीले उनको पहिचानलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । एउटा त उनी आफ्नो जीवनलाई धेरै चाँडो आफू नै भएर बाँच्न थालिहाल्छिन् । आफू वेश्या भएको कुरालाई सोचेर थिचिन्नन् । अरूले के भन्छन् भन्ने कुरा सोच्दिनन् । उनी आफ्नो जीवनको चाबी आफूसँग नै होस् भन्ने चाहन्छिन् ।

अनि झुक्किएर नै निकालेको भए पनि उनी पिताजीको आल्मारिको बन्धनबाट भने निस्किएकी छन् । उनको इज्जतलाई अर्थात् छोरीमान्छेको इज्जतलाई समाजले चाबी जसरी राखेको छ । लाग्छ कि छोरी आल्मारिमा राख्ने कुनै चिज हुन् जसलाई बाहिरबाट चाबी लगाउन सकियोस् । अर्थात् उनीहरूको सोचाइलाई बाहिरबाट अङ्कुश लगाउन सकियोस् । उनी त्यो कुरा मान्दिनन् । त्यसैले पनि चाबीको लागि उनको खोजी जहिल्यै पनि रहन्छ । उनी जुनसुकै हिसाबले आफ्नो शरीरको अधिकार आफूमा हुनुपर्छ भन्ने चाहन्छिन् । आफूलाई बेचे पनि बेच्ने अधिकार आफूमा हुनुपर्छ भन्ने चाहन्छिन् । त्यसैले त प्रधानमन्त्रीसँगको भेटमा उनी आफूहरूको अधिकारको बारेमा कुरा गरिरहेकी हुन्छिन् । भारतमा वेश्यावृत्ति कानुनी होस् भन्ने माग राख्छिन् ।

उनको चाबीको एक्सटेन्सन बिस्तारै बलियो बिम्ब भएर उनीसँग नै रहिरहन्छ । भेषभुषा र पात्रले लगाउने कुराहरूमा जहिल्यै विशेष ध्यान दिने सञ्जय लीला भन्सालीले त्यो चाबीलाई त्यति भिजिबल हुने गरी उनको कम्मर अर्थात् पोल्टामा झुन्ड्याइरहन्छन् ।
*****

यो फिल्मको सफलता यही हो कि यसले वेश्याको चरित्रलाई अर्कै निकटताबाट हेरेको छ । उनी भित्रको आकांक्षालाई देखाउँदै गर्दा उनका आकांक्षाभित्र लुकेका कमजोरीलाई पनि देखाएको छ । पहिलो प्रेमले वेश्यालयसम्म ल्याइपुर्‍याएपछि पनि उनी प्रेम गर्न चाहन्छिन् तर असमर्थ छिन् । उनले खोजेको प्रेम अरू नै केही हो जसलाई उनी कतैबाट पनि पाउन सक्दिनन् । त्यसबाट विचलित भएको उनको मनले त्यसपछि कसैलाई पनि प्रेम गर्न सकेको छैन । उनी संभवत फिल्मभर निकटताको डरसँग गुज्रिन्छिन् ।

उनी नजिकिएको युवकसँगको कारको पछिल्लो सिटमा भएको एउटा दृश्यले उनको जीवनको समग्र यात्रालाई प्रतिबिम्बित गरेको छ । उनले सारा जीवनभर यातना र यौन पिपासुहरूको शोषण सहेकी छन् । उनी चाहन्छिन् कसैले उनलाई ती सबै कुरा नसोचीकन अँगालोस् । उनी शारीरिक रूपमा प्रेम गर्न असमर्थ छन् किनकि उनलाई शारीरिक सुखले प्रेम हुन सक्छ भन्ने थाहा छैन ।

टेलिभिजनमा कार्यक्रम बनाउने क्रममा भेटेकी एक जना तेस्रोलिंगी यौनकर्मीले भनेको सम्झिन्छु 'कहिलेकाहीँ त मायाले बोल्ने मान्छे पनि भेटिन्छन् । तर सँधैजसो त राक्षस नै भेटिन्छन् ।' गंगु पनि सायद राक्षस मान्छेको हैन मायाले बोल्ने मान्छेको खोजीमा छिन्, थिइन् । तर फिल्मभर त्यो पाउन सक्दिनन् । उनी प्रेमको नजिक पुगेर पनि प्रेममा परिहाल्न सक्दिनन् । किनकि उनलाई प्रेमीले धोका दिएको थियो । प्रेमीले कोठीमा ल्याएर बेची फर्किएको थियो । उसको लागि उनी १००० रुपैयाँ थिइन् तर उनको लागि उ त सबै थियो ।

एउटा व्यक्तिले आफ्नो फाइदाको लागि प्रेम र विश्वासलाई पैसासम्म पुग्ने माध्यम मात्र बनाउँदा एउटी युवतीले जिन्दगीभर कसैलाई त्यसरी विश्वास र प्रेम गर्न सकिनन् । फिल्मले आफैँतिर फर्किएर सोच्ने बनाउँछ 'कतै हामीले गरिरहेको त्यस्तै व्यवहारले कसैको जिन्दगीबाट विश्वास प्रतिको विश्वास र प्रेमप्रतिको प्रेम नै गुमाउने बनाइरहेको त छैन ?'

यी पनि पढ्नुस् :

१२ ओस्कार नोमिनेसन पाएको 'द पावर अफ डग'को झ्याल

'द लस्ट डटर'ले ताछेको सुन्तला

रुक्शनाको प्रवेशपत्रजस्तो आयुषमानको नयाँ फिल्म

लियोनार्दोकै लागि बनेको फिल्म

'टर्मिनल'मा रोकिएको 'सानो खबर'

छोरीको बोली खोज्ने आमाको आँखा

डोन्ट 'स्टप किस'

'जिन्दगी ना मिलेगी दोबारा' मा प्रयोग भएका कवितासँग

'दि इनटचेबल्स' ले छुवाउने अस्वाभाविक मित्रता

'मण्डेला' ले हालेको त्यो भोट

'लन्चबक्स'मा कुरा सुनाउनेसँग