अनि केटीलाई आँट आउँछ, जस्ताे कि सन्ध्यालाई नै हेर्नुस्

A+ A A-

आफूलाई हेर्ने काम गाह्रो छ ।

ऐनामा हेर्दा उल्टो आफूलाई देखिन्छ । छाया हेर्दा घाम अनुसारको आफूलाई देखिन्छ । फोटो हेर्दा क्यामेराले भेटेको प्रकाशअनुसार आफूलाई देखिन्छ ।

कसैलाई ‘कस्तो छु’ भनेर सोध्दा उसले त्यसबेला देखेको ऊ अनुसारको आफूलाई भनिदिन्छ ।

आफूलाई आफूले के चाहेको हुँ हतपती बताउन नसकेपछि बेलामा ‘नाइँ’ भन्न सकिँदैन । नछान्नुपर्ने कुरा नछान्न सकिँदैन । आफूलाई गलत लागेको कुरालाई गलत भन्न सकिँदैन ।

यही असमर्थताको फाइदा परिवारले उठाउँछ । समाजले उठाउँछ । ‘तँ यस्तो पो होस्’ भन्छ । केटा र केटी दुवैलाई भन्छ ।

त्यसमा पनि जब सामाजिक संरचनाले बनाएका विवाह जस्ता संस्था जोडिन्छन्, तब धेरै जसो समय केटीलाई भन्छ ।

उसलाई के गर्न मन छ नसोधी ‘यो गर्नु ठीक हुन्छ भन्छ ।’ बिहे गर्नुभन्दा पहिला घरले भन्छ । बिहे गरिसकेपछि अर्को घरले भन्छ । छोरीलाई भन्छ । श्रीमतीलाई भन्छ । भाउजूलाई भन्छ । बुहारीलाई भन्छ ।

पुस्तालाई भन्छ ।

भन्नेहरू विभिन्न स्वरूपमा आइरहन्छन् । ती सिधै पीडकजस्तो देखिँदैनन् तर पीडा दिन्छन् ।

उनीहरू आफ्नो चिन्तालाई पनि छोराछोरीको चिन्ता गरेको भनिदिन्छन् । आफ्नो मानलाई छोराछोरीको बानीसँग जोड्छन् । आफ्नो इज्जतलाई छोराछोरीको स्वतन्त्रतासँग साट्छन् ।

उनीहरू जसको बारेमा चिन्ता गरेका हुन् ऊ सैलाई नसोधी उसको बारेमा खुब चिन्ता गर्छन् ।

उनीहरू छोरालाई ऊ केमा काम गरेर कति कमाउँछ भन्ने कुरामा सीमित गर्छन् । छोरीलाई कति पढेर कति कमाउने मान्छे श्रीमान् पाउँछे भन्नेमा सीमित गर्छन् ।

‘पगलैट्ट’ फिल्ममा पनि ठ्याक्कै यस्तै हुन्छ । त्यहाँ एक विवाहित केटीका दुवैतिरका परिवार भनिरहन्छन्, बारम्बार एक आपसमा भनिरहन्छन् ‘हामीलाई सन्ध्याको चिन्ता छ ।’

उनीहरू सन्ध्याको बारेमा चिन्ता गरेको जस्तो त गर्छन् तर फिल्मभर उनीहरूले साँच्चै उसको बारेमा चिन्ता गर्दैनन् । उनीहरू ऊसँग जोडिएर आएका विभिन्न परिस्थितिहरू आफू अनुकूल हुन्छ कि हुँदैन भनेर धेरै चिन्ता गर्छन् ।

उसलाई केही पनि नसोधी उसको बारेमा चिन्ता गर्छन् । चिन्ता नगर्नु पर्ने मान्छेले पनि चिन्ता गर्छन् ।

यसरी गरिने दुवै चिन्ता अहिलेको समयको लागि चिन्ताको विषय हो ।

++++++

कसैको लागि रुनलाई ऊसँग बिताएका पलहरू चाहिन्छ । कसैसँगको बिछोडमा रुनलाई धेरै सम्झनाहरू चाहिन्छ ।

सन्ध्यासँग उनको आफ्नो श्रीमानसँग बिताएका कुनै सम्झना छैनन् ।

त्यो सम्झनाविहीनता उनलाई उनको परिवारले उपहार दिएका हुन् ।

त्यसैले श्रीमान् मर्दा उनी रोइरहेकी छैनन् । उनलाई बाँचुन्जेलमा पनि कुनै सम्बन्ध नभएको मान्छे मर्दा कसरी प्रतिक्रिया दिनुपर्छ भन्ने थाहा छैन । प्रतिक्रिया दिनु नै पर्छ कि पर्देन पनि थाहा छैन ।

उनलाई आफ्नो विवाह कस्तो हुनेछ भन्ने थाहा थिएन । एमए गरेकी थिइन् । पढाइ राम्रो थियो । तर उनको परिवारले उनको पढाइलाई ७० हजार कमाउने केटा पाउने हतियार मात्र सम्झियो । उनलाई आफ्नो क्षमताले के के गर्न सक्थ्यो पनि थाहा भएन ।

कस्तुरीलाई आफ्नो बास्नाको बारेमा थाहा हुँदैन ।

सन्ध्याले आफू बिहान घाम भएर उदाएको बिर्सिसकेकी थिइन् । भोलिपल्ट फेरि घाम भएर उदाउँछु भन्ने पनि बिर्सिसकेकी थिइन् ।

उनको विवाहपछिका ५ महिना बहुतै कठिन बितेका थिए । उनको वरिपरी केवल अँध्यारो औँसीका रातजस्ता परिवारका सदस्यहरू मात्र थिए । तिनीहरू नै जो आज उनको चिन्ता गरेर उनको आँखामा आँसु खोजिरहेका छन् ।

तर, उनलाई किन रुन आइरहेको छैन भन्ने प्रश्न कसैले सोधेका छैनन् । जुन कुराको बारेमा थाहा नै छैन त्यो कुराको बारेमा प्रश्न कसरी सोध्लान्?

त्यसैले उनीहरू एक अर्कालाई सोध्दै छन् ‘सन्ध्या ठीक त छिन् ?’

त्यही प्रश्न पनि उनीहरू सन्ध्यालाई प्रत्यक्ष सोध्दैनन् ।

परिवार र समाजले जसको बारेमा कुरा गरेको हो उसलाई धेरै प्रश्न प्रत्यक्ष सोध्दैनन् । बरु एक आपसमा सोध्छन् ।

आपसमा नै जवाफ दिन्छन् । जसको बारेमा प्रश्न सोधेको हो उसलाई थाहा नै नदिई जवाफ बनाउँछन् । अनि त्यो जवाफ विभिन्न मुखहरू घुम्दै जसलाई सोधिनुपर्ने हो ऊसम्म पुग्छ ।

यो फिल्ममा श्रीमान् मरेको १३ दिन नहुँदै आफ्नो विवाहको कुरा चलिरहेको प्रसङ्ग सन्ध्याको कानमा पुगेको जस्तै ।

आफूलाई प्रत्यक्ष सोधिनुपर्ने प्रश्न अरूबाट सुन्नु परेपछि त्यो प्रश्न रहँदैन । किनकि त्यसको जवाफ दिने ठाउँ एउटा मात्र रहँदैन ।

सन्ध्या कसैलाई जवाफ दिन्नन् ।

त्यो प्रश्न उनलाई त्यसरी सुनाइनु गलत थियो । तर काजकिरियामा सहभागी हुन आएका कसैले पनि गलत भन्दैनन् ।

परिवार र समाजलाई धेरै गलत कुरा त गलत हो जस्तो पनि लाग्दैन ।

फिल्मको एउटा सिनले सन्ध्याको अवस्थाको बारेमा धेरै थोक बताउँछ ।

उनको घर र माइतपट्टिका परिवारले सन्ध्याको बिहेको बारेमा कुरा गर्छन् । क्यामेरा त्यहाँबाट निस्किन्छ र सन्ध्यालाई खिच्न जान्छ । ऊ सन्ध्यालाई उनी बसेको कोठाको बाल्कोनी बाहिरबाट खिच्छ । उनी बाल्कोनीको रेलिङबाट भित्र देखिन्छिन् । क्यामेरा बिस्तारै घुम्छ । बाल्कोनीको रेलिङले उनलाई पूरै फ्रेमभर घेर्छ । बाल्कोनीको रेलिङ अर्थात् घरेलु जेल ।

पहिलो विवाहबाट अर्को विवाह अर्थात् एउटा जेलबाट अर्को जेल ।

यो फिल्मले कोही ठीक छ कि छैन भन्ने प्रश्नको जवाफ नआई उसलाई अरू प्रश्न बारम्बार थोपरिरहने पितृसत्तालाई आफ्ना विभिन्न पात्रहरूमार्फत नङ्ग्याउँछ । ती पात्र श्रीमान् बित्दा श्रीमतीको कुण्डलीको दोष पहिला खोज्छन् । ती पात्र श्रीमान् बितिनसक्दै उनको लागि नयाँ केटा खोज्न हतार गर्छन् । ती पात्र उनी र उनको मनोभावलाई बुझ्दैनन् तर बुझेको नाटक गर्छन् र भनिरहन्छन्, ‘हामीलाई उनको चिन्ता छ ।’

मुख्य चिन्ताको विषय यही हो ।

++++++

फिल्मले समाजको ढोङप्रतिको व्यङ्ग सेटिङको रूपमा प्रयोग भएको घरको नामबाट नै सुरु गर्छ । घरमा शान्ति छैन तर नाम ‘शान्ति कुञ्ज’ छ ।

शान्ति हुनलाई त एउटा शरीरलाई अर्को शरीरसँगै भएको स्वीकार्य हुनुपर्छ । एउटा शरीरको इतिहासलाई अर्को शरीरको इतिहास स्वीकार हुनुपर्छ । एउटा सम्बन्धको कसी दुवैतिरबाट कसिएको हुनुपर्छ । यो घरमा त्यो केही पनि छैन । छ भने पनि त्यसलाई अरू धेरै ईर्ष्या, षड्यन्त्र र लोभको मैलोले कही पुरेको छ ।

एउटा व्यक्ति मरेको बेलामा पनि घरमा शान्ति छैन ।

उनीहरू एक अर्कालाई तल पार्ने कुनै मौका छोड्दैनन् । एक अर्काको सेखी झार्न कुनै मौका छोड्दैनन् । आफ्नो स्वार्थको लागि जुनसुकै हदमा पनि पुग्न तयार हुन्छन् । एक अर्कालाई विभेद गर्छन् ।

यो फिल्मले लामो समयदेखि शान्त जस्तो लागेको परिवार र समाजको सन्नाटालाई झसङ्ग पारिदिन्छ । लामो समयदेखि कसैले नचलाएको पोखरीमा ढुङ्गा हानिदिन्छ । र त्यसको लागि कथा सुरु गर्ने प्वाइन्ट यस्तो धार्मिक विधिलाई प्रयोग गरेको छ जहाँ यस्तो खाले कथाको कल्पना पनि गरिन्न ।

फिल्ममा जुन व्यक्ति मरेको हो उसलाई देखाइँदैन । ऊ या त ‘अस्तु’ मा आउँछ या त ऊ भनेर मानिएको दियो बाल्ने ‘माटोको भाँडोमा’ आउँछ । उसले गरेका विभिन्न काम र ऊसँग सम्बन्धित मान्छेबाट उसको कथा खुल्छ । उसले बिहे गरेकी सन्ध्या र उसले प्रेम गरेकी आकाङ्क्षा । यी दुई पात्रको वरिपरी धेरै कथा घुम्छ ।

उसको स्वरूप नदेखाइनु साङ्केतिक छ । ऊ पितृसत्ताको एउटा अंश हो जसले विवाह गरेर आफ्नो श्रीमतीलाई प्रेम गरेन । र ऊ पितृसत्ताको पीडित पनि हो जसले आफूले मन पराएकी केटीलाई बिहे गर्न पाएन । ऊ एउटा मात्र अनुहार हैन । ऊ एउटा मात्र मान्छे हैन ।

यस अर्थमा यो फिल्मको भिलेन कुनै व्यक्ति नभएर परिवार र समाजको प्रणाली हो जुन सन्ध्याको घरपट्टिका मान्छे र माइतपट्टिका मान्छेका धेरै वटा बानी, बोली, आदिमा टुक्राटुक्रा भएर मिसिएको छ । ती टुक्राहरूले फरकफरक स्वार्थमा कसैलाई उसको बारेमा फरकफरक कुरा भनिदिन्छन् । फरकफरक सल्लाह दिन्छन् । त्यसले एउटा मान्छेलाई आफू को हुँ भन्ने बुझाउन गाह्रो पारिदिन्छ ।

कसैलाई आफू हुन गाह्रो पारिदिन्छ ।

+++++++

फिल्मभर रङको कन्ट्रास्ट सुन्दर ढंगले प्रयोग गरिएको छ ।

आस्तिकसँग जोडिएका दुई पात्र उसकी श्रीमती सन्ध्या र प्रेमीका आकाङ्क्षाको हरेक भेटलाई मात्र हेर्ने हो भने पनि उनीहरू बीचको सम्बन्धसँगै त्यो बीचमा हुने पात्रको विकास क्रम देखिन्छ ।

सन्ध्याको कोठा सबैभन्दा पहिला बाहिरबाट खिचिन्छ । त्यस बेला उनको कोठा अगाडि रातो कपडा सुकाइएको छ ।

उनकी आमाले उनलाई भेट्न आउँदा सुटकेसमा विभिन्न कपडासँगै सेतो कपडा पनि ल्याएकी थिइन् । सन्ध्या कपडा निकाल्दै गर्दा आएको सेतो कपडा रिसाएर फ्याँक्छिन् । उनलाई सेतो मन पर्दैन ।

उनले त्यसैले सुरुवातका धेरै सिनमा रातै कपडा लगाएकी छिन् ।

सन्ध्या र आकाङ्क्षा दोस्रोपल्ट भेट हुँदा सन्ध्याले रातोमा सेतो भएको कपडा लगाएकी छिन् भने आकाङ्क्षाले सेतोमा रातो भएको । उनीहरू त्यस बेला पनि एक अर्काबाट फरक छन् तर रङको छनौटमा फरक छन् । अर्थात् उनीहरू दुवै एउटै हुन् उनीहरूको परिस्थिति मात्र फरक छ । तर त्यो फरक परिस्थिति उनीहरूले स्वीकारेका छैनन् ।

उनीहरूको तेस्रो भेट हुने सिनमा उनीहरूको लुगामा खासै कन्ट्रास्ट छैन । उनीहरू त्यस बेलासम्म दुवै जना पितृसत्ताको सिकार भएको थाहा पाइसक्छन् । एउटीले परिवारको मन राख्न आस्तिकसँग बिहे गरिन् । अर्कीले परिवारले नदिएको कारण आस्तिकसँग बिहे गरिनन् ।

आकाङ्क्षा भन्छिन् ‘बिहे पनि हाम्रो कुरा हुँदैन थियो ।’

सन्ध्या भन्छिन् ‘हाम्रो पनि कहाँ हुन्थ्यो?’

दुवै जनाले आफ्नो कुरा नभएको प्रसङ्ग निकाल्नु साङ्केतिक छ । उनीहरू दुवै जना पितृसत्ताको चर्को र कर्कश आवाजले चुप लगाइएका छन् ।

यसले सन्ध्याको चरित्रको विकास क्रमलाई अलग ठाउँमा लगिदिन्छ । र त्यसपछि कोठा अगाडी उनले लुगा सुकाएको एक दृश्यमा उनले सुकाएको लुगाको रङ रातो छैन ।

फिल्मका धेरै डायलग तथा सिनहरूमा सबटेक्स्ट दोहोरिइरहन्छ ।

आस्तिकको बैङ्क डकुमेन्ट फाइल निकाल्नुपर्ने भएर उसको दराजतिर जाँदा सन्ध्या कुनै अपरिचित मान्छेको दराज खोल्न गए जस्तै गर्छिन् । त्यसभित्र सपक्क पारेर पट्याइएर राखिएका कपडा र टाईहरू उनीसँग सम्बन्धित नभएको स्पष्ट देखिन्छ ।

सन्ध्याले आफूलाई भेट्न आएकी आमाबुवालाई कति दिन बस्नुहुन्छ भन्दै सोध्छिन् । उनीहरूले जब १३ दिन बस्छौँ भन्छन्, उनी भन्छिन् ‘५ दिन बस्न सक्नुहुन्न । ५ महिनादेखि बसेर पनि म बानी भएकी छैन ।’

फिल्मभर बोल्न नसक्ने बुढी हजुरआमासँग सन्ध्या कुरा गर्छिन् । बूढी हजुरआमा अर्थात् पितृसत्ताकी साक्षी हुन् ।

उनले बोल्न नसके पनि धेरै कुरा देखेकी छन् । त्यहीअनुसार अनुहारको भाव बदलेकी छन् । हजुरआमाको चरित्र नै पूरै एउटा पुस्तालाई साक्षी राखिएको बिम्ब जस्तो लाग्छ ।

++++++

हिन्दुको मृत्यु संस्कारमा १३ दिनमा मृतकले नयाँ शरीर पाउँछ भनिन्छ । यो फिल्ममा १३ दिनमा जिउँदो भएर पनि मृतजस्तै ठानिएकी सन्ध्याले पनि नयाँ जीवन पाउँछिन् ।

ढिलै सही सन्ध्यालाई आफ्नो बारेमा थाहा हुन्छ । उनले पहिलोपल्ट आफ्नो चिन्ता गर्छिन् ।

उनी फिल्मको अन्तिमतिर घरकी बूढी हजुरआमा सासूको आँखामा आँखा जुधाएर भन्छिन् ‘आफूले आफ्नो बारेमा

निर्णय नगरे त अरू कसैले गरिदिने रहेछ ।’

फिल्मले भन्न खोजेको यति हो । यसरी नै गर्नुपर्छ भनेर हैन । तर यस्ता परिस्थितिमा आफूलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ भनेर । यस्ता परिस्थितिमा आफूलाई सुन्नुपर्छ भनेर ।

फिल्मले यो कुरा हिन्दु मृत्यु संस्कारको सेटिङ बनाएर भन्छ । किनकि यो संस्कारले बाँधेको कुरा हो । बिहे गरेको श्रीमान् ५ महिनामै बितेपछि उसको काजकिरिया गर्न लाग्ने १३ दिन समय दिएर भन्छ । किनकि यो हरेक दिन बाँधिएका दिनको कुरा हो ।

तर यो त फिल्म हो ।

फिल्ममा त १३ दिनमा उनले निर्णय गर्न सकेको देखाइयो ।

तर वास्तविक जिन्दगी त फिल्म होइन । वास्तविक जीवनमा सबै केटीहरूले आफ्नो बारेमा सन्ध्याले जस्तै निर्णय गर्ने दिन आउन कति समय लाग्ने होला ?

कति पुस्ता लाग्ने होला ?

वर्षौँदेखिको पितृसत्ताले जबरजस्ती राखेको लार्भा सन्ध्याजस्तै पुतली भएर उड्न कति युग लाग्दो हो ?

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २१, २०७७ १८:५६