लगेरहो मुन्नाभाई फिल्मको त्यो कविता

A+ A A-

कुनै फिल्म जतिपल्ट हेर्‍यो उतिपल्ट नयाँ हुन्छन् । यस्तो लाग्छ, त्यहाँ भएका हेर्न र बुझ्न सकिने कुराहरू एकैपल्ट आउँदैनन् । एउटै मुडमा आउँदैनन् । 'हतार' गरेर आउँदैनन् ।

ती मलाई मैले बुझ्ने बेलासम्म पर्खिन्छन् । अनि सर्प्राइज दिन्छन् । सानोमा लुकामारी खेलेको जस्तो । हरेक पल्ट म नम्बर गन्न जान्छु । फर्किँदा फिल्मका केही नयाँ चीज देख्छु । तर कुनै न कुनै चीज लुक्नेले ढ्याप्पा लगाएको जस्तो मलाई ढ्याप्पा लगाइदिन्छ । अनि म फेरि गन्न थाल्छु ।

लेखक तथा निर्देशकले छोडेका वा सोचेका चीजहरू फरकफरक समयमा फरकफरक दर्शकलाई ढ्याप्पा लगाइरहन्छन् । अनि फेरि गन्न पठाइरहन्छन् । एकपल्ट ढ्याप्पा लागेको ठाउँमा लुक्नेले अर्कोपल्ट ढ्याप्पा लगाउँदैन । तर, नयाँनयाँ ठाउँ बनिरहन्छन् । फिल्मका दृश्यहरू लगभग याद भइसक्दा, अनि डायलगहरू कण्ठै भइसक्दा पनि फिल्ममा केही अदृश्य चीज बाँकी नै हुन्छन्, जो आइपुगेकै हुँदैनन् ।

ती आइपुग्ने समय पर्खिन्छन् । 'हतार' नगरी पर्खिन्छन् ।

मेरा लागि निर्देशक राजकुमार हिरानीको 'लगेरहो मुन्नाभाई' यस्तै फिल्म हो । फिल्म पहिलोपल्ट हेरेको दशक भइसक्दा पनि अनि हेरेका फिल्महरूमा सबैभन्दा धेरै हेरेको फिल्म भइसक्दा पनि यो फिल्मले मलाई ढ्याप्पा लगाउन छोडेको छैन । आज पनि बेलाबेला म यसलाई हेर्छु अनि पहिलो पल्ट हेर्दा जति नै सर्प्राइज हुन्छु ।

यसपल्ट फिल्ममा भएको कविताले ढ्याप्पा लगाइदियो ।

०००

त्यो कविता आउँदाको फिल्मको दृश्य यस्तो छ:

आफूलाई असाध्यै मन पर्ने रेडियो जक्की जानवी ले चलाएको रेडियो कार्यक्रम फिल्मको मुख्य पात्र मुन्नाभाई समुन्द्र किनारमा बसेर सुनिरहेको छ । त्योभन्दा पहिला उसको सहयोगी/साथी सर्किटले उनीहरूलाई काम दिने लक्की सिंहसँग 'भाइ आजकाल रेडियो सुन्छ' भनेसँगै त्यो उसको दैनिकी भएको थाहा भइसक्छ । उसले जानवीलाई त्यसरी सुनेको देखाएर जानवीसँग अंकुराएको उसको प्रेम फिल्मले बताइसक्छ ।

तर, त्यो दृश्यमा जानवीले भनेका वाक्यहरूले जति देखिएको वा सुनिएको हो त्यति मात्र भन्दैनन् । ती वाक्यहरू कविताका पङ्क्ति हुन् । त्यो दृश्यमा जानवीलाई कविता पढ्न लगाएर राजकुमार हिरानीले एउटै तिरबाट चार वटा सिकार गरेका छन् । पहिलो– जानवीप्रति मुन्नाको आकर्षण देखाएका छन्, जुन फिल्मभर उसको उद्देश्य बनिरहन्छ । दोस्रो– जानवीको चरित्र र उसको सोचाइ स्थापना गरेका छन्, जसको कर्ब फिल्मभर कतै ढलमलाउँदैन । तेस्रो– फिल्ममा पछि आउने अन्य पात्रहरूको पृष्ठभूमि तयार पारेका छन् ।

त्यस्तो कुनै अदृश्य रेखाजस्तो गरी जसले प्रत्यक्ष नडोर्‍याओस् तर पुगिसकेपछि डोर्‍याउने कोही थियो भन्ने दर्शकलाई थाहा होस् । हामीलाई थाहै नपाई सहयोग गर्ने मान्छेजस्तै । सहयोग पाउञ्जेल देखिँदैन तर तिनले हरेक पल हामीलाई धकेलिरहेका हुन्छन् । ती मान्छे 'हतार' नगरी खोज्दा भेटिने गरी बसेका हुन्छन् ।

र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चौथो– शहर, यसको जीवन र प्रवृत्तिको आलोचना गरेका छन् । कहाँ पुग्ने थाहा नभई लगातार दौडिरहेका मान्छे र तिनको हतारलाई सुनाएर उनीहरूले केके गुमाइरहेका छन् बताएका छन् । त्यो दृश्य फिल्मको सबैभन्दा शक्तिशाली दृश्य होइन र पनि उनले एउटा शक्तिशाली दृश्यले गर्न सक्ने कामहरू कविता प्रयोग गरेर गरेका छन् ।

०००

शहरकी इस् दौडमै दौड के करना क्या है ?
अगर यही जिना है दोस्तो तो फिर मरना क्या है ?

जानवीले जब रेडियोमा 'जो शहरमा दौडिरहेका छन् उनका लागि' भन्दै यो कविता सुनाउन थाल्छिन् । शहरमा दौडिरहेका गाडीहरू देखिन्छन् । त्यसलाई आँखा चिम्लिएर सुनिरहेको मुन्नाभाइले पटकपटक 'वाह भन्छ' । उसले भनेको 'वाह !' ले यो कवितापछि उसको चरित्र मोडिँदै छ भन्ने संकेत गर्छ । गुन्डाको काम गर्ने मुन्नाभाई स्वयम् पनि शहरको दौडमा थियो । तर, यो कविताभर उसले बाइक रोकेर शान्त हुँदै आँखा चिम्लिएको छ ।

उसले यो कविता सुनुञ्जेल भिजुअल हेरेको छैन, आवाज मात्र सुनेको छ । ऊ आँखाको दौडमा सामेल भएको छैन । कानको चौतारोमा सुस्ताएको छ । यो कविताले आँखाको दौडमा हुर्रिएकाहरूलाई कानको चौतारोमा अडिन भनेको छ ।

मुन्नाले पछि फिल्ममा गान्धीलाई देख्छ, गान्धीलाई सुन्छ । गान्धी अर्थात् धैर्यता । गान्धी अर्थात् अनुशासन । गान्धी अर्थात् अहिंसा । एउटा गुन्डाको चरित्रले त्यो तहको कविता सुनेर 'वाह' भनेको दृश्यले हामीलाई ऊ गान्धीसम्म पुग्छ सक्छ भन्ने विश्वास जगाइदिन्छ । हिरानीले कविताका पङ्क्तिहरूलाई कुनै चरित्र ऊ भविष्यमा बन्न सक्ने चरित्रसम्म पुर्‍याउने पुलको रूपमा प्रयोग गरेका छन् । त्यो पुलले विगत र वर्तमान जोड्छ । जसरी पूरा फिल्मले गान्धी बाँचेको विगत र गान्धी बिर्सिइँदै गएको वर्तमान जोडेको थियो ।

एउटा दृश्यमा गोवाबाट फर्किंदै गर्दा मुन्नाले गान्धीको मूर्ति गाडीको हुटमा राखेर लगिँदै गरेको देख्छ । गान्धी कुनै बेला आफ्ना पाइलाले सारा देश नापेका थिए । उनलाई त्यसबेला कतै पुग्ने हतार थिएन । उनलाई आफ्नो गन्तव्य थाहा थियो तर त्यसको उति लोभ थिएन । उनी प्रक्रियालाई विश्वास गर्थे । अहिले उनको मूर्तिलाई शहरले हुटमा बाँधेर चक्काको चक्कर लगाइरहेको छ ।

यसरी कविताले सुरुमा भनेका यी पङ्क्तिहरू फिल्ममा पछि आउने दृश्यहरूमा धेरै पल्ट आइरहन्छन् ।

फिल्मको एक पात्रले शेयरको चक्कर लगाउने भएर बाउको ७ लाख डुबाउँछ । अनि बाउको अगाडि मुख देखाउनुको साटो स्वयम्‌लाई मार्न चाहन्छ । उसले त्यसो गर्नु पनि शहरमा चाँडै सफल हुने लोभमा दौडिरहनु हो । ऊ त्यो दौडमा थियो । तर, त्यसले उसलाई सजिलो बनाएन । पछि ऊ रेडियोमा फोन गर्छ । गान्धीलाई देख्न थालेको मुन्नाले दिएको सल्लाह मानेर बाबुलाई सबै थोक भन्छ । मेहनत गर्न थाल्छ । पैसा बचाउन थाल्छ । आफ्नो आकाङ्क्षाको रफ्तार रोक्छ ।

कविताले शहरको भागदौडलाई मृत्युसँग तुलना गरेको छ । भौतिक मृत्यु होइन, मानवीय मृत्यु । अनि त्यो भागदौड छोडेर एकपल्ट आफू आएको बाटो फर्किने बनाएको छ । जीवनतिर फर्किने बनाएको छ ।

अहिले हाम्रो अगाडि जे पनि हतारमा भइरहेको छ । सबै जना रेसमा लागेका छौँ । सफल हुने रेस, अर्कोलाई जित्ने रेस । यो कविताले आफू दौडिँदै आइरहेको बाटोतिर एकपल्ट फर्किन लगाउँछ र आफूले हतारमा टेकेर आएका पाइला खोज्न लगाउँछ ।

०००

सिरियल के किरदारोँका सारा हाल है मालुम
पर माँ का हाल पुछने का फुर्सत कहाँ है ?

यी पङ्क्तिहरू सुन्दै गर्दा फिल्मको एउटा चरित्र आँखामा आउँछ । ऊ आफ्नो बाबुलाई जानवीको हजुरबुबाले चलाएको 'सेकेन्ड इनिङ होम' अर्थात् वृद्धाघरमा छोड्न आएको छ । तर, ऊ बाबुलाई छोड्न भित्रसम्म जाँदैन । गाडीको ढोका सिटमै बसीबसी खोलिदिन्छ र 'पर्दैन म गइहाल्छु' भन्ने जवाफ आउने गरी प्रश्न सोध्छ । 'भित्रसम्म छोड्न त जानुपर्दैन नि ड्याड ?'

ऊ त्यति हतारमा छ । ऊ त्यति रफ्तारमा छ । यी पङ्क्तिले शहरमा प्रगति गर्ने चक्करमा आफ्नो परिवार र नजिकका मान्छे पनि भुल्दै गएका र भावनाविमुख हुँदै गएका ती सबै पात्रहरूलाई व्यङ्ग्य गर्छ । यहाँ भनिएको 'सिरियल' केवल टीभीमा आउने सिरियल मात्र हैन, ती सामुन्ने नभएका तर मान्छेले आफ्नो ठानेका ती सबै चीजहरू हुन् जसले मान्छेलाई मान्छेसम्म पुग्ने बाटो रोकिरहेको छ । आफ्नासँग पुग्ने बाटो रोकिरहेको छ । उनीहरूको मनवरिपरि गोलो घेरा बनाइदिएर उनीहरूलाई मनको कुरा सुन्नै नसक्ने बनाइदिएको छ ।

यो कविताले मुम्बई शहरमा मात्र हैन, लगभग सबै शहरमा बस्नेहरूलाई आफूले छोडेर आएका अनुहारहरूतिर फर्किन सुझाउँछ । फिल्मको प्रमुख विषय फेरि पनि यो हैन तर पनि निर्देशकले शहरलाई भन्ने ठाउँहरू बनाएका छन् । त्यसैले फिल्मभर दृश्यमा थोरै खिचिए पनि पर्याप्त शहर आउँछ । कसिलो गरी आउँछ । अनि सानासाना सब प्लटहरू मिलेर त्यस्ता भावनाहरूलाई दर्शकको चेतना र भावनासम्म यात्रा गराउँछन् । यादगार चरित्र बनाउँछन् ।

कविताले शहरको भागदौडलाई मृत्युसँग तुलना गरेको छ । भौतिक मृत्यु होइन, मानवीय मृत्यु । अनि त्यो भागदौड छोडेर एकपल्ट आफू आएको बाटो फर्किने बनाएको छ । जीवनतिर फर्किने बनाएको छ ।

यसैले पनि फिल्ममा हिरानीका कुनै पनि पात्रहरू कमजोर लाग्दैनन्, किनकि ती सबै पात्रहरू उनी मुख्य पात्रहरूलाई सपोर्ट गर्नलाई मात्र हैन, एउटा ठूलो हिस्साको प्रतिनिधित्व हुने गरी प्रयोग गरिन्छन् । एकदमै सचेत भएर प्रयोग गरिन्छन् ।

०००

इन्टरनेटमै दुनियाँसे तो टचमै है

लेकिन पढोँस् मै कौन रेहता है जानता तक नही ।

यो फिल्म आएको बेलामा अहिलेको समयमा जस्तो इन्टरनेट बुम भइसकेको थिएन । तर, मान्छेहरूले पर्याप्त बेवास्ता सिकिसकेका थिए । फिल्मको मुख्य विषय गान्धीलाई आधुनिक भारतले गरेको बेवास्ता थियो । तर, यो कविताले त्यो बेवास्तामा पुग्नलाई मान्छेले गरिरहेका अरू बेवास्ताहरूलाई उठाउँछ । ठूलो कुरा खोज्नेहरूले सानासाना कुराहरूमा कति ठूला कुराहरू छोडिरहेका छन् भन्ने बताउँछ । त्यसैले यो कविता केवल जानवीको डायलग मात्र नभएर फिल्मले पटकपटक भन्न खोजेका कुराहरूको विषय प्रवेश थियो ।

उनले यो कवितामा उठाएको विषय आज झनै सान्दर्भिक भएको छ । इन्टरनेट बुम भएसँगै मानिशहरू टाढाटाढाका मान्छेसँग जोडिएका छन् तर नजिकका मान्छेहरूबाट टाढिएका छन् । टाढाटाढाका समस्यामा चिन्तित छन् तर नजिकका समस्यासँग बेखबर छन् । हरेक पल्ट हेर्दा पनि यो फिल्म पुरानो नहुनुको कारण एउटा यो पनि हो । यस फिल्मका धेरै चरित्रहरू वास्तविक चरित्रजस्ता छैनन् । बरु प्रवृत्तिजस्ता छन् । राजकुमार हिरानीले पहिला प्रवृत्ति सोचेर त्यसलाई चरित्र बनाउन खोजेको जस्तो ।

फिल्ममा धेरै चरित्रहरू छन् जो बेवास्ता गर्छन् । दिनदिनै पान खाएर अर्काको घरअगाडि थुक्ने मान्छेले गर्दा त्यो घरको मान्छेलाई कस्तो महसुस हुन्छ भन्ने कुराको फिल्मले बेवास्ता गर्छ । बुढो शिक्षकको पेन्सन दिनुपर्ने सरकारी कर्मचारी घूस खानका लागि उसको अधिकारको बेवास्ता गर्छ । यसमा कुनै चरित्र हैन, बेवास्ता नै एक चरित्र बनेको जस्तो लाग्छ । हाम्रोमा पनि आफ्नाबारेमा सोच्दासोच्दै अरूलाई बेवास्ता गर्नेहरू बढिरहेका छन् । मान्छे व्यक्तिमुखी हुँदै छन् । समाजलाई नसुन्नेहरू बढ्दै छन् ।

०००

यो कविता मैले त्यस बेला धेरै नोटिस गरेँ, जति बेला एउटा समाचार आएको थियो । काठमाडौंको एउटा सडक दुर्घटनामा एक जना मान्छेको ज्यान गएको थियो । उनी बाइकबाट लडेर घाइते भएका थिए । तर, घाइते भएर धेरै बेरदेखि लडिरहँदा पनि उनलाई उठाउन कोही गएन । उठाउने मान्छेहरू समयमै पुगेको भए उनको जीवन सायद बच्ने थियो ।

त्यो हाम्रो शहरमा बढ्दै गएको बेवास्ता थियो । प्रतिस्पर्धाको दौडमा लागेका हामीले भुलिरहेको मानवताले पुर्‍याएको क्षति थियो । सायद हिरानीले पनि मुम्बई शहरमा त्यस्तै केही देखेका थिए होलान् । उनी त्यसलाई कुनै न कुनै तरिकाले भन्न चाहन्थे होलान् । फिल्ममा भएका धेरै दृश्यहरू कुनै न कुनै रूपमा त्यसरी आए होलान् । तर, उनी त्यसलाई कुनै वाक्यमा भन्न र मान्छेलाई सुनाउन चाहन्थे होलान् । उनलाई कविता लामो समयसम्म अडिन्छजस्तो लागेको थियो होला ।

यो कविता त्यसरी नै प्रयोग भएको छ । झट्ट हेर्दा नदेखिने गरी । फिल्मको सन्देश मुखमा कोच्याउन खोजेको जस्तो नबन्ने गरी । बुझ्न चाहनेसम्म बरु ढिलो नै पुगोस् तर सजिलो गरी पुग्ने गरी ।

त्यस्तो कुनै अदृश्य रेखाजस्तो गरी जसले प्रत्यक्ष नडोर्‍याओस् तर पुगिसकेपछि डोर्‍याउने कोही थियो भन्ने दर्शकलाई थाहा होस् । हामीलाई थाहै नपाई सहयोग गर्ने मान्छेजस्तै । सहयोग पाउञ्जेल देखिँदैन तर तिनले हरेक पल हामीलाई धकेलिरहेका हुन्छन् । ती मान्छे 'हतार' नगरी खोज्दा भेटिने गरी बसेका हुन्छन् ।

अरू पनि...