निरंकुशताको दुष्चक्रमा परेर मारिएका पहिलो वैज्ञानिक गेहेन्द्र शमशेर (भिडियो)

निरंकुशताको दुष्चक्रमा परेर मारिएका पहिलो वैज्ञानिक गेहेन्द्र शमशेर (भिडियो)

A+ A A-

गेहेन्द्र शमशेर नेपालका पहिलो वैज्ञानिक हुन् । चामत्कारिक आविष्कारका कारण दक्षिण एसियाकै अग्रणी वैज्ञानिक भए पनि उनीपछि त्यो लिगेसी कसैमा पनि सरेन । सधैँ राणा र राजाहरूको एकतन्त्रीय हुकुमको जगजगी रहिरह्यो ।

नेपाल अहिले पनि विज्ञान तथा प्रविधिमा निकै पछाडि छ । सञ्चार प्रविधिको प्रयोगमा केही अघि देखिए पनि अस्त्रको विकास र यसप्रतिको लगावमा निकै पछि छ । नेपालको विज्ञान तथा प्रविधिको इतिहास हेर्ने हो भने गेहेन्द्र शमशेर र उनका साथी मुसे थापातर्फ फर्किनुपर्ने हुन्छ ।

गेहेन्द्र शमशेर वीर शमशेरका जेठा छोरा थिए । उनी सानैदेखि उत्सुक, इच्छुक र केही गरेर छाड्ने स्वभावका थिए ।

उनी वैज्ञानिक आविष्कारमा निकै चासो राख्थे र सकेसम्म कुन वैज्ञानिकले के कुरा पत्ता लगाए र कसरी उक्त काम गरे भन्नेबारेमा गहिरो गरी अध्ययन र खोज गर्थे । वि.सं १९४२ मा उनका पिता वीर शमशेर श्री ३ महाराज तथा प्रधानमन्त्री भएपछि उनको चेतना र कलाले केही नयाँ कुरा देख्ने र विकास गर्ने मौका पायो । उनको प्रविधिप्रतिको चासोमा उनका पिता वीर शमशेरको निकै गहिरो ध्यान गएको थियो ।

यो चाहना र इच्छालाई ख्याल गरेर वीर शमशरले उनलाई जापान पठाउने निधो गरे । त्यति बेलासम्म उनलाई सरकार र दरबारको हतियारको प्रमुख बनाइएको थियो । जापान गएका बेला उनले हतियारका बारेमा निकै खोज, अनुसन्धान र सहकार्य गर्ने मौका पाए । उनले प्रविधिसम्बन्धी निकै धेरै ज्ञान हासिल गरे । यो उनका लागि वरदान र अभिशाप दुवै सावित भयो ।

त्यतिबेला उनले विदेशबाट मगाइएका र किनिएका हतियारमा सधैँ भर पर्न नसकिने र देशमा आफैँले यसको निर्माण गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिन्थे । किनेका हतियारको सीमा र यसमाथिको विदेशी नियन्त्रण उनलाई मन परेको थिएन । उनले नेपालमा आफ्नै स्वदेशी हतियारहरू उत्पादन गर्ने, गोलीगट्ठा र बारुद पनि आफैँले निर्माण गर्ने सोच बनाएका थिए ।

हतियार तथा बन्दोबस्ती शस्त्रागारको प्रमुख भएपछि उनले तत्कालीन नेपाली सेनालाई चाहिने हातहतियार, बारुद तथा बन्दोबस्तीका अन्य सामानहरू आफ्नै नेतृत्वमा नेपालमा निर्माण गर्ने र सेनाको आवश्यकता पूरा गरेको बताइन्छ । त्यतिबेला सुन्दरी जल, बालाजु, जमल र भोजपुरको मेघचन भन्ने ठाउँमा स–साना धातु उद्योगहरू, पानीघट्ट, चामल मिल, हावाको पंखा तथा घट्ट र जलविद्युत्‌सम्म निकालेका थिए ।

उनी आफैँले कार बनाएर राजा पृथ्वी वीर विक्रमलाई उपहार दिएका थिए । त्यसबेलाका सेनाले एकनाले राइफल मात्र चलनमा ल्याएका थिए । तर, गेहेन्द्रले दुईनाले राइफलको आविष्कार गरे । त्यसको नाम पनि उनले आफ्नै नामबाट गे–गन राखे ।

उनले नयाँ मोडेलको तोप पनि निर्माण गरेका थिए । त्यो तोप निकै शक्तिशाली र परम्परागतभन्दा भिन्न थियो । त्यसको नाम उनले उनका हजुरबा धीरशमशेरको नामबाट ‘धीर’ भनी राखेका थिए । पहाड थर्काउने आवाज आएपछि सबैले धीरतोप खुल्यो भन्ने जान्दथे । शाही सलामीमा प्रायः यसको प्रयोग हुन्थ्यो ।

भनिन्छ, उनको आविष्कारबाट राणाहरू निकै खुसी नै थिए । राणा परिवारमा उनको निकै बखान हुने पनि गर्थ्यो । देव समशेरका पालामा उनलाई जापानमा त्यहाँको प्रविधि सिक्न पठाइएको थियो । उनले निकै मिहिनेतका साथ त्यहाँका प्रविधिहरूको अध्ययन गर्न भ्याएका थिए । स्वदेशमा फर्किएपछि उनले नेपालको प्राविधिक क्षेत्रमा निकै सुधार पनि ल्याएका थिए ।

नेपालमा सुधारसहितका नयाँ हातहतियारहरू निर्माण हुन थाले । यसले सैनिकीकरणमा पनि ठूलो सुधार ल्यायो । आफ्नो छोटो जीवनकालमा उनले गेहेन्द्र राइफल, गे–गन, वीरगन, धीरगन, तोप, मेसिनगन, गोली, चारनाले तोपजस्ता हातहतियार र धान कुट्ने मिल, हावाबाट चल्ने मिल तथा छाला प्रशोधन कारखाना स्थापना गरेका थिए ।

नेपालको फौजी तालिम र व्यवसायीकरणमा सुधार आयो । तर दुर्भाग्य, त्यसैबेला १९६३ को दसैँका अवसरमा गेहेन्द्रको मनमा आफूले निर्माण गरेको नयाँ पेस्तोल तत्कालीन श्री ३ चन्द्र शमशेरलाई उपहार चढाउन मन लाग्यो । उनले निकै मिहिनेतका जहाँ पनि सजिलै छिपाउन सकिने चिटिक्कको पेस्तोल बनाए । पेस्तोल आफ्नो कोटको खल्तीमा राखेर उनी दरबार गए ।

दरबारमा निकै चर्चा चलेका कारण रिसले जलेका चन्द्रशमशेर शंकालु पनि उत्तिकै थिए । देव शमशेरलाई रातारात धनकुटा लखेटेर उनी श्री ३ भएका थिए । गेहेन्द्र शमशेरले देव शमशेरलाई देवताजस्तै मान्दथे । यसकारण पनि चन्द्रशमशेर त्रसित थिए । दसैँमा चढाउन लगेको कोटको खल्तीमा राखेको सानो पेस्तोल चन्द्र शमशेरलाई ढोग्दा अचानक खल्तीबाट खस्यो । चन्द्र शमशेर निकै झस्किए । तर, गेहेन्द्र शमशेरले यो उनलाई नै दसैँको अवसरमा चढाउन भनी बनाएको सविस्तार बिन्ती चढाए ।

एक वर्षपछि १९६४ सालमा ३६ वर्षको अल्पायुमै गेहेन्द्र शमशेरको रहस्यमय मृत्यु भयो । मदिरामा विष मिसाएर खान दिई उनको हत्या गरिएको थियो । उनको हत्यामा चन्द्र शमशेरको हात रहेको आरोप लगाउने गरिन्छ । तर, प्रमाण भने अझैसम्म पनि फेला परेको छैन ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, पुस १८, २०७९ २०:०१