भान्साभित्र लुकेका कथा बाेल्ने सिनेमा

A+ A A-

भान्सा केवल खाना पकाउने र खाने एउटा कोठा हैन । यसभित्र अनेकौँ कथाहरू लुकेका छन् । अनेकौँ पात्रहरू लुकेका छन् । ती पात्रका आकाङ्क्षा लुकेका छन् । बाध्यता लुकेका छन् ।

त्यहाँ काम गर्ने पात्रका अनुहार र हातहरू सदियौँदेखि लगभग एकै छन् । केही स्वरुप फेरिए पनि त्यसको अवस्था आज पनि लगभग उस्तै छ । त्यो कामको जिम्मा उनीहरूलाई मात्र कसले लगायो ? यो प्रश्न नसोधी नयाँ पुस्ताले त्यसलाई मान्दै गएका छन् । मान्दै गएपछि धेरै कुरा सामान्य हुन थाल्छन् ।

बेलाबेला प्रश्न सोध्नेहरू नभएका हैनन् । तर, तिनलाई दबाउन समाजसँग अरू तरिकाहरू छन् । विवाहजस्ता संस्थाहरू र त्यसैको आडमा बनाइएका संरचनाहरू छन् । 'पुरुष घरभन्दा बाहिर अनि महिला घरको काम गर्ने' नियमहरू छन् । महिला घरबाहिर गएर काम गरे पुरुषको इज्जत गइहाल्ने विधानहरू छन् । त्यतिले नपुगेर रजस्वला हुँदा गरिने छुवाछुत पनि छन् ।

भान्सामा भएका पात्रलाई भान्सामा मात्र सीमित गरिराख्ने यस्ता धेरै संरचनाहरूको अनुहार मायावी छ । ती झट्ट हेर्दा देखिँदैनन् तर छन् । भान्सामा खाना पाक्दाको आवाजमा छन्, भान्सामा पाक्ने स्वादमा छन् । जुठा भाडाका चाङमा छन् । तिनले पुरुषलाई पहिला खाना खुवाउँछन् र महिलालाई पछाडि खाना खुवाउँछन् ।

कतिपय बेला त पुरुषको प्रत्यक्ष हात पनि देखिँदैन । महिला नै महिलालाई दबाउने पात्र भइरहेको पनि देखिन्छ । सासूले बुहारीलाई दबाउने, फुपूले बुहारीलाई दबाउने, नन्दले भाउजूलाई दबाउने । तर, त्यो सबै बाहिर सतहमा देखिएका दृश्यहरू मात्र हुन् । त्यसलाई अलिकति उप्काएर हेर्ने हो भने ती सबै दृश्यभित्र पितृसत्ताको नाङ्गो अनुहार लुकिरहेको देखिन्छ ।

'द ग्रेट इन्डियन किचेन' फिल्मले त्यही अनुहारहरू देखाउँछ । नाच्नमा रुचि भएकी एक युवतीको बिहे भएसँगै उनले नयाँ घरको भान्सामा गर्नुपरेका विभिन्न साना, ठूला सङ्घर्षहरूलाई देखाउँदै यो फिल्मले भान्साभित्र हुने सानासाना असमानताहरूको पत्र खोल्छ । त्यहाँ सीमित भएकी उनी र उनकी सासूको कथा सुनाउँदै फिल्मले हाम्रोवरपर झट्ट हेर्दा नदेखिने तर एक तहमुनि बसेर शासन गरिरहेका पितृसत्ताको अनुहार नङ्ग्याउँछ । यो फिल्मले हामी सबैलाई एकपल्ट आफ्नो घरको भान्सामा फर्किएर सोच्ने बनाउँछ ।

०००

फिल्ममा बिहेपछि पहिलोपल्ट भान्सामा भेटिँदा सासूले बुहारीलाई आफ्नो बारेमा सुनाउँदिनन् । बरु घरका पुरुषहरूलाई मनपर्ने अचारका बारेमा भन्छिन् । घरका पुरुषको स्वादका बारेमा भन्छिन् ।

पितृसत्ता स्वादको भेष धारण गरेर सासूमा छिर्छ र बुहारीसम्म पुग्छ । उनको लोग्नेले विवाहको पहिलो रातमा बत्ती निभाउनुअघि उनलाई साेध्छ, 'अँध्यारोसँग डर लाग्छ कि लाग्दैन ? उनीसँग त्यसको जवाफ हुँदैन । जवाफ भए पनि अवस्था यस्तो हुन्छ कि उनको जवाफले उसलाई केही फरक पर्दैन ।

पितृसत्ता जवाफ दिए पनि फरक नपर्ने प्रश्नहरू भएर सोधिन्छ । नृत्यमा रुचि भएकी उनी विस्तारै नयाँ घरको नयाँ नियमसँग नाच्न थाल्छिन् । उनको शरीरबाट चुराको आवाज आउन थाल्छ । ती नियमहरू फिल्म हेरिरहेको बेला हामीले देख्न सक्नेगरी अप्रिय छन् । नयाँ बुहारीलाई माया गरेको आवाजमा बोलाएर उनलाई मन नपर्ने कुरा पटकपटक भइरहन्छन् । पुरुष पात्रहरूप्रति अत्यन्तै रिस उठ्छ तर त्यसको विरोध गर्न वा त्यसलाई नाइँ भन्न महिला पात्रलाई सजिलो छैन ।

फिल्म हेर्दैगर्दा भान्सामा भएको असजिलो हामीलाई पनि महसुस हुन्छ अनि त्यसको समाधान गर्न चाहिने लडाइँ कति कठिन छ भन्ने पनि आकलन हुन्छ । त्यहाँ जो पकाउने हुन्, उनीहरूसँग नै पाक्ने स्वादको नियन्त्रण छैन । घर आधुनिक छ तर ससुरालाई चाहिने स्वाद परम्परागत छ । त्यो स्वादले महिला पात्रहरूलाई नै अप्ठ्यारो पारिरहन्छ ।

बिहेपछिको पहिलो बिहान भान्सामा काम गरिरहेकी श्रीमतीलाई चिया बनाउन लगाएर लोग्ने चियाको कप बेसिननजिकै राखेर निस्किन्छ । ऊ त्यो कप धुने कष्ट गर्दैन । ऊ जानासाथ श्रीमती त्यो कप उठाउँछिन् र धुन्छिन् । क्यामेराले कपलाई मात्र देखाइरहन्छ ।

फिल्मले भान्साका यस्ता धेरै स-साना डिटेल्सलाई खिच्दै कति मसिनामसिना पलसम्म पितृसत्ता घोलिएको छ भन्ने कुरा देखाउँछ ।

०००

फिल्मले भान्सामा परिकार बन्ने प्रक्रिया र त्यसको आवाज सुनाउँछ । ती हामीले देखिरहेका दृश्य र सुनिरहेका आवाज हुन् । कुकरमा सिट्ठी लागेको आवाज, तेलमा केही तारिएको आवाज, अचार झानेको आवाज, आगो बलेको आवाज । सिलौटोमा अचार पिसेको आवाज, भाँडा माझेको आवाज । फिल्मभर यी धेरै दोहोरिन्छन् । तर, हरेकपल्ट ती दृश्य र आवाजको नजिक महिला पात्रहरू मात्र छन् । उनीहरूको दैनिकी त्यतिमै सीमित भएको छ ।

घरका पुरुष सदस्य खाना सफागरी खाँदैनन् । थालमा मात्र हैन, डाइनिङमा पनि तरकारीको खोस्टा फ्यात्त फ्याँक्छन् । उनीहरूलाई आफूले गरेको त्यो बानी गलत हो भन्ने लाग्दैन । त्यसलाई कसैले उठाउनुपर्छ अनि त्यही ठाउँमा खान बस्नुपर्छ भन्ने सोच्दैनन् । तर, त्यही खानेकुरा बाहिर रेस्टुरेन्टमा खाँदा भने 'टेबल म्यानर' पालना गर्छन् ।

श्रीमती हुञ्जेल आफ्नो चप्पल ल्याउन अह्राउने ससुरा उनी गएपछि चप्पल आफैँ लगाउँछ । उसलाई त्यो कुरा गलत हो भन्ने थाहा भएर पनि आफू माथि हुनलाई निरन्तरता दिइरहेको हुन्छ ।

पितृसत्ता आफूलाई गलत हो भन्ने थाहा नै भएको कुरा पनि महिलालाई सजिलो नहोस् भनेर सुध्रिँदैन । सासूलाई त त्यो कुराले घिन लाग्न पनि छोडिसकेको छ । सायद सुरु सुरुमा लाग्थ्यो, तर बानी भइन् होला । तर, बुहारीलाई घिन लाग्छ । उनको घिन हामीलाई पनि महसुस हुन्छ । उनले पुछ्नुभन्दा पहिला त्यसलाई क्यामेराले माथिबाट देखाउँछ । त्यो घिनलाई माझ्ने भाँडाको थुप्रो, उब्रिएको फोहोर फ्याँक्ने डस्टबिन र हरेकपल्ट त्यति गरेपछि उनले धुने हातसम्म क्यामेराले पछ्याउँछ ।

उनलाई घिन लाग्नु भनेको असहज हुनु हो । उनलाई घिन लाग्छ । हामीलाई घिन लाग्छ । त्यो घिन पुरुष पात्रले महसुस गर्दैनन् । किनकि, ती कहिल्यै पनि त्यसको नजिकै जाँदैनन् । फिल्मले बुहारी पात्रलाई घिन लागेका दृश्यहरू देखाएर भान्साभित्र भएका घिनलाग्दा असमानताहरू देखाउँछ ।

उनको घिन फिल्मभर रहन्छ । उनी घिनसँग बानी हुन मान्दिनन् । त्यो उनको विद्रोह हो । फिल्मले भन्छ, 'घिन लाग्ने कुरासँग बानी नहोऊ । एउटा घिन स्वीकारेपछि अर्को घिनले तिमीलाई पछ्याउँछ । घिनलाग्दो काम गर्नेहरूलाई हौसला दिन्छ ।'

०००

फिल्ममा भान्साका धेरै सिम्बोलहरू प्रयोग भएका छन् । बुहारीले भाँडा मोल्दा जहिल्यै पनि बेसिनमा पानी भरिन्छ । किनकि, उनलाई उब्रिएको भात र तरकारीको छोक्रा मन पर्दैन । उनी त्यसलाई भरिएको पानीमा हात छिराएर अन्तिममा निकाल्छिन् । पानी निक्कै बेर लगाएर झरिसक्छ ।

पानी भरिएको उनको मन भरिएको हो । उनीभित्र रिस भरिएको हो । त्यो रिस हरेक पल्ट छोक्रा निकालेपछि बल गरेर बग्न थालेको पानीजस्तै हुन्छ । त्यो हरेक दिन बिहान भरिन्छ अनि बिहान नै खुल्छ । बेलुका भरिन्छ अनि बेलुका नै खुल्छ ।

अरू महिला पात्रले त्यो रिस पनि गुमाइसकेका छन् । उनीहरूले त्यसलाई पनि सामान्य मानिसकेका छन् । सासूले भाँडा माझ्दा त्यसरी पानी जम्दैन । किनकि, उनलाई त्यो कुरामा रिस उठ्नै छोडेको छ । पछि फुपू आएपछि उनले माझ्दा पनि पानी भरिँदैन । उनलाई पनि त्यो कुरा सामान्य नै लाग्छ ।

फिल्मले सामान्य नलाग्नुपर्ने हरेक कुरा सामान्य नठानिदिन सुझाउँछ । उनले भाँडा माझ्दाको असमानतालाई त्यत्तिकै स्वीकारेको भए पानीको फ्लो जान नसकेर बेसिनको पाइप फुट्दैनथ्यो । पानी चुहुन थाल्दैनथ्यो । त्यही घटना उनको विद्रोहको सुरुवात बन्दैनथ्यो ।

उनलाई भाँडा माझेपछि पटकपटक धुँदा पनि आफ्नो हातको गन्ध गएकोजस्तो लाग्दैनथ्यो । त्यो गन्ध भाँडा माझेको गन्ध मात्र हैन, त्यो त उनलाई दबाउने पितृसत्ताको गन्ध हो ।

उनले सुँघेको त्यही हातलाई क्यामेराले श्रीमान्‌सँग यौन सम्पर्क गरिरहेको बेला पनि खिच्छ । यौन सम्पर्कको समय मानवीय सम्बन्धलाई सबैभन्दा नजिक लैजाने पल हो । तर, उनलाई गन्ध आइरहेको हात उनको लोग्नेलाई गनाउँदैन ।

एउटा दृश्यमा उनी हतार गरेर यौन सम्पर्क गर्दा दुखेको कुरा डराउँदैडराउँदै सुनाउँछिन् । यौन सम्पर्कअगाडि गरिने त्यसलाई सहज बनाउन गरिने 'पाकक्रिडा' गर्न पाए हुन्थ्यो भन्छिन् । लोग्ने उनको समस्या सुन्दैन । बरु उल्टै उनलाई 'पाकक्रिडा' शब्द थाहा भएको भनेर रिसाउँछ ।

त्यो दृश्य हेर्दैगर्दा सासू र ससुराबीचमा पनि त्यही भएको थियो भन्ने कुरा आकलन गर्न गाह्रो पर्दैन । सासू केही समय देखिएर छोरीको घर जान्छिन् । तर, बुहारीले भोगेका यस्ता घटनाहरूमा पनि उनको अनुहार आइरहन्छ । यो फिल्मले पुरुषको दिमागमा कटकटिएको पितृसत्ताको फरकफरक तहहरूसँग साक्षात्कार गराउँछ ।

सटको रिपिटिसन एकदमै धेरै प्रयोग गरिएको छ । ती सुरुसुरुमा एक्लैएक्लै आइरहेका हुन्छन् । विस्तारै ती एउटा सिनबाट अर्को सिनमा इन्सर्ट हुन्छन् । श्रीमान् र श्रीमती यौनसम्पर्क गरिरहेको सिनमा घरी डाइनिङको फोहोर खिचेको सट इन्सर्ट हुन्छ, घरी जुठो भाडाको चाङ झलक्क आउँछ । भान्साले महिलालाई मानसिक रूपमा कति बाँधेको छ भन्ने कुरा त्यसले भनिदिन्छ । यस्तै बाहिर भित्तामा झुन्ड्याइएका पुराना फोटोहरू पनि 'विगतदेखि नै यस्तै भइरहेको छ' भन्न खोजे जसरी पटकपटक आइरहन्छन् ।

हाँसोको बिम्ब शक्तिशाली छ । बिहेभन्दा पहिला हाँसेजस्तो हाँसो बुहारी त्यसपछि त्यसरी कहिल्यै पनि हाँस्दिनन् । उनको अनुहारबाट हाँसो विभिन्न कारणले हराउँदै जान्छ । उनलाई काम गर्न मन लागेको बेला नदिएर । उनलाई के मन पर्दैन भन्ने कुरा थाहा नपाएर । उनको अस्तित्व स्वीकार नगरी घरको अस्तित्व उनको अस्तित्वसँग थुपारेर । एक दृश्यमा क्यामेराले बिहेको दिन खिचिएको उनी र श्रीमान्‌को हाँसेको फोटो देखाउँछ ।

त्यो फोटोले उनको जिन्दगी कति धेरै फेरियो भन्ने कुरा बताइदिन्छ । उनी रजस्वला भएको बेला घरमा आएकी उनकी फुपू उनलाई कठोर तरिकाले बार्न लगाउँछिन् । भुइँमा सुताउँछिन् । उनी आफूले पकाएको खाना पुरुषहरूले मन पराइदिएकोमा खुसी हुन्छिन् । उनी जतिजति त्यहाँ कडाइ गर्छिन्, त्यति नै घरमा उनको अवस्था कति गाह्रो होला भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

यो फिल्मले भान्साको सेटिङ बनाएर पुरुषहरूले महिलालाई बुझ्न नसकेका ठाउँहरू देखाउँदै जान्छ । महिलाहरूले सहँदै आएका पलहरू सम्झाउँदै जान्छ । पुरुषलाई पुरुष बनाइराख्ने र महिलालाई महिला बनाइराख्ने अवयवहरूतिर फर्काइराख्छ ।

०००

एक दृश्यमा बुहारी र ससुरा कुरा गर्छन् । बुहारीले उनीहरूको स्वीकृतिबिना नै कामको लागि आवेदन दिएकी छिन् । उनको लोग्नेले उनले गरेको कामको कारण आफ्नो अनुहार देखाउन नसक्ने भएको बताएको छ । ससुरा उनलाई महिला घरमा बस्नुको फाइदा सुनाउँछन् । उनी आफ्नो श्रीमती डिग्री पास गरेको भएर पनि घरमा बसिदिएको भएर छोराछोरीलाई राम्रो भएको बताउँछन् ।

पितृसत्ता आफ्नो कमजोरीलाई स्विकार्न हैन बरु त्यसको बचाउ गर्छ अभ्यस्त छ । र, त्यो खराब कुरा यही पुस्तामा पनि रोकिने अवस्था छैन ।

बिहेको केही दिनमा उनीहरू खाना खान गएको एउटा घरमा सानो छोरा बाबुसँगै डाइनिङमा बसेकाे छ ।छोरी भने आमालाई सघाउन भान्सामा छिन् । अर्को दृश्यमा बाहिरबाट आएको भाइले पानी दिनलाई आमालाई अह्राउँछ । आमाले बहिनीलाई अह्राउँछिन् । माइत गएकी दिदी भाइसँग रिसाउँदै 'तँ आफैँ ल्याएर खान सक्दैनस् ?' भन्दै थर्काउँछिन् । त्यति भनिसक्दा रिसले उनको सास बढ्छ ।

यस्ता असमानता अहिले पनि हाम्रा घरहरूमा छन् । आफूलाई प्रगतिशील ठान्ने धेरै दिमागहरूमा छन् । कटकटिएको त्यस्ता सोचाइ बेलाबेला बाहिर आइरहेका हुन्छन् ।

यसरी फिल्मले भान्साको सेटिङलाई हाम्रोवरपर भएका जस्तै पात्रहरूमार्फत देखाएर र हाम्रोजस्तै दैनिकीलाई पटकपटक खिचेर हामीलाई आफूतिर फर्काउँछ । आफ्नो घरको भान्सातिर फर्काउँछ । भान्सामा भएका कामतिर फर्काउँछ । त्यहाँ भएका मान्छेतिर फर्काउँछ । त्यसका आवाजतिर फर्काउँछ । र, भन्छ, 'फर्किंदै फर्किंदै जन्मसम्म पुग्नू र खोज्नू, भर्खरै जन्मिएको केटा र केटीमध्ये केटीलाई भान्सामा सीमित हुनू भनेर कतै लेखेको छ कि ?'

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार ८, २०७८ ०७:१०