चीनमा एउटै भूकम्पले लिएको थियो ८ लाख ३० हजारको ज्यान (भिडियो)

A+ A A-

सन् १९६० मे २२ अर्थात २०१७ साल जेठ ९ गते दक्षिण अमेरिकी महादेशको पश्चिम भूभागमा अवस्थित मुलुक चिलीको भल्दिभिया शहरमा त्यहाँको स्थानीय समयअनुसार दिउँसोको ३ बजेर ११ मिनेट भएको थियो । भल्दिभिया शहरका बासिन्दाले एक्कासि ठूलो झड्काको महसुस गरे । पृथ्वी नै कम्पायमान हुने गरी आएको झड्का भूकम्प हो भनेर ठम्याउन कुनै कठिन भएन । तर, अचम्म भूकम्पको तीव्रता केही सेकेन्ड वा मिनेट मात्र होइन पूरा १० मिनेटसम्म टिक्यो । यो आफैँमा अकल्पनीय आश्चर्य थियो । अझ महत्त्वपूर्ण कुरा त भल्दिभियामा गएको भूकम्प मानवजातिले भूकम्प मापन गर्न थालेपछिको सबैभन्दा ठूलो अर्थात ९ दशमलव ५ रेक्टर स्केलको थियो । जसले गर्दा चिलीको भूकम्पलाई हालसम्मको सबैभन्दा ठूलो भूकम्प भन्ने गरिएको छ ।

प्राकृतिक प्रकोपका विभिन्न रूपहरूमध्ये एक्कासि र ठूलो क्षति निम्त्याउने गरी आउने भूकम्पले सबैभन्दा बढी मानवीय क्षति चीनमा भएको बताइन्छ । सन् १५५६ मा चीनमा गएको भूकम्पका कारण करिब ८ लाख ३० हजार मानिसको मृत्यु भएको थियो । हरेक वर्ष संसारभर करिब ५ लाखभन्दा बढी भूकम्प मापन गरिन्छ । तीमध्ये १ लाख जति भूकम्पको धक्का महसुस हुन्छ भने १०० वटा जति भूकम्पले चाहिँ क्षति पुर्‍याउँछन् । ९० प्रतिशत भूकम्प ‘रिङ अफ फायर’ मा जाने गर्छ । ‘रिङ अफ फायर’ भनेको प्रशान्त महासागर वरपर ज्वालामुखी र भुइँचालोले उत्पन्न हुने तातो क्षेत्र हो ।

नेपालमा १९९० र २०७२ सालमा दुईवटा महाभूकम्प गएको रेकर्ड गरियो । अघिल्लो महाभूकम्प माघ २ गते अपराह्न २ बजेर २४ मिनेट जाँदा ८.४ रेक्टर स्केलको गएको थियो भने पछिल्लो दिउँसो ११:५६ बजे ७.८ रेक्टरस्केलको गएको थियो । अघिल्लो महाभूकम्पमा परी करिब साढे आठ हजार मानिसको ज्यान गएको थियो । दोस्रो महाभूकम्पमा परी करिब ९ हजारको ज्यान गयो । अघिल्लो महाभूकम्पले धरहरा पूरै भाँचिएन तर, पछिल्लो महाभूकम्पले धरहरा पूरै भाँचिदियो ।

आज हामी आजकै दिन अर्थात २०७२ साल वैशाख १२ गते गएको विनाशकारी भूकम्पको सन्दर्भ पारेर भूकम्पसँग जोडिएका विभिन्न घटना र अवस्थालाई सम्झनु जरुरी छ मार्फत सम्झने प्रयास गरिरहेका छौँ ।

०००

सबै दिन एकैनासका हुँदैनन्, कुनै दिन शुभ हुन्छन् भने कुनै दिन अशुभ । चराचर सृष्टिको चलन नै हो– कुनै दिन रमाइला र कुनै दिन नरमाइला भइदिन्छन् । जे जस्तो भए पनि ती दिन बितेर जान्छन् । तर तिनले छोडेका डोबहरू भने सधैँ रहिरहन्छन् । यस धर्तीमा कहिलेकाहीँ आक्कल–झुक्कल पीडादायी दिन पनि आउँछन् । यस्तै पीडादायी दिनको रूपमा नियमित आकस्मिकता बनेर आएको थियो– २०७२ वैशाख १२ को महाभूकम्प ।

नयाँ वर्षको पहिलो प्रहर । वनपाखा, बोटविरुवामा पालुवा चढेको समय । शनिबार, सार्वजनिक बिदाको दिन । सरकारी कार्यालय, विद्यालय, विश्वविद्यालय सबै बन्द रहने दिन ।

मानिसहरू बिहानको खाना खाएर घरपरिसरमै रहेको बेला । ११ः५६ बजेको समय । एकाएक पृथ्वी काम्न थाल्यो । करिब ५० सेकेण्ड हल्लायो । ठूलो झट्काले मानिसहरू आत्तिए, भागदौड चल्यो । ‘गाउँघरतिर पाका उमेरकाहरू ‘मेरो, मेरो’ भन्दै घरबाहिर निस्किए । परिवारका सदस्य र आफन्त को कहाँ छन् तिनको खोजीमा लागे । कोलाहलपछि एकैछिन वातावरण शान्त हुन पाएको हुँदैन, पुनः छिनछिनमा भूकम्पको झट्का/पराकम्प आइरह्यो ।

गोरखाको बारपाक केन्द्रविन्दु बनाएर आएको उक्त भूकम्प ७.८ रेक्टर स्केलको थियो । १९९० माघ २ गते अपराह्न २ः२४ बजे गएको महाभूकम्पपछिको यो सबैभन्दा ठूलो भूकम्प थियो । पश्चिम गोरखा, बारपाकदेखि हिमाली र पहाडी इलाकाहुँदै पूर्व दोलखासम्म यो महाभूकम्पले धनजन, भौतिक संरचना र प्राकृतिक संरचनामा समेत विनाशलीला मच्चायो ।

विगतमा भूकम्पको विनाशलीला

नेपालमा भूकम्पको इतिहास केलाउँदा वि.सं. १२१८ यता गएका भूकम्पका अभिलेखहरू आंशिक रूपमा फेला पर्छन् । त्यसबेला असार शुक्ल तृतीयाको दिन सोमबार करिब ७.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र त्यसमा परी राजा अभय मल्लको निधन भएको कुरा सुनिँदै आएको छ । त्यस दिनको भूकम्पले काठमाडौं उपत्यकामा ठूलो असर गरेकाले स्थानीय बासिन्दाले एक महिनासम्म शहर छाडेर छेउछाउ काँठ क्षेत्रतिर शरण लिनु परेको बताइन्छ ।

१८९० भदौ १२ गते सोमबार साँझ ६ बजेतिर गएको विनाशकारी भूकम्पले पहिलोपटक धरहरा भाँचिदियो । काठमाडौंमा रहेका दुईटा धरहरामध्ये एउटा पूरै ढल्यो र अर्को धरहरा आधा मात्र भाँचियो । उक्त भूकम्पका कारण राजाहरूले हनुमानढोकाभित्रको भण्डारखालमा पूरै रात गुजार्नु पर्‍यो भने शहरका आम सर्वसाधारणले टुँडिखेलको खुला चौरमा रात कटाउन विवश हुनुपर्‍यो ।

१९९० माघ २ गते दिउँसो २ः२४ बजे गएको भूकम्पलाई नेपालको भूकम्पीय इतिहासमा सबैभन्दा वीभत्स र विनाशकारी मानिन्छ । पूर्वी नेपालको संखुवासभाको चैनपुर केन्द्रविन्दु रहेको उक्त महाभूकम्प ८.४ रेक्टरस्केलको मापन गरिएको थियो । भूकम्पले पूरै देशभरी असर गरेको थियो । त्यस महाभूकम्पमा परी ३ हजार ८ सय ५० पुरुष र ४ हजार ६ सय ६९ महिला गरी जम्मा ८ हजार ५ सय १९ जनाको ज्यान गएको थियो । २ लाख ७ हजार ४० वटा भौतिक संरचना भत्किएको त्यसबेला प्रकाशित दस्तावेजहरूमा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

२०४५ भदौ ५ गते बिहान पौने ५ बजे पूर्वी नेपालको उदयपुर जिल्लाको मुर्कुची केन्द्रविन्दु बनाएर ५.५ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो । भूकम्पमा परी ७ सय ५० जनाको ज्यान गएको र ६ हजार ५ सय भन्दा बढी घर भत्किएको तथ्यांक त्यसबेला सार्वजनिक गरियो ।

२०६८ असोज १ गते कञ्चनजंगा हिमाल क्षेत्रलाई केन्द्रविन्दु बनाएर ६.९ रेक्टर स्केलको भूकम्प गयो । सो भूकम्पमा परी १ सय ११ जनाको ज्यान गएको थियो ।

२०७२ वैशाख १२ गते दिउँसो ११ः५६ बजेको समयमा पश्चिम नेपालको गोरखा जिल्लाको बारपाक केन्द्रविन्दु बनाएर ७.८ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो । उक्त भूकम्पमा परी ८ हजार ५ सय ५६ जनाको ज्यान गएको थियो भने २२ हजार ३ सय ९ जना घाइते भएका थिए । उक्त महाभूकम्पले ६ हजार ४ सय ३० सरकारी भवनहरूमा क्षति पुगेको र गोरखादेखि दोलखासम्म सर्वसाधारणका ६ लाख २ हजार २ सय ५७ घरहरू ध्वस्त भएको र २ लाख ८५ हजार ९९ घरमा आंशिक क्षति पुगेको थियो । यो भूकम्पमा परी धरहरा फेदैमा भाँचियो । जुन अहिले पुनर्निर्माण सम्पन्न भइसकेको छ । भूकम्पले वसन्तपुर दरबार क्षेत्रलगायत थुप्रै विश्वसम्पदा सूचीलाई समेत क्षति पुर्‍यायो ।

२०७९ कात्तिक २२ गते बिहान २ बजेर १२ मिनेटको समयमा डोटीस्थित खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्जलाई केन्द्रविन्दु बनाएर गएको ६.६ रेक्टर स्केलको भूकम्पमा परी डोटीमा ४ जना बालबालिकासहित ६ जनाको भत्किएको घरमा पुरिएर मृत्यु भयो । पाँच जना घाइते भए भने त्यस भेकका धेरै घरहरूमा क्षति पुग्यो ।

पछिल्लोपटक २०८० कात्तिक १७ गते राति जाजरकोटको बारेकोट केन्द्रविन्दु बनाई ६.४ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो । उक्त भूकम्पमा परी जाजरकोट र रुकुम पश्चिममा बढी जनधनको क्षति पुग्यो । उक्त भूकम्पले १ सय ५७ जनाको ज्यान लियो भने ३ सय ७५ जना घाइते भए । थुप्रै घर ध्वस्त भए ।

विश्वमा सबैभन्दा ठूलो भूकम्प कुन ?

सन् १९६० मा चिलीमा ९.५ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र उक्त भूकम्प विश्वकै सबैभन्दा ठूलो भूकम्प रहेको विषय हामीले चर्चा गरिसकेका छौँ । त्यसपछि २००४ मा इन्डोनेसियामा ९.३ रेक्टर स्केल र जापानमा २०११ मा करिब करिब ९.५ रेक्टर स्केलको महाभूकम्प मापन गरिएको थियो । संवत् १९९० सालमा नेपालमा गएको ८.४ रेक्टर स्कलको भूकम्प पनि विश्वका ठूला भूकम्पमा गणना गरिन्छ । भूकम्प जमिनभित्र शक्तिको सञ्चिति बढी भएपछि जाने गर्छ । पृथ्वीको चट्टानले जब पृथ्वीको गर्भमा सञ्चित शक्तिलाई थेग्न सक्दैन अनि भूकम्प जाने गर्छ ।

भूकम्प त आउँछ, जान्छ तर बच्ने कसरी ?

भूकम्प प्राकृतिक विपद हो । गाउँघरमा बूढापाकाहरू भन्ने गर्थे, ‘भुइँचालो आयो, गयो । फेरि फर्कन्छ है ।’ उनीहरूको त्यो अनुभव रहेछ ठूलो भुइँचालो गइसकेपछि बारम्बार गइरहने परकम्पलाई भुइँचालो फेरि फर्कन्छ भनिएको रहेछ ।

यसबाट हुने मानवीय क्षति भूकम्पका कारणभन्दा पनि बढी मानिसकै कारण हुने गर्छ, भइरहेको छ । जुनजुन देशमा भूकम्प प्रतिरोधात्मक भौतिक संरचना निर्माण भएका छन् । ती देशहरूमा भूकम्प आए पनि कम क्षति भएका छन् । हालै अर्थात् २०२४ अप्रिल ३ मा ताइवानमा ७.२ म्याग्निच्युडको भूकम्प गयो । पूर्वी ताइवानको अति बाक्लो बस्ती नजिकै केन्द्रविन्दु बनाएर गएको उक्त भूकम्पमा परी जम्मा नौजनाको मात्र ज्यान गयो । नौसयभन्दा बढी घाइते भए भने एउटा मिनीबसमा पार्कतिर गइरहेका ५० जना हराए । सन् १९९९ मा आएको त्यो भन्दा पनि सानो भूकम्पमा परी २ हजार ४ सय जनाको ज्यान गएको र थुप्रै घाइते भएका थिए, ताइवानमा । धेरै भौतिक संरचना ध्वस्त भएको थियो । तर ताइवानले त्यसपछि अपनाएको भूकम्प प्रतिरोधी निर्माण र जनचेतनाका कारण योपटक ठूलो मानवीय र भौतिक क्षति बेहोर्नु परेन । उनीहरूले बसिरहेको घर छाडेर बाहिर खुल्ला आकाशमुनि रात गुजार्नु परेन । जबकि ८ वर्षअघि हामीले झण्डै एक महिनासम्म घरबाहिर सडक र खाली जग्गामा पाल टाँगेर भत्केका, धाँजा फाटेका र चर्केका घरहरू हेरेर बिताउनु पर्‍यो ।

२०७२ वैशाख १२ गते गएको विनाशकारी भूकम्पमा परी हाम्रा झण्डै नौ हजार दाजुभाइ दिदीबहिनीले ज्यान गुमाउनु पर्‍यो । धेरै भौतिक संरचना ध्वस्त भए, कतिपयमा आंशिक क्षति पुग्यो । कारण, न हामीसँग भूकम्पबाट बच्ने चेतना थियो, न त क्षति न्यून हुनेखालका हाम्रा भौतिक संरचनाहरू छन् ।

त्यसबेला महाभूकम्पका कारण घरबाहिर खुला आकाशमुनि कष्टकर जीवन गुजारेकाहरू भन्थे, ‘गल्ती गरिएछ । घर बनाउँदा भूकम्प आउँछ र त्यसैमा च्यापिएर ज्यानै जान्छ, यस्तो विनाश निम्त्याउँछ भन्ने हेक्कै गरिएन ।’

भूकम्पले हल्लाएको एक/डेढ महिना बितेपछि तिनै भूकम्प पीडितहरू बिस्तारै आफ्ना फुटेका, बांगिएका र चर्केका घरहरूमा पसेर बसे । सामान्य मर्मत गरे । एक/डेढ महिना अघिको पीडा भुले । भूकम्प प्रतिरोधी निर्माणहरू भुल्न थाले । अहिले त हामी नेपाली निस्फिक्री भइसकेका छौँ कि भूकम्पबारे केही सोच्दैनौँ । यसबारे सचेतना अपनाउने त कुरै छैन । मनपर्दी निर्माण गरेका छौँ । जुन घरलगायत भौतिक संरचना हामीले निर्माण गरेका छौँ एकैछिन सोचौँ त कतै ती हामीले बनाएका भौतिक संरचना कतै हाम्रै चिहानघर त बन्ने होइनन् ?

आठ वर्षअघि मात्र विनाशलीला मच्चाएर गएको महाभूकम्पको त्यो पीडादायी क्षण भुलेर आज फेरि हामी महाभूल गरिरहेका छौँ । भूकम्पीय जोखिम क्षेत्रमा बसेर महाभूकम्पलाई पनि चुनौती दिन खोज्ने हामी कति मूर्ख !

भूकम्प त आउँछ क्या ! खै हामीले पाठ सिकेको ? सबैभन्दा ठूलो कुरा यो प्राकृतिक विपदबाट हामीले पाठ नसिक्नु आफूले आफ्नै खुट्टामा बञ्चरो हान्नुसरह हो । भूकम्पका कारण जमिनमुनि सञ्चित ‘टेक्टोनिक टेन्सन’ पृथ्वीको सतहमा आउँछ ।

नेपालको कुन ठाउँमा कतिबेला भूकम्प आउँछ, कत्रो आउँछ कसैलाई पत्तो हुँदैन । जोखिममा छौँ हामी त्यसैले हर क्षण सचेत, सतर्क र हामी बस्ने घरहरू बलियो बनाऔँ । हाम्रा भौतिक संरचनाहरू भूकम्पप्रतिरोधी बनाऔँ । भूकम्पबाट आफू पनि बचौँ र अरुलाई पनि बचाऔँ । भूकम्प जाँदा अपनाउनुपर्ने सामान्य नियमहरूबारे जानकार होऔँ । आफ्ना बच्चाहरूलाई पनि यसबारे बताइराखौँ । जसले हामीलाई ठूलो क्षतिबाट जोगाउँछ ।