कोकोमेन्दोमा पोखिएका मान्छे

A+ A A-

सामान्य जीवनमा पनि के कुरा भनियो भन्दा कसरी भनियो भन्ने कुराले ठूलो अर्थ राख्छ । कुन बेला भनियो भन्ने कुराले अर्थ राख्छ । कलामा पुगिसक्दा त्यो अर्थ झनै फैलिन्छ। 'के भनियो'मा भनिने कुरा खासै नयाँ हुँदैनन् । अरूले पहिला नै कतै भनिसकेका हुन्छन् । भन्न बाँकी नयाँ कुरा त कति नै होलान् र ?

तर 'कसरी भनियो' भन्ने कुरा एउटा व्यक्तिले भन्ने तरिकामा भर पर्छ । एउटा व्यक्तिले बुझ्ने तरिका, त्यसलाई दिमागमा घुमाउने तरिका अनि, कुनै साधनमा भरेर पुर्‍याउने तरिका ।

त्यो कुरा व्यक्तिले सिकेको चेतले निर्धारण गर्छ । त्यो कुरा व्यक्तिले गर्ने महसुसले फरक पार्छ ।

त्यसैले त 'के भनियो' भन्ने कुरा जति नै दोहोरिए पनि 'कसरी भनियो' भन्ने कुराले हरेकपल्ट नयाँ सिर्जना गरिरहन्छ । नयाँ स्वाद दिइरहन्छ ।

कुनै कलाकारलाई अरूभन्दा पृथक बनाउने कुरा यही हो । फिल्ममेकर, लेखक, कवि, गीतकार, सङ्गीतकार सबैलाई अलग उभ्याउने कुरा पनि यही हो । तीनको नाम आउनासाथ सबैले सम्झिनेगरि बनेको तस्वीर पनि यही हो ।

एउटै बाजा बजाउँदा पनि बाजाप्रतिको व्यक्तिको पृथक बुझाइले नयाँ धुन बनाइरहन्छ । त्यो धुन उसको हृदयको धुन हुन्छ । त्यो धुन उसले सबैभन्दा राम्रो गरी बजाउन सिकेको धुन हुन्छ । त्यो धुन उ एक्लैले मात्र सुनेको धुन हुन्छ ।

यस्तै एउटा धुन यति बेला काठमाडाैँको सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीमा बजिरहेको छ । तामाङ जातीका मिथक, विश्वास, परम्परा, पेसा, पहिचान जस्ता कुराहरूलाई त्यही जातिका मानिसहरूले प्रयोग गर्ने विभिन्न सामग्रीहरूमा भरेर तामाङ जातीकै कलाकार शुवास तामाङ आफ्ना चित्रहरूमार्फत बोलिरहेका छन् । तामाङ भाषामा भन्नु वा प्रस्तुत गर्नु भन्ने बुझाउने 'काइतेन' नाम दिइएको प्रदर्शनीमा भएका पात्रहरूले फेरेको सासको धुन बजिरहेको छ । ती पात्रहरूले बजाएको पाइतालाको धुन बजिरहेको छ ।

ती धुन पहिला भनिने गरिएको कुनै निश्चित कलाको स्वरूपमा अल्झिएका छैनन् । बरु पात्रहरू इतिहासदेखि गाँसिएर आएका सामग्रीहरूमा गाँसिएका छन् । सुवासले त्यसैमार्फत आउने मान्छेको चेतनासँग साक्षात्कार गरेका छन् । तामाङ जातीको सामूहिक चेतनालाई सबैसम्म साझा गरेका छन् ।

कुनै सामग्री कसैसँग लामो समय रहेपछि केवल सामग्री मात्र रहन्नन् । ती बिम्ब बन्छन् । शुवासले आफ्नो जातीको बिम्ब बनिसकेका सामग्रीहरूलाई आफ्नो पहिचानको आवाज भन्न लगाएका छन् । अनि ती सामग्रीको यात्रालाई पछ्याउँदै आफैँले बनाएका चिजहरू कसरी आफैँविरुद्ध प्रयोग भए भन्ने पनि देखाएका छन् ।

आफ्नो आवाज सुनाउन उनले बोल्न लगाएका सामग्रीहरूले नेपालको राजनीति, इतिहास, शिक्षा, समाज जस्ता धेरै क्षेत्रहरूलाई एकैपल्ट झकझक्याएको छ ।

उनले भन्न चाहेका कुरा कुनै सपाट क्यान भासमा पोखिएका भए पेन्टिङहरू त्यति शक्तिशाली हुँदैन थिए । तर उनले पहाडे कागजलाई क्यानभास बनाएका छन् । 'कोकोमेन्दो' अर्थात् टोटेलाको फूललाई गाँसेर पात्रहरूलाई उभिने ठाउँ दिएका छन् ।

पहाडी कागज तामाङ जातीले लोक्ताबाट कुटेर बनाउँथ्यो । त्यसलाई उमाल्थ्यो । फत्काएर बनाएको लेदो पानीमा मिसाउँदै पातलो पारेर पहाडे कागज बनाउँथ्यो अनि पारिलो घाममा सुकाउँथ्यो । त्यसरी सुकाएको कागज जतनले पट्याएर सहरमा पठाउँथ्यो ।

आफूले बनाएको कागजले आफूलाई केही गर्दैन भन्ने कत्रो विश्वास थियो उनीहरूलाई । तर कागजले धोका दियो । राणा र राजाहरूको पटक पटक लगाएको आदेशको लालमोहर बोकेर त्यही कागज उनीहरूको गाउँ छिर्यो अनि विभिन्न खाले एकीकरणको नाममा उनीहरूको संस्कृति र परम्परा ध्वस्त बनायो । उनीहरूको बारेमा अलग कथा बनायो । उनीहरूबाटै लिएको चिजबाट उनीहरूलाई नै दबाउने कानुन बनायो । उनीहरूलाई भन्ने अलग्गै नाम बनायो । उपनाम बनायो ।

आफ्नो जातीको कागजसँगको त्यो सामीप्यतालाई उनले कागज बनाउन प्रयोग हुने काठको पुरानो फ्रेम प्रयोग गरेर देखाएका छन् । त्यसमाथि सधैँ आलो कागज हुन्थ्यो । उनले सुकेको कागज पठाएका छन् । त्यसमा उनीहरूको पहिचानलाई ध्वस्त बनाउने विभिन्न पुराना आदेशका लिपी हरू खोपिएका छन् । लालमोहर टल्किएका छन् ।

उनले आफ्नो जातीको पहिचान, स्मृति र इतिहासबारे भन्न चाहेको कुरालाई ती तीनै चिजहरू बोक्ने सामग्रीसहित भन्दा भन्न चाहेको कुरा झनै बलियो भएको छ । ती ठोस सामग्रीले उनको जातीले भोगेको सामाजिक दमनलाई देख्न सकिने बनाएको छ ।

उनको पेन्टिङमा लोक्ताको विभिन्न स्वरूपहरू पनि देखिन्छन् । एउटा पेन्टिङमा कागज बनाउने लोक्ताको भारी देखिन्छ । उनले लोक्तालाई आफ्नो आवाज भन्ने माध्यम बनाएका छन् । वा लोक्तालाई आवाज दिएका छन् । आफ्नो आवाज त्यो लोक्ता हुँदै आएको भन्ने चेतना थपेका छन् । अनि भनेका छन् 'हामीले नै बनाएको कागजमा लेखिपठाएर तिमीहरूले हामीलाई नै मेटिदियौ ।'

उनको पेन्टिङमा उनी बोल्दैनन् । लोक्ता र पहाडे कागज बोल्छन् । 'कसरी भन्ने' भन्ने कुरा कसलाई भन्न दिने भन्ने कुरामा पनि निर्भर रहन्छ ।

उनका चित्रहरूको अनुहारमा अलग प्याटर्न प्रयोग भएको छ । तामाङ महिला र पुरुषहरूको जिउ क्यान भासमा देखिन्छ तर तीनको अनुहारमा मानिसको जस्तो अनुहार छैन । कुनैको अनुहारमा आँप छ । कुनैकोमा सेता फूल । कुनैकोमा धामीले प्रयोग गर्ने डम्फु ।

ती सामग्रीहरूलाई प्रयोग गरेर उनले तामाङ जाती र ती बीचमा भएको सामीप्यलाई दर्साएका छन् । ती सामग्री मात्र नभएर उनीहरूको पहिचानको हिस्सा हो भन्ने कुरा बताएका छन् । पहिचान दर्साउनलाई अनुहार भन्दा उपयुक्त ठाउँ कुनै थिएन । कसैले को मान्छे कस्तो हो भनेर चिन्ने ठाउँ र धारणा बनाउने ठाउँ अनुहारलाई उनले आफूले छानेका सामग्रीहरू राख्ने ठाउँ बनाएका छन् । आँपले उनीहरूको पेसा, फूलले प्रकृतिप्रतिको विश्वास र डम्फुले उनीहरूको परम्परालाई थपक्के बोकेका छन् । यस अर्थमा उनले छानेका ती सामग्रीहरू केवल सामान मात्र नभएर पहिचानको बिम्ब बनेका छन् । सजीव बनेका छन् ।

यसरी आफ्नो पहिचानलाई दर्साउने गरी अनुहारमा सामग्री राखेका उनले आफ्नो पहिचान कसरी मेटियो भन्ने दर्साउन आदेशका अक्षर खोपिएका पहाडी कागजका टुक्राहरूलाई पात्रका अनुहारमा छोप्न पनि प्रयोग गएका छन् । अघिको प्रयोगमा पहिचान देखिएको थियो भने यो प्रयोगमा उनले कसरी पहिचान मेटिएको छ भन्ने कुरा देखाएका छन् । आफैँले बनाएका कागजले आफ्नै अनुहार छोपेको, आफ्नै अनुहार मेटेको भन्ने कुराले झनै गहिरो असर पार्छ ।

एउटा महिलाको चित्रमा त उनले चित्रको फ्रेमलाई नै असामान्य रूपमा अग्लो बनाएका छन् । जहाँ महिलाको शरीर भन्दा ठूलो कागजले उनको अनुहार छोपेको छ । यसरी उनले चित्रमा भएका पात्रको अनुहारसँग खेल्दै आफ्नो जाती प्रतिको गर्व र जातीबाट जबरजस्ती हराएका अनुहारप्रति समानुभुति र विद्रोही चेत एकैपल्ट बाँडेका छन् ।

पहाडे कागज जस्तै शुवासले क्यानभास बनाउन टोटेलाको फूललाई प्रयोग गरेका छन् । ती फूललाई तामाङ जातीहरूले पवित्र फूल मान्छन् । उनीहरूको हरेक कार्जेहरूमा प्रयोग गर्छन् । आफ्नो जातीको हरेक विश्वासमा आस्थाले प्रयोग हुने फूललाई क्यान भासमा प्रयोग गरेर र पात्रहरूलाई त्यसमा उभ्याएर उनले आफ्नो कलाको जग कहाँबाट आएको हो भन्ने कुरा दर्साएका छन् ।

यसरी पहिचानको मुद्दालाई उठाउँदै इतिहासप्रति तीव्र आक्रोश व्यक्त गरेको भए पनि उनी आक्रामक लाग्दैनन् । उनका कुनै पनि चित्रहरूले कुनै समुदाय विशेषलाई वा शत्रुलाई ढुङ्गा हान्दैनन् । बरु त्यो व्यवस्था पढेर हुर्किएका प्रणालीहरूलाई झकझक्याउँछन् । चित्रहरूले हेर्ने मान्छेलाई गाली गरिरहेका छैनन् बरु त्यो अवस्था आउनुमा सबैले आफ्नो ठाउँबाट फर्किएर हेर्नुपर्ने बताएका छन् । यसको समाधानमा सबैको संवेदनशील चेतना पर्खिएका छन् ।

एउटा भित्तामा पाँच वटा ढुङ्गाहरू लहरै राखिएको छ । ढुङ्गामा केही लेखिएको छ । देब्रेतिरको सबैभन्दा परको ढुङ्गामा लोक सेवाको नयाँ पाठ्यक्रममा आधारित सामाजिक अध्ययनको गाता छ । ठ्याक्कै किताबको गाता । त्यो पनि ढुङ्गामा । त्यसको दाइनेतिरको अर्को पेजमा त्यही किताब भित्रको एउटा पाठ छ जहाँ लेखकहरूले तामाङ जातीलाई शेर्पासँग मिल्दोजुल्दो हुने भनिदिएका छन् । यति मात्र न बुहारी- छोरी, स्वास्नी बेची पैसा कमाउने प्रवृत्तिका हुन्छन् पनि भनिदिएका छन् । अरूले उनीहरूलाई कस्तो हुन् भन्ने नसोधी र नबुझी भनिदिएको कुरा । लेखकले 'भनिन्छ' भन्दै आफूलाई जोगाउन खोजे पनि उनीहरूको तामाङ जातीप्रतिको बुझाइ झल्किएको कुरा । त्यो लोक सेवाको पाठ्यक्रम हुनु । त्यही पढेर भोलि देश चलाउने ठाउँमा मान्छे हुनु । अनि तीनले पनि यस्तै बुझिरहनु ।

उनले त्यो कुरा ढुङ्गामा भन्नुको मतलब गलत सन्देश दिएका त्यस्ता किताबहरू शिलालेख जस्तो भएर बाँचिरहेका छन् । तीनका अक्षरभित्र भने कोही जाती गलत लेखिएर मरिरहेका छन् । उनले यस्तो हुन दिएका छैनन् । त्यसपछिका हरेक दाहिनेतिर भएका ढुङ्गाहरूमा लेखिएका अक्षर मेट्न थालेका छन् । थप ३ पेज ढुङ्गाकै स्लेटहरू जति जति दाइने तिर जान्छन् उति उति ती अक्षर मेटिँदै गएका छन् । अन्तिम पेजमा तामाङ शब्द मात्र छ, त्यहाँ बाँकी कुराहरू लेखिनै बाँकी छ ।

यो एक कलाकारको चेतनाले देखाउने उत्कृष्ट विद्रोह हो । उनले भएका पेजलाई ढुङ्गामा लेखे त्यो शिलालेख हो । यसभन्दा पहिला लेखिएका किताबहरू त्यस्तै शिलालेख बनेर मानिसहरूको चेतनामा उनीहरूको जातीको बारे गलत कुरा भनिरहेका छन् । उनी त्यसलाई मेट्न चाहन्छन् । बाँकी ढुङ्गाहरूमा मेटिने प्याटर्न अनुच्छेदको सुरुवात धेरै मेटिएको छ । गहिरो मेटिएको छ । अर्थात् उनले किताबमा भएको लेखनको टाउकोपट्टि चाँडो भेटेका छन् । किनकि सुरुवातमा नै गलत लेखिएर थालेको इतिहासलाई पछाडिबाट सच्याएर काम छैन । यस्तै अन्तिम पेजमा "तामाङ" शब्द मात्र राखेर उनले तामाङको इतिहास उनीहरूको आफ्नो भाषामा लेखिन बाँकी रहेको बताएका छन् ।

उनले त्यसरी लेखिएको किताब फुटाएको पनि देखाउन सक्थे । तर फुटाएनन् । मेटे । किनकि गलत लेखिएको कुरा फुटाएर भन्दा यहाँ यहाँ गलत छ भनेर देखिनेगरि मेटेपछि सच्चिन्छ । यस अर्थमा उनको पेन्टिङमा व्यक्त भएका आक्रोशमा जानेर तथा नजानेर विभेद गरिरहेका वा गलत बुझिरहेका मानिसहरूको लागि पनि ठाउँ छन् । यसैले पनि उनका पेन्टिङहरूमा विद्रोह छ तर तीनले कसैलाई घोच्दैनन् । तर सोच्न लगाउँछन् ।

ग्यालरीबाट निस्किँदा उनको धेरै चित्रहरूमा भएका डम्फु एकनास बजिरहेका छन् । डम्फुले सुतेका मान्छेहरूलाई ब्युँझाइरहेका छन् । डम्फु बजेका आवाजहरू सुनेर कोकोमेन्दोका फूलहरू आकाशमा उडिरहेका छन् । पहाडे कागजहरू हल्लिरहेका छन् । ती कागजमा लेखिएका पुराना आदेशपत्रका अक्षरहरू उप्किएर झरिरहेका छन् ।

उनले बजाएका धुनहरू अहिले पनि पुरै सहरले सुनेको छैन । नजिकै भएको सिंहदरबारले पनि पुरै बुझेको छैन । पाठ्यपुस्तकहरू अझै पनि बेहोसीमै छन् ।

तर उनले आफ्नो जातीको इतिहास, स्मृति, र पहिचानलाई ती धुनहरूमार्फत बटुलेका छन् । बटुलेपछि जे कुरा पनि बलियो हुन्छ ।

उनले ती सामग्रीहरूलाई आवाज दिएर आफ्नो आवाजलाई बलियो बनाएका छन् । ती आवाज बोलिरहेकाहरूलाई सँगै बोलौँ भनिरहेको छ । पछाडि फर्किन नमान्नेहरूलाई एकपल्ट फर्किऊँ र के भएछ हेरौँ भनिरहेको छ।

दोहोर्‍याइरहेको छ !

@SurajWritesNP

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज ४, २०७८ ०८:०८