के मानव बस्तीका लागि अर्को ग्रहको खोजी हुँदैछ ?

A+ A A-

सानी छोरीले डाइनोसरसम्बन्धी भिडियो हेर्दै थिई । मैले उसलाई सोधेँ, 'नानी, डाइनोसर कहाँ पाइन्छ, तिमीले देखेकी छौ ?'

उसले मलाई केही नजान्नेजस्तै सम्झेर जवाफ दिई, 'ल हजुरलाई थाहा छैन ? डाइनोसरहरूको एक्स्टिङ्ग्सन भएको त कति धेरै वर्ष भैसक्यो नि !'

मैले फेरि सोधेँ, 'ए हो र ! कसरी तिनीहरू लोप भए ?'

उसले थपी, 'एउटा एस्टेरोइड आएर अर्थमा ठोकियो, त्यसले कति धेरै धुवाँ धुलो निस्क्यो । अनि तातोका कारण तिनीहरूलाई सोफोकेसन भयो र बाँच्न सकेनन् ।'

मैले प्रश्न थपेँ, 'ओहो ! त्यसो भए त फेरि त्यस्तै एस्टेरोइड हाम्रो पृथ्वीमा आएर ठोकियो भने त हामीलाई पनि बाँच्न मुस्किल हुन्छ होला हगि ।' यस्ता समस्याको उपायबारेमा पनि उसले कतै भिडियो हेरेको वा सुनेको रहेछ सायद ।

उसले भनी, 'साइन्टिस्टहरूले त्यस्ता एस्टेरोइड हाम्रो अर्थको नजिक आउनै नदिने डिभाइस बनाएका छन् नि । अनि अर्थमा बस्न अरु समस्याहरू पनि भयो भने, अर्को प्लानेटमा सिटी नै बनाएर बस्ने प्लान गरिरहेका छन् नि बाबा ।'

छोरीसितको संवाद टुुंगिएपछि वैज्ञानिक जगत्‌मा निकै गम्भीरतापूर्वक लिइने केही जटिल प्रश्नहरू र त्यसैसित सम्बन्धित अनुसन्धानमा अर्बौं डलर लगानी गरिएका प्रोजेक्टहरूबारे थोरै भए पनि खोज्न र लेख्न मन लाग्यो ।

हामी बस्ने पृथ्वीमा कुनै छुद्र ग्रह (asteroid ) आएर ठोकियो भने के होला ? सूर्यमा समय–समयमा निस्कने सौर्य आँधीका कारण त्यसबाट निस्कने पिण्ड अनि शक्तिशाली विद्युत्‌ चुम्बकीय क्षेत्र पृथ्वीको वायुमण्डलसम्म आएर असर गर्‍यो भने के होला ? मानव गतिविधिकै कारण पृथ्वीको तापमान वृद्धि र जलवायु परिवर्तन हुँदा त्यसबाट उत्पन्न हुन सक्ने प्रकोप र जीवजन्तुहरू लोप हुने अवस्था आयो भने के होला ? कोभिड १९ जस्तै वा त्योभन्दा पनि डरलाग्दो विश्वलाई नै हायलकायल पार्ने महामारी आयो भने के होला ? यस्ता प्रश्नहरूको जवाफ वैज्ञानिकहरूले खोजिरहेका छन् । तर, हामी निश्चिन्त भएर यो पृथ्वी अझै कैयौँ वर्ष सुरक्षित रहनेछ, मानव बस्तीका लागि अनुकूल रहिरहनेछ भन्न सक्ने अवस्थामा भने छैनौँ ।

छुद्र ग्रह पृथ्वीमा ठोकिन सक्ने जोखिम

हाम्रो सौर्य मण्डलमा मंगल ग्रह र बृहस्पति ग्रहको बीचमा एक किलोमिटरभन्दा बढी ब्यास भएका क्षुद्र ग्रहहरू मात्रै झण्डै उन्नाइस लाख रहेको अनुमान गरिएको छ । साना आकारका त करोडौँको संख्यामा छन् । आजभन्दा ६ करोड ६० लाख वर्षअगाडि पृथ्वीमा एउटा छुद्र ग्रह आएर ठोकिँदा आगलागी, भूकम्प, सुनामीका साथै यहाँको वायुमण्डलमा धुवाँ र धुलोको तुवाँलो लाग्दा र पृथ्वीको सतहमा तापक्रम वृद्धि हुन जाँदा डाइनोसरलगायत कैयौँ जीवहरू लोप भएको थियो भन्ने कुरा वैज्ञानिक अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।

कार्बन उत्सर्जन कटौती र सफा ऊर्जा उत्पादनका लागि अनि जलवायुमैत्री प्रविधि विकासमा गर्नुपर्ने आर्थिक लगानीको आकार निकै ठूलो पनि छ । यस्ता विभिन्न कारणले पृथ्वी बस्न लायक नै नहुने, थुप्रै संकटहरू आउने र त्यो नियन्त्रणबाहिर जाने भयो भने पक्कै पनि अर्को ग्रहको खोजी एक मात्र विकल्प हुनेछ ।

भलै वैज्ञानिकहरूले कुनै छुद्र ग्रह वा पुच्छ्रे तारा पृथ्वीमा ठोकिन आउन सक्ने सम्भावनाको पूर्वानुमान सटिक ढंगले गर्न सक्ने प्रविधि मात्र होइन, प्रिथ्वीसित ठोकिन नदिने उपाय पनि अभ्यासमा ल्याइसकेका छन् । ठोकिन आउने छुद्र ग्रहमा कुनै आणविक विस्फोट गराएर वा कुनै तीव्र गतिको पर्याप्त गति शक्ति भएको यान नै त्यसमा ठोकाएर त्यसको कक्ष र गतिमै परिवर्तन ल्याएर पनि ठोकिनबाट बचाउने उपायहरूबारे नासालगायत अन्तरिक्ष वैज्ञानिक केन्द्रहरूले अध्ययन गरिरहेका छन् ।

तर, कतिपय छुद्र ग्रहहरूको गतिशीलतासम्बन्धी गरिएका सम्भावित अवस्था जनाउने अध्ययनहरू खासगरी कम्प्युटरबाट तयार गरिने कृत्रिम घटना (सिमुलेसन) हरूले भने पृथ्वीसित ठोकिनबाट रोक्न असम्भव हुने पनि बताएका छन् । साथै, यस्ता कार्यक्रमहरू निकै नै खर्चिला पनि छन् । यदि यस्ता सम्भावनाहरू सही ढंगले आँकलन गरेर पृथ्वीबाट मानव समुदायको प्रयासबाट दुर्घटना रोक्न असम्भव हुने भयो भने मानव सभ्यता जोगाउन अर्को ग्रहको विकल्प खोजी गर्नु अपरिहार्य नै देखिन्छ ।

सूर्यमा बेला–बेलामा आउने सौर्य आँधी वा अन्य फेरबदलको असर

यदि सूर्यलाई एउटा बिजुलीको चिम सम्झेर स्वीच अफ गरिदिने हो भने ८ मिनेट २० सेकेन्डसम्म हामीले चिन्ता लिनुपर्दैन, उज्यालो आइराख्छ । यसको अर्थ सूर्यबाट निस्केको प्रकाश पृथ्वीसम्म आइपुग्न ८ मिनेट २० सेकेन्ड समय लाग्छ । यो स्वीच अफ गर्नुभन्दा अगाडि निस्केको अन्तिम प्रकाश नै आइपुग्न लाग्ने समय हो । प्रकाशले १ सेकेन्डमा ३ लाख किलोमिटर दूरी पार गर्छ । यसरी हिसाब गर्दा सूर्य पृथ्वीबाट १५ करोड किलोमिटर टाढा छ ।

मानवनिर्मित यान यति धेरै दूरीमा रहेको सूर्यको सतहमा २८ अप्रिल २०२१ मा सूर्यको वायुमण्डलभित्र छिरेको थियो । यो कुरा १४ डिसेम्बर २०२१ मा मात्रै सार्वजनिक गरिएको थियो । सूर्यलाई नजिकबाट नियाल्ने र सूचनाहरू प्राप्त गर्ने उद्देश्यले नासाले यो यान सन् २०१८ अगस्टमा यो यान पठाएको थियो । खगोल भौतिकशास्त्री युजिन न्युमन पार्करको सम्मानमा यो यानको नाम 'पार्कर प्रोब' नामकरण गरिएको थियो । अधिकतम ६ लाख ९२ हजार किमी प्रतिघन्टासम्म गति भएको पार्कर प्रोबका लागि नासाले १ दशमलव ५ विलियन अमेरिकी डलर खर्च छुट्याएको थियो ।

सूर्यको सतहसम्मै पुगेको यानले त्यहाँ भएका फेरबदलबारे बढी विश्वसनीय सूचनाहरू संकलन गर्ने भएकाले त्यसको विश्लेषणका आधारमा हाम्रो पृथ्वी र यसको वायुमण्डलमा पर्न सक्ने राम्रा नराम्रा असरहरू थाहा पाउन सकिन्छ । प्रत्येक ११ वर्षमा सूर्यमा न्यूनतम सौर्य गतिविधि र अधिकतम सौर्य गतिविधि देखिने गर्छ । यसको असर पृथ्वीको वायुमण्डलको माथिल्लो भागमा पर्न जाँदा 'लो अर्बिट अर्थ' मा सञ्चार, सैन्य, अनुसन्धान आदि प्रयोजनका लागि छाडिएका भू–उपग्रहहरूले राम्रोसित काम नगर्ने समस्याहरू देखिन्छन् ।

यदि अधिकतम सौर्य गतिविधिका कारण सूर्यबाट ठूलो मात्रामा विद्युत्‌ चुम्बकीय क्षेत्रसहितको पिण्ड नै उछिट्टिएर निस्कियो र त्यो पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्र (म्याग्नेटोस्फ़ेअर ) सम्म आइपुगेर त्यसको अन्तरक्रिया भयो भने हानिकारक विकिरणहरू उल्लेख्य मात्रामा पृथ्वीमा आइपुग्न सक्ने र पृथ्वीका विद्युतीय प्रसारण केन्द्रहरू र उपकरणहरू एक्कासि बिग्रने र ध्वस्तसमेत हुने खतरा रहन्छ ।

१० मार्च १९८९ मा सूर्यबाट छुट्टिएको ठूलो आगोको लप्का तीव्र गतिमा पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्र (म्याग्नेटोस्फ़ेअर) सम्म आइपुग्दा तिनीहरूको चुम्बकीय क्षेत्रको अन्तरक्रिया हुँदा क्यानडाको क्युबेकमा रहेको जलविद्युत्‌को प्रसारण लाइनमा अधिक भार उत्पन्न भएर नष्ट भएको थियो ।

त्यसकारण भू–उपग्रहहरूले दिने सूचना र नियमनबाट सञ्चालित अहिलेको डिजिटल प्रविधि, सञ्चार प्रणाली, जीपीएस आदि एकैसाथ काम गर्न नसक्ने भए भने मानव सभ्यताको उपलब्धिको रूपमा रहेको जति पनि विद्युतीय प्रविधि छ, त्यसको रक्षा नै गर्न कठिन हुने सम्भावना पनि छ । हाम्रो बसभन्दा बाहिरको परिस्थितिको सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन भने अर्को ग्रहको खोजी गर्नु स्वाभाविक नै हुन जान्छ ।

जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न हुन सक्ने प्रकोपहरूको जोखिम

केही दशकयता वैज्ञानिकहरू, अझ बढी वातावरणविज्ञहरू कार्बन उत्सर्जनका कारण तापमान वृद्धि र त्यसले निम्त्याएको जलवायु परिवर्तन एउटा ठूलो वातावरणीय चिन्ताको विषय बनेको बताइरहेका छन् । वायुमण्डलमा फ्याँकिएको प्रदूषण मात्र नभएर अन्य औद्योगिक फोहोरका कारण बस्ती, वनजंगल, तालतलैया, खोलानालाहुँदै समुद्र प्रदूषित बनेका कारण पारिस्थितिक प्रणालीमा र सिंगो वातावरणमै ठूलो चुनौती थपिएको छ ।

यही क्रममा उत्सर्जन रहिरहने र प्रकृतिको दोहन जारी राख्ने हो भने बढ्दो जनसंख्या थेग्न, निकट भविष्यमा बारम्बार व्यहोर्नुपर्ने सघन किसिमका जलवायुजन्य प्रकोपहरू थेग्न मानव समुदायलाई हम्मेहम्मे पर्ने देखिन्छ । यसै शताब्दीको अन्त्यसम्ममा २ डिग्री सेल्सियसभन्दा ज्यादा तापमान वृद्धि हुने आकलन गरिएको छ । खानेपानीका स्रोतहरू गुम्ने, कैयौँ जीवजन्तुहरू र वनस्पतिहरू लोप हुने, अधिक चिसो र गर्मीको सामना गर्नुपर्नेजस्ता समस्या एकैसाथ देखा पर्ने सम्भावना छ ।

मानवनिर्मित पूर्वाधारहरूले बढ्दो प्रकोप थेग्न नसक्ने र थप मर्मत निर्माणमा लगानी गर्न नसक्ने, बालीनालीको उत्पादनमा असफलता र ह्रास आउने भयो भने मानव जीवन थप कष्टकर बन्नेछ । झण्डै ३० वर्ष लगाएर पचासौँ अर्ब खर्च गरेर बनाएको मेलम्ची खानेपानी आयोजना मनसुनपूर्व आएको (बेमौसमी) बाढीको एक झोँकाले बगाइदियो । अर्बौंको क्षति बेहोर्नुपर्‍यो ।

अर्को कुरा, मानव क्रियाकलापका कारण भएको भनिएको असामान्य जलवायु परिवर्तनलाई न्यूनीकरण गर्ने र समाधानका लागि सुझाइएका उपायहरूमा सफा ऊर्जा प्रयोग र पृथ्वीको तापमान वृद्धिलाई औद्योगिकीकरणपूर्वको तापक्रमभन्दा बढी १ दशमलव ५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित राख्न सन् २०५० सम्ममा कार्बन उत्सर्जन कटौती गरी शून्यमा झार्ने भन्ने कुरा कार्यान्वयन हुने नहुनेमै शंका छ ।

अर्को कुरा, ऊर्जाको प्रयोगको माग जुन स्तरमा बढेको छ, त्यसलाई पूर्ति गर्न सफा ऊर्जा नै प्रयोग गर्ने हो भने पनि त्यसबाट खेर जाने ऊर्जाले त तापमान घट्न नदिन सक्छ । वैकल्पिक ऊर्जाका स्रोतहरूले अर्को खालको वातावरणीय समस्या निम्त्याउँदैन भन्ने कुरामा पनि सन्देह छ ।

अहिलेका प्रतिभाशाली युवाहरूदेखि संसारका धनाढ्यहरूलाई समेत निजी कम्पनीमार्फत आकर्षित गर्न सक्ने एलन मस्कको गजबको क्षमता छ । नासाजस्ता अन्तरिक्षसम्बन्धी अध्ययनमा अब्बल संस्थाहरूको भूमिका त झनै महत्त्वपूर्ण छ ।

कार्बन उत्सर्जन कटौती र सफा ऊर्जा उत्पादनका लागि अनि जलवायुमैत्री प्रविधि विकासमा गर्नुपर्ने आर्थिक लगानीको आकार निकै ठूलो पनि छ । यस्ता विभिन्न कारणले पृथ्वी बस्न लायक नै नहुने, थुप्रै संकटहरू आउने र त्यो नियन्त्रणबाहिर जाने भयो भने पक्कै पनि अर्को ग्रहको खोजी एक मात्र विकल्प हुनेछ ।

कोभिड १९ जस्तै महामारी दोहोरिने जोखिम

सन् २०१९ डिसेम्बरमा देखा परेको कोभिड १९ ले संसारभर अहिलेसम्म झण्डै ५४ लाख मान्छेको ज्यान लिइसकेको छ । निकै ठूलो आर्थिक क्षतिको अनुमान गरिएको छ । सन् २०२० मा संसारभर झण्डै ७ प्रतिशतले जीडीपीमा कमी आएको छ ।

अझै पनि नयाँ–नयाँ भेरियन्टहरू देखा पर्ने क्रम जारी छ । कैयौँ देशहरूमा जनजीवन सहज भइसकेको छैन । कोभिड १९ जस्ता अरु पनि समस्या भविष्यमा देखापर्न सक्ने सम्भावना त मानव र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध सन्तुलित नहुँदा रहिनै रहन्छ । यदि भविष्यमा मानव समुदायलाई नै हायलकायल बनाउने यस्ता महामारीका खतराहरू दोहोरिइराखे भने पृथ्वी बस्न लायक ग्रह नहुन सक्छ । यस्ता समस्याहरूले पनि अर्को ग्रहको विकल्प सोच्नैपर्ने देखाउँछ ।

माथि चर्चा गरिएका समस्याहरू केही उदाहरण मात्र हुन् । अन्य थुप्रै समस्याहरू हुन सक्छन्, जुन यति जटिल छन् कि त्यसको समाधान खोज्न गरिने प्रयासहरूभन्दा अर्को ग्रहको खोजी र मानवको स्थानान्तरण पो सहज होला कि !

एलन मस्कजस्ता महत्त्वाकांक्षी उद्यमी वैज्ञानिकहरू अन्तरिक्षको अनुसन्धान/अध्ययनमा अर्बौं डलर लगानी गरिरहेका छन् । एलन मस्कले त सन् २०२४ मा मंगल ग्रहमा मानिस उतार्ने र सन् २०५० सम्ममा शहर नै बनाएर बस्ती बसाल्ने लक्ष्य राखेर काम अगाडि बढाइसकेका छन् । साथै, उनले यसलाई व्यावसायिक रूपमै अन्तरिक्ष पर्यटनको कार्यक्रम अगाडि ल्याएर संसारका मानिसहरूको ध्यान तानिरहेका छन् ।

अहिलेका प्रतिभाशाली युवाहरूदेखि संसारका धनाढ्यहरूलाई समेत निजी कम्पनीमार्फत आकर्षित गर्न सक्ने उनको गजबको क्षमता छ । नासाजस्ता अन्तरिक्षसम्बन्धी अध्ययनमा अब्बल संस्थाहरूको भूमिका त झनै महत्त्वपूर्ण छ । खगोलशास्त्र र अन्तरिक्ष विज्ञानमा रुचि हुने तथा अनुसन्धान गर्न सक्ने जोकसैले पनि व्यक्तिगत तवरले यो विषयमा योगदान पुर्‍याउन सक्छन् ।

पृथ्वीमा संकट आइपर्ने देखेर मात्रै होइन, कतै पृथ्वीभन्दा राम्रो ग्रह भेटियो भने किन मानव समुदायलाई स्थानान्तरण नगर्ने भन्ने तर्क पनि छ । पृथ्वीजस्तै वा अझ राम्रो नयाँ ग्रह फेला पार्न वैज्ञानिकहरूलाई सफलता मिलोस्, शुभकामना !

यो पनि...

स्मार्ट सिटीका गफ नसुनाऊ, शहर/बस्तीहरूका दुर्गन्ध र धराप हटाऊ
विज्ञानको बेवास्ता गर्ने हाम्रो जीवनशैली र सामाजिक गतिविधिहरू
साइन्स पढाउने भाइरल म्याडम
बाबुरामको नाति केटो, पाठेघरमाथिको अधिकार र प्रियंकाको भुँडी !
के अबको सामाजिक इञ्जिनियरिङ प्रविधिले नै निर्धारण गर्ला ?
विज्ञान पढ्ने अठोट गरेका भाइबहिनीहरूलाई सुझाव
ब्रह्माण्डकाे आकार कत्रो छ ?
के बादल पनि चोरी हुन सक्छ ? कसरी गराइन्छ कृत्रिम वर्षा
अलि बेग्लै हुन्छ वैज्ञानिकहरूको सोच्ने तरिका, तर हामीले गाडी पनि बोकेर ल्यायौँ
बिजुली चम्केका बेला रुख छेउछाउ जान हुँदैन, चट्याङबाट बच्न यसाे गराैँ
हाइस्कुलका विज्ञान शिक्षक बन्न सक्छन् गाउँघरका वरदान
नक्कली विज्ञानकाे भर परेका हाम्रा प्रधानमन्त्री, अनि तिनकाे भर परेका बुद्धिजीवी
के नेपालले पाउला कार्बन व्यापारबाट ५ अर्ब रुपैयाँ ?
प्लस टु तहमा किन खस्किँदै छ विज्ञानको पढाइ ?
असफलताबाट नहारेका चर्चित वैज्ञानिक उद्यमी एलन मस्क
रेडियोधर्मी पदार्थकाे जोखिम र ऐनमा भएका कमजोरी
के पुरुषभन्दा महिला क्षमतामै कमजोर हुन्छन् ? के भन्छ विज्ञान ?
भाइ किन राेयाे भनी बुझ्नसमेत माेबाइल एप ?
किन यति धेरै महँगाे हुन्छ स्पेस सुट ?
नासाले अन्तरिक्षमा पठायो स्पेस एक्सको व्यावसायिक रकेट
ट्रम्प हार्दा वैज्ञानिकहरूलाई राहत