'कालो पोथी'ले छरेको बिउ

A+ A A-

मान्छेमा झट्ट हेर्दा देखिने र नदेखिने तह भएको जस्तै, फिल्ममा झट्ट हेर्दा देखिने र नदेखिने तह हुन्छ । देखिने तह क्यामेराले खिच्न भ्याउँछ । त्यो हामी देख्न सक्छौँ, सुन्न सक्छौँ ।

तर, देखिएका र सुनिएका चिजभन्दा अझै गहिराइमा पनि फिल्मका दृश्यहरूले बोलिरहेका हुन्छन् । सङ्गत गर्दै जाँदा नचिनेको मान्छेसँग नजिकिए जस्तै फिल्म हेर्दै जाँदा फिल्मभित्र भएका धेरै कुराहरू थाहा हुँदै जान्छन् । एकपल्ट चिनेको मान्छेले फेरि बोलाउन आए जस्तै ती आफैँ बोलाउन आउँछन् ।

त्यस्ता चिजहरू सचेत निर्देशकले वा लेखकले फिल्मका धेरै ठाउँमा छोड्छन् । धेरै माध्यममा छोड्छन् । कतै पात्रले बोल्ने डायलगहरूमा । कतै पृष्ठभूमिमा बज्ने आवाज वा गीतहरूमा । कतै दृश्यलाई बोक्ने बिम्बहरूमा ।

कसैले उद्देश्यसहित राखेका कुराहरूभन्दा कसैले उद्देश्यसहित छोडेका कुराहरू सारै सुन्दर हुन्छन् ।

सायद फिल्ममा कुराहरू भन्दाभन्दै निर्देशकलाई यहाँभन्दा धेरै भन्नलाई दृश्य पुग्दैन भन्ने लाग्दो हो । यहाँभन्दा धेरै भन्नलाई कथामा ठाउँ पुग्दैन भन्ने लाग्दो हो । तिनलाई जसरी भन्न खोजेको हो ठ्याक्कै त्यसरी नै जसरी भन्न सक्दिनँ भन्ने लाग्दो हो ।

त्यसलाई भन्न अमूर्तताबाहेक अरू तरिका छैन भन्ने लाग्दो हो । आफूले भन्न चाहेको कुरा र दर्शकले बुझ्न चाहेको कुरा कुनै दिन भेट हुनेछन् वा कुनै दिन ठोकिनेछन् भन्ने लाग्दो हो । त्यो ठोकिएको दिन आफूलाई थाहा नभए पनि सन्तुष्ट हुन्छु भन्ने लाग्दो हो ।

'त्रिभंग' फिल्मले सुनाएकाे 'हल्ला'

त्यस्तै हुँदा 'सबटेक्स्ट' को जन्म भएको हुँदो हो । टेक्स्ट त सिधा भन्ने कुरा हुन् । जसरी कसैले कसैलाई 'म माया गर्छु' भनिन्छ । 'म माया गर्छु नभनी माया थाहा दिन्छु' भन्ने कसैले सोचेर यसको बिस्तार भएको हुँदो हो ।

वास्तविक जीवनमा भएका सबै चिजहरू भन्न पनि सकिँदैन । तिनलाई समेटेर फिल्म बनाइसक्दा धेरै कुरा निर्देशकले भन्न चाहेको तरिकामा आइसक्छन् । सिनेमाटोग्राफरले खिच्ने तरिकामा आइसक्छन् । सम्पादकले जोड्ने तरिकामा आइसक्छन् ।

वास्तविकतालाई बुझाउने वास्तविकताको सानो टुक्रा भएको हुँदो हो फिल्म । फिल्म आफैँ पनि वास्तविकताको 'सबटेक्स्ट' नै हुँदो हो । अनि सबटेक्स्टभित्रको सबटेक्स्ट हुँदा हुन् फिल्ममा हुने सबटेक्स्टहरू ।

त्यसैले यी अमूर्त बन्दै गएका होलान् । आँखाले झट्ट हेर्दा नदेखिने भएका होलान् । हरेक अस्तित्वमा रहेका जीवहरूको सबैभन्दा सानो अंश नदेखिने भए जस्तै । हाम्रो कोश नदेखिने भए जस्तै ।

यस फिल्मको घरमा मुखिया माथिल्लो तलामा बस्छन् । भुईँ तलाको बाहिर पिँडीमा उनको सेतो घोडा बाँधिएको छ । त्यो घोडा बस्ने ठाउँभित्र एउटा कोठा छ त्यसमा बस्छन् फिल्मको मुख्य पात्र र उसको परिवार । उनीहरू तल्लो जातका हुन् । नछुने जातका हुन् ।

लेखक, निर्देशक तथा कविहरू यस्तो यस्तो ठाउँहरूमा अमूर्तता छोड्छन् जसलाई हेरेर उनले सोचेको कुरा दर्शकको सोचाइसम्म ढिलो पुगोस् तर अडिने गरी पुगोस् । त्यसले बहस गरोस् । र त्यो बहस गर्ने समय कुनै समय सीमामा नबाँधियोस् ।

कुनै समय सीमामा नबाँधिएको सम्बन्ध त्यसैले पनि सुन्दर हुन्छ ।

मैले मीन बहादुर भामलाई प्रत्यक्ष चिनेको छैन । उनका अन्तर्वार्ताहरू हेरेको छु । उनका लेखहरू पढेको छु । उनको बारेमा अरुले लेखेका समाचारहरू र फिचरहरू पढेको छु ।

उनको 'कालो पोथी' फिल्म पनि केही महिना पहिलासम्म हेरेको थिइनँ । यसको चर्चा खुब सुने पनि हेर्ने मौका जुरेको थिएन । एक दिन साथी दृश्यलाई फेसबुकमा म्यासेज गरेँ ।

'यो गरिबलाई फिल्म हेर्ने मौका जुराइदेऊ' भनेँ ।

'भगवानको शरणमा आएका छौ बालक ।' उनले हाँस्दै जवाफ फर्काए ।

फिल्मको लिङ्क खोलेँ । भर्खरै 'पल्पसा क्याफे' उपन्यासलाई नाटक बनाउने काम सकेको थिएँ । जनयुद्धको कथासँग कतै न कतै गरी जोडिएको थिएँ । त्यसको छिटा जोडिएको फिल्म रहेछ ।

दोहोर्‍याएँ । तेहेर्‍याएँ ।

पहिलो र दोस्रो पल्ट हेर्दा केही कुराहरू मनमा छिरेका थिए । तेस्रोपल्टमा ती म सँगै बोल्ने भएर निस्किए ।

०००

सन् २०१९ मा ओस्कार जितेको कोरियन फिल्म 'पारासाइट' मा एउटा घर थियो । समाजमा भएका दुई फरक वर्गको स्थानलाई बुझाउन त्यसका निर्देशक बोङ्ग जून-होकोले तल्लो वर्गमा मानिसहरूको जीवनस्तर खिच्न सतहभन्दा तल पर्ने घरलाई प्रयोग गरेका थिए । घरको सतहमुनिका घरहरूलाई देखाउँदै माथिल्लो तला र पिँधमा रहेका तलामा बस्ने वर्गहरूको फरक देखाएका थिए । त्यो घर समाजमा बढिरहेको वर्गीय दुरीको बिम्ब थियो ।

सासले सुनाएको स्पेनी समलिङ्गी कथा

'पारासाइट' फिल्म आउनुभन्दा चार वर्ष पहिला नै मीन बहादुर भामले 'कालोपोथी' फिल्ममा त्यसरी नै घर प्रयोग गरिसकेका रहेछन् । घरका तला र त्यसमा चढ्ने खुड्किलाहरूसँग खेलिसकेका रहेछन् ।

यस फिल्मको घरमा मुखिया माथिल्लो तलामा बस्छन् । भुईँ तलाको बाहिर पिँडीमा उनको सेतो घोडा बाँधिएको छ । त्यो घोडा बस्ने ठाउँभित्र एउटा कोठा छ त्यसमा बस्छन् फिल्मको मुख्य पात्र र उसको परिवार । उनीहरू तल्लो जातका हुन् । नछुने जातका हुन् ।

भामले घरको सेटिङ उभ्याएर समाजमा भएको जात र वर्ग दुवैको तह देखाएका रहेछन् । तल्लो वर्गमा भएका उनीहरू माथिल्लो वर्गकोमा कुनै काम पर्दा मात्र जान सक्छन् भनिसकेका रहेछन् । यही कुरा देखाएर उनले जनयुद्ध सुरु हुनुको कारणहरूलाई संकेत गरिदिएका रहेछन् ।

भुईँ तलामा बस्ने पात्रकी छोरी बिजुली माओवादीमा लाग्छिन् । उनलाई माओवादीमा लैजानलाई युवती नै आउँछन् । तीमध्ये एकले बालेको राँको पिँडीमा बाँधिएको सेतो घोडा टल्किरहेको देखिन्छ । बिजुली त्यो घोडाको पछाडि रहेको आफू बस्ने ठाउँको ढोका खोल्छिन् र राँको बाल्नेसँग मिसिन्छिन् ।

राँको अर्थात् उज्यालो । उज्यालो अर्थात् चेतना । चेतना अर्थात् भइरहेको अवस्थासँगको असन्तुष्टि । उनीहरू एक अर्कामा मिसिँदा राँको बढ्दै जान्छ ।

ती युवतीलाई माओवादीले जबरजस्ती लगेका हैनन् । यो कुरा निर्देशकले केही दृश्यपहिला स्कुलमा भएको कार्यक्रममा भाषण सुनेको बेला प्रभावित भएको उनको अनुहारको भावसँग क्यामेरा अड्याएर भनिसकेका थिए । उनी तीनको कुरामा प्रभावित भइन् मतलब त्यो समाजको बसाईसँग उनी प्रभावित थिइनन् । उनलाई आफूले दिनदिनै भोगिरहेको दैनिकीले सपना देखाएको थिएन, तीनले देखाए । उनीभित्र खड्किएका ती असन्तुष्टिहरू उनको सपनाका बिउहरू थिए ।

एउटी जब्बर शिक्षिकाको कथा भन्ने सिनेमा

फिल्ममा यस्ता धेरै कुरा मसिनो गरी सबटेक्स्टमा छोडिएका छन् । यसले नेपालको शिक्षा क्षेत्रलाई पनि बहसमा ल्याएको छ ।

बिजुलीको भाइ सारा फिल्मभरि खस भाषा बोल्छ । उसको वरपर भएका र घरमा भएका सबै पनि खस नै बोल्छन् । त्यो भाषा एकदमै मिठो छ, कतै नअड्किइकन हाम्रो कानसम्म आउँछ ।

दिदीभाइले पोथीलाई लुकाउने बेला बालेको 'राँको' र बिजुली माओवादीमा जाँदा बालेको राँकोको उज्यालो मिल्छ । उनको नाम 'बिजुली' राख्नुमा पनि समाजमा व्याप्त भएको अँध्यारोसँगको कन्ट्रास्ट देखाउनु थियो ।

तर उसले बेलाबेला ठूलो आवाज निकालेर पढ्ने स्कुलको किताबमा उसले पढ्ने भाषा छैन । त्यो शुद्ध नेपालीमा छ जसलाई उ राम्रोसँग उच्चारण गर्न जान्दैन । उसले पटकपटक पढ्दा पनि जान्दैन । त्यो दृश्यले नेपालको शिक्षा क्षेत्रले कसरी स्थानीयता समेट्न सकेको छैन भन्ने देखाउँछ । एउटा दृश्यमा उसले पढिरहेको बेला दिदीले उसको किताबमा हेर्छिन् । उनलाई भाइले पढिरहेको किताबको भाषा मन परेको छैन । उनलाई त्यो भाषा पढ्न बाध्य पार्ने शिक्षा प्रणालीको भाषा मन परिरहेको छैन । उनलाई उनले सुनिरहेको समाजको भाषा मन परिरहेको छैन ।

अर्को दृश्यमा बाटोमा राखिएको गमगढी गाउँ र रारा तालतिर जाने बाटोको संकेत बोर्ड देखिन्छ । त्यो बोर्डको तल माओको तस्वीर छ । क्यामेराले त्यो बोर्डलाई जुम इन गर्छ। रारा लेखिएको अक्षरबाहिर हँसिया हथौडा सहितको गोलो घेरा लगाइएको छ । त्यो गोलो घेराले रारा ताललाई छेकेको कुराले माओवादी युद्धको दुर्गम भेगमा रहेको प्रभाव दर्शाउँछ । क्यामेराले यो दृश्य देखाइरहँदा पृष्ठभूमिमा माओवादीले गरेको भाषण बजिरहेको छ । भाषण गर्ने व्यक्ति गाउँमा शिक्षा गतिलो नभएको भनिरहेको छ ।

के उनको गल्ती पार्टीमा योनी लिएर जानु थियो ?

माओवादीमा लाग्ने बिजुलीको चरित्र र उनले गरेको शिक्षाविरुद्धको विद्रोहले माओवादीको युद्ध चेतनाको पक्षमा थियो भन्ने देखाइदिएको छ । बिजुलीले देखिने गरी स्कुल वहिष्कार गर्छे । उसको बाबुले स्कुलमा पढ्नु पर्दैन भन्दा उ अनुहार बिगार्छे ।

उसले बिगारेको अनुहार लामो समयदेखि दबिएका महिलाहरूको अनुहारमा झल्किएको असन्तुष्टि हो ।

०००

फिल्मको नाममा प्रयोग भएको 'पोथी' बिम्ब पनि एकदमै शक्तिशाली छ ।

भाइले माओवादीमा गएकी दिदिलाई सम्झिरहेको छ । उसले दिदीलाई सम्झिएर फोटो हेरिरहेको बेला पछाडि पोथी कराउँछ । पोथी कराएको सुनेपछि उ पोथीतिर फर्किन्छ ।

त्यो पोथी बास्ने खाले हुन्छ । उ बास्ने खाले हुनु नै बिम्बात्मक छ । त्यो बेलाको समाजमा पोथी बास्न हुँदैन भन्ने थियो । त्यो पोथी भाइलाई दिदीले दिएकी हुन्छिन् । उ पोथीतिर फर्किँदा त्यो पलमा उसको लागि दिदी नै पोथी हुन्छिन् ।

भावनात्मक रूपमा एकदमै बलियो त्यो दृश्यले सबटेक्स्टमा भने भाइले दिदीलाई गरेको माया भन्दा धेरै गहिरो तह भनिदिन्छ । बिजुली खासमा त्यही पोथी जस्तै थिइन् । बास्थिन् । पोथी बास्नु हुँदैन भन्ने समाजसँग असन्तुष्ट थिइन् । उनले भाइको लागि भनेर पोथी लुकाएर राख्नेबाट सुरु भएको विद्रोहमा विस्तारै पोथीले गर्ने व्यवहारसँग उनको व्यवहार मिल्दै जान्छ ।

त्यसैले त सुरुमा गाउँमा राजा आउने हल्ला हुँदा सबै कुखुराहरू मान्छेले बेच्दा पनि उनी त्यो पोथी जोगाउँछिन् । त्यो पोथी जोगाउनु जरुरी थियो किनकी त्यो पोथी बास्थ्यो । किनकी त्यो पोथिमा उनले आफूलाई देखेकी थिइन् । किनकी त्यो पोथीले एक चरण विद्रोह गरिसकेको थियो ।

त्यसैले त दिदीभाइले पोथीलाई लुकाउने बेला बालेको 'राँको' र बिजुली माओवादीमा जाँदा बालेको राँकोको उज्यालो मिल्छ । उनको नाम 'बिजुली' राख्नुमा पनि समाजमा व्याप्त भएको अँध्यारोसँगको कन्ट्रास्ट देखाउनु थियो ।

हिटलरलाई नङ्ग्याउने फोटोग्राफरको कथा भन्ने सिनेमा

निर्देशकले दुई पात्रहरूको बीचमा सामान्य रूपमा भइरहेका जस्ता लाग्ने दृश्यहरूमा पनि फिल्मले बोकिरहेको राजनैतिक तहलाई मिसाएका छन् । त्यो तह बाहिरबाट देखिने दृश्यहरूभन्दा थोरै तल लुकेका छन् तर ती छन् ।

एउटा दृश्यमा उसको बाबुले बेलुका खाना पस्किने बेला तीन वटा थाल निकाल्छ । पहिला उनीहरू तीन जना थिए । ऊ छोरी र छोरा । छोरी माओवादीमा लागेपछि उ कति विक्षिप्त भयो भन्ने कुरा निर्देशकले त्यही एउटा दृश्यमा भनिदिएका छन् । ऊ छोरोलाई भात खान भन्छ र आफू निस्किन्छ । ऊ भक्कानिएर निस्किएको दृश्यसम्म मात्रै खिचेर निर्देशकले बाँकी उसको इमोसनलाई पनि सबटेक्स्टमा छोडिदिएका छन् ।

त्यो इमोसन त्यसैले पनि त्यो समयमा धेरै बाबुआमाहरूले भोगेको इमोसन बनिदिएको छ ।

कहिलेकाहीँ देखाउनुपर्ने कुरा धेरै देखाएन भने त्यो धेरै देखिन्छ । यो फिल्मले यसरी नै धेरै ठाउँमा कम देखाएर धेरै कुरा भनेको छ ।

०००

यो फिल्म आएको ६ वर्ष भयो । यो फिल्मले सेटिङ बनाएको समयले २० वर्ष नागिसक्यो । यसले माओवादी युद्ध भएको समयको कथा भनेको थियो । त्यो युद्ध किन भएको थियो भन्ने कथा भनेको थियो । यो फिल्म सकिएपछि नेपालमा धेरै कुराहरू भए । ती पात्रहरू वास्तविक नै त थिएनन् तर फिल्ममा पनि त ती हुर्किए होलान् । बिजुली बाँचिन् कि बाँचिनन् होला । बाँचिन् भने सेना समायोजनमा परिन् कि परिनन् होला । उनी अहिले कहाँ होलिन् ?

क्यामेरालाई हतार नलगाई ओस्कार जितेको फिल्म 'नोम्याडल्याण्ड'

पटकपटक सहरमा अहिले पनि भालेवाद चलिरहेको छ । देशको मुख्य स्थानमा अहिले पनि पुरुषहरूकै हालीमुहाली छ । देखाउनको लागि आरक्षण भएको छ । उनी त्यो बेला पोथी बासेको बिम्ब लिएर जङ्गल छिरेकी थिइन् । अहिले उनलाई कस्तो लाग्दो हो ।

त्यो बालक । उसले युद्धलाई त्यति नजिकैबाट भोगेको थियो । ऊ दिदीको लागि त्यति टाढासम्म पुगेको थियो । क्रस फायरमा पर्दा मरेका मान्छेहरूको रगत आफ्नो अनुहारमा दलेर उ बाँचेको थियो । साथीलाई बचाएको थियो ।

उनीहरू सँगै गएर रारा तालमा त्यो रगत पखालेका थिए । राराको किनार रातै भएको थियो ।

ऊ अहिले कहाँ होला ? उसलाई अहिले आफूले भोगेको त्यो वर्तमानको याद कसरी आउँछ होला ? के ऊ सन्तुष्ट होला ?

उनीहरू जसरी नै फिल्मका अरू पात्रहरू कस्ता भए होलान् ?

कस्तो संयोग फिल्मको एउटा दृश्यमा बज्ने न्यारेसनमा अमेरिकामा वर्ल्ड ट्रेड सेन्टरमा ओसामा बिन लादेनले आक्रमण गरेको समाचार बजिरहेको थियो । त्यसबेला नेपालमा पनि युद्ध भइरहेको थियो ।

त्यहाँबाट अमेरिका छिरेको थियो युद्ध गर्नलाई अफगानिस्तान । खोज्नलाई ओसामा बिन लादेन । ऊ यतिबेला फर्किँदै छ । २० वर्षसम्म युद्ध गरेर कहीँ पनि नपुगी फर्किँदै छ । उसले गरेको युद्धले के दियो भन्ने कुराको जवाफ नदिइ फर्किँदै छ ।

ऊ फर्किरहेको समयमा नेपालको युद्धतिर फर्किएर हेर्ने एउटा सिनेमालाई पटकपटक दोहोर्‍याएर हेर्दै गर्दा एउटा प्रश्न भने मनमा आइरहेको छ:

के साँच्चै युद्धले बाचा गरेका सबै थोक दिन्छ ?

अरू पनि...