के अबको सामाजिक इञ्जिनियरिङ प्रविधिले नै निर्धारण गर्ला ?

A+ A A-

पारिवारिक विरासतकै कारण बच्चाबच्चीहरू हुर्कने क्रममा सिक्ने र ठूलो भएपछि पनि उसले देखाउने आनीबानी, आचरण, मूल्य मान्यता र जीवन जिउने दर्शन आदि धेरै हदसम्म निर्धारण हुन्छ भनिन्छ । त्यसका अलावा सामाजको परिवेश, विद्यालयले दिने शिक्षा, साथीसंगतको प्रभाव अनि जीवन व्यवहारमा आइपर्ने परिस्थिति, सिकाइले पनि मानिसलाई एउटा निश्चित स्वभावको तय गर्छ । साथै, उसको योग्यता क्षमता पनि त्यसै आधारमा विकसित हुँदै जान्छ ।

कुनै व्यक्ति बाँचेको परिस्थितिको सीमाकै कारण उसमा विकसित हुने स्वभाव क्षमताजस्ता कुराहरू नियालेर हेर्ने हो भने यो भन्न सकिन्छ कि परिस्थितिलाई कतैबाट नियन्त्रित गर्ने वा व्यक्तिले ग्रहण गर्ने, सिक्ने कुराहरू नियोजित तवरले प्रदान गरिदिँदा उसमा विकास हुन सक्ने स्वभाव, समाज र दुनियाँलाई बुझ्ने सामाजिक दृष्टिकोण, योग्यता, क्षमता आदि करिबकरिब निर्धारण गरिएको अर्थात् अनुमान गरिएको जस्तै पाउन सकिन्छ । यसलाई 'सामाजिक इञ्जिनियरिङ' पनि भन्ने गरिन्छ । आज हामी बाँचेको समाज र हाम्रा मान्यताहरू परिवेशअनुसार नै निर्धारित हुँदै आइरहेका छन् । तर, अबको समय र समाज तीव्र र फरक ढंगले बदलिने चरणमा प्रवेश गरिसकेको छ, खासगरी विज्ञान प्रविधिको क्षेत्रमा हासिल भएका नयाँनयाँ उपलब्धिहरूका कारण ।

हिजोको दिनमा कुनै विचारकको प्रभाव, कसैको दर्शन, राजनीतिक सिद्धान्त, भाषिक, सांस्कृतिक, धार्मिक समुदाय, भूगोल, राष्ट्र, राष्ट्रियता आदिका कारणबाट सामाजिक इञ्जिनियरिङ निर्धारित हुने गर्थ्यो भने अब प्रविधिको माध्यमबाट उपलब्ध हुने सूचनाहरू, प्रविधिले जीवनशैलीमा ल्याउने परिवर्तनका कारणले धेरै हदसम्म र परम्परागत तरिकाबाट कम हुन सक्ने देखिन्छ । हामी कृत्रिम बौद्धिकता, जैविक प्रविधि, सूचना प्रविधिलगायत विज्ञान प्रविधिका थुप्रै उपलब्धिहरूका बारेमा चर्चा गर्ने गर्छौं तर त्यसले सामाजिक आयाम कसरी बदल्दै छ भन्नेबारेमा कम छलफल हुने गरेको छ ।

इतिहासका प्रोफेसर तथा चर्चित लेखक युवल नोह हरारीका अनुसार अबको केही दशक भित्र कृत्रिम बौद्धिकता, सूचना प्रविधि र जैविक प्रविधिलाई मिलाएर मानव स्वभाव, क्षमता र उसको गतिविधि नै नियन्त्रण गर्न सकिने हुन्छ र सूचनामाथिको नियन्त्रणका कारणले समाजलाई नै निश्चित दिशातिर डोर्‍याउन सकिने अनुमान गर्छन् । त्यसो त हामीले फेसबुकमा गरेका लाइक, कमेन्ट, शेयर, प्रस्तुत विचार, सूचना, रुचि आदिलाई विश्लेषण गरेर हामी कस्तो खालको मान्छे हो भन्ने कुरा हामी आफैँले भनेको भन्दा फेसबुकले राम्रोसित बताइदिन्छ ।

विज्ञान प्रविधिको उचित सदुपयोग हुन सक्दा मानव सभ्यतालाई त्यसले नयाँ उचाइमा पुर्‍याउने त छँदै छ तर अर्कोतिर मानिस प्रविधिको नियन्त्रणमा अर्थात् उसले दिने निर्देशनको भर पर्दै जाने भयो र हाम्रो स्वतन्त्र तरिकाले सोच्ने मनन गर्ने दिमाग नै कसैको कब्जामा पुग्यो अर्थात् ह्याक भयो भने कस्तो परिथिति उत्पन्न हुन सक्ला भन्नेबारे उनले संकेत गरेका छन् ।

प्रविधिकै सहयोगले सूचना माथि गोप्यता कायम हुन नसक्ने अवस्था आउँदा अनुदार शासकहरूले त्यसलाई आधार मानेर राजनीतिक प्रतिशोध लिन सक्ने, तानाशाही बन्ने र जनतामाथि कुशासन थोपर्न सक्ने खतरा औँल्याएका छन् । उत्तर कोरियाका तानाशाही राष्ट्रपति किम जोङ उनले गरेको भाषण कसैलाई यदि मन परेन र ताली बजाउन आनाकानी गर्‍यो तथा त्यो व्यक्तिको हातमा लगाइदिएको इलेक्ट्रोनिक ब्रासलेटमार्फत उसको मनस्थितिबारेको सूचना किमले प्राप्त गरे भने के गर्लान् ? के त्यो मान्छे बाँच्न पाउला ? हरारीले विश्व लोकतन्त्रमाथि थप खतरा उत्पन्न हुन सक्ने र तानाशाहीहरू हाबी हुन सक्ने कुरालाई गम्भीरतापूर्वक औँल्याएका छन् ।

हाम्रा सूचना/तथ्याङ्कमाथिको नियन्त्रण र प्रविधिले सुझाउँदै गरेका आधारमा र हामीले ग्रहण गर्ने सूचनाअनुसार हाम्रा दैनिकी चल्दै गए भने मानिसहरूको बीचमा निकै धेरै विविधता र असमानता पैदा हुन सक्ने देखिन्छ । सिंगो मानव सभ्यताको सामाजिक भविष्य कुन दिशामा जानेछ, अनुमान गर्न कठिन हुनेछ । प्रविधिको विकास आफ्नै गतिमा अगाडि बढ्दो छ, त्यसलाई रोक्न सकिँदैन र त्यसलाई मानव सभ्यताको हितका निम्ति अधिकतम सदुपयोग गर्दै जानुपर्छ भन्नेमा दुई मत नहोला ! तर, त्यसको दुरुपयोग हुन सक्ने, त्यसले निम्त्याउने नकारात्मक सामाजिक असरहरूबारे बहस चलाउन जरुरी छ ।

हाम्रा परम्परागत मान्यता, शिक्षा, संस्कारजस्ता कुराहरूमा परिमार्जन हुँदै गएको अवस्थामा प्रविधिले जता डोर्‍याउँछ, उतै दगुर्ने, लत्रिने घिस्रिने हो भने अबको सामाजिक इञ्जिनियरिङ प्रविधिले निर्देशित गरेअनुसार हुँदै जानेछ । त्यसका राम्रा नराम्रा सामाजिक पक्षहरूमाथिको बहस निकै थोरै भएका छन्, त्यसलाई बढाउने प्रयासमा हामी पनि लाग्ने कि ?

प्रविधिको प्रयोग र समाजलाई सन्तुलित ढंगले अगाडि बढाउन इतिहास, दर्शन, कानुन, साहित्य, कला, राजनीति, अर्थशास्त्रलगायत समाज विज्ञानसित सम्बन्धित विधाहरू र प्रकृति विज्ञानका विधाहरूलाई मिलाएर तयार गरिने विषयवस्तुहरू अर्थात् लिबरल आर्ट्सको पढाइ अबका दिनहरूमा झनै महत्त्वपूर्ण हुँदै जाने देखिएको छ । उदाहरणका लागि सानो इलेक्ट्रोनिक्स चिप्स हाम्रो मष्तिस्कमा वा शरीरको अन्य कुनै पनि ठाउँमा राखेर विभिन्न खालका समस्याहरू हल गर्न सकिने प्रविधि विकास हुँदै छ ।

जन्मदै कोही दृष्टिविहीन छ भने उसलाई आँखा देख्ने बनाउन सकिन्छ, यदि कोही बहिरो छ भने उसलाई कान सुन्ने बनाउन सकिन्छ, कसैको नशामा घाउचोट (स्पाइनल इन्जुरी ) भएर प्यारालाइसिस भएको छ भने उसको हातखुट्टा वा कुन अंगमा समस्या हो, त्यो चल्ने बनाउन सकिन्छ । यतिसम्म कि कसैको दिमागको स्मरणशक्ति गुमेको छ भने उक्त चिप्सको सहायताले सम्झिने हुन सक्छ । कतिपय वैज्ञानिकहरू त सामान्य अवस्थाका मानिसहरूमा पनि मस्तिष्कमा चिप्स राखेर उसलाई थप चलाख, प्रतिभाशाली बनाउन सकिने हुनाले उसको व्यावसायिक दक्षता बढ्ने, अध्ययन अनुसन्धानको काममा अझ धेरै योगदान पुर्‍याउन सक्ने हुँदा सिंगो मानव समुदायलाई नै अझ सक्षम र सभ्यतातिर लैजान सकिने तर्क गर्छन् ।

इलन मस्कजस्ता महत्त्वाकांक्षी वैज्ञानिकहरू न्युरालिंक भन्ने प्रोजेक्टमार्फत चिप्स प्रत्यारोपण गर्ने प्रविधिको विकासमा लागिरहेका छन् । शारीरिक असक्षमता भएका व्यक्तिहरूका लागि त त्यो वरदान नै हुन् सक्ला तर अन्य मानिसहरूमा पनि त्यसको प्रयोगले व्यापकता पाउँदै गयो भने डिजिटल जोखिम सिधै मस्तिष्कमा पुग्न सक्ने देखिन्छ । कथंकदाचित् त्यो चिप्समा हानिकारक सूचना सम्प्रेषण हुन् गयो, बाहिरी कुनै माध्यमबाट ह्याक भयो भने कस्तो स्थिति उत्पन्न होला भन्ने प्रश्न स्वाभाविक आइहाल्छ । यहीँनेर हामीलाई यस्तो सुन्दै गर्दा लाग्न सक्छ, मानिसको दिमागमाथि नै यसरी कसैले बनाएको चिप्सको भरमा कब्जा जमाउने काम भयो भने हाम्रा गोपनीयताहरू के होला ? यस्ता प्रविधिको विकास र प्रयोग कति उपयोगी र कति घातक हुन सक्छन्, त्यसबारे सबै कोणबाट व्यापक छलफल आवश्यक देखिन्छ ।

हाम्रा धार्मिक, सांस्कृतिक मूल्य मान्यताहरूमाथि त्यसले गर्ने हस्तक्षेपको असर के होला ? हाम्रा व्यक्तिगत अधिकारसित बाझिने कानुनी प्रश्नहरू पक्कै उठ्लान् ! प्रविधिको उच्चतम प्रयोग गर्न सक्ने हैसियत भएका, रुचि भएका र आर्थिक क्षमता नहुने, रुचि नहुने, फरकफरक उमेर समूहका मानिसहरूबीचमा निकै धेरै असमानताहरू देखा पर्दै जाँदा त्यसले निम्त्याउन सक्ने आर्थिक असमानता र द्वन्द्वका पक्षहरू नयाँ स्वरुपमा उत्पन्न हुन सक्नेछन् । त्यस कारण प्रविधिको विकासले ल्याउने नयाँ अवसरहरूसँगै सामाजिक चुनौतीहरूको पनि लेखाजोखा र त्यसको उचित किसिमको व्यवस्थापनका उपायहरूबारे साहित्यकर्मी, इतिहासविद्, समाजशास्त्री, अर्थशास्त्री, मानवशास्त्री, कलाकार, राजनीतिकर्मीलगायत सामाजिक प्रभाव भएका विज्ञ, सेलिब्रेटीलगायत अभियन्ताहरूको भूमिका अब फरक ढंगको हुनुपर्ने देखिन्छ ।

वैज्ञानिक खोज अनुसन्धानहरूमा मिल्दै गएका सफलताहरू हेर्दा आगामी दशकभित्र उथलपुथल नै आउन सक्ने बताउँछन् वैज्ञानिकहरू । केही खासखास प्रविधिहरू एकैसाथ मिलाउन सक्दा हामीले अनुमान नै नगरेका चामत्कारिक कुराहरू आउने विश्वास गरिएको छ । मानिसको औसत आयु डेढ सय वर्षभन्दा माथि पुर्‍याउन सकिने खालका प्रविधि स्वास्थ्य विज्ञानको क्षेत्रमा अबको एक डेढ दशकभित्र विकास भयो भने अनौठो मान्नु पर्दैन ।

अहिलेको विश्व अर्थतन्त्रको मुख्य आधार 'ऊर्जा' निकै सस्तो, प्रदूषण नगराउने र पर्याप्त उपलब्ध हुन सक्ने प्रविधिले पेट्रोलियम ऊर्जा र परम्परागत ऊर्जालाई विस्थापित गर्‍यो भने कस्तो परिवर्तन आउला ? कृत्रिम बौद्धिकतामा आधारित रोबोटिक्सले हाम्रा दैनिकीमा आइपर्ने अधिकांश कामहरू गर्न सम्भव हुन थाल्यो भने हाम्रो जीवनशैली कस्तो होला ? अहिले श्रम बजारमा भेटिने कामहरू विस्थापित भएर नयाँनयाँ कामहरू देखा परे भने हाम्रो शिक्षा, व्यवसायहरूमा कस्ता परिवर्तन होलान् ? अहिले स्कुल पढ्दै गरेका बालबालिका जवान भएपछि श्रम बजारमा जाँदा अहिले भेटिने खालका कामहरू झण्डै ६० प्रतिशत हराउनेछन् र नयाँ प्रकृतिका कामले स्थान लिनेछन् भन्ने अनुमान छ । यदि त्यसो हो भने अहिलेको पढाइको औचित्य के होला ? जैविक प्रविधिमा भएका विकासले हाम्रो कृषि र खाद्य प्रणालीमा उथलपुथल नै आउँदै छ भने त्यसले हाम्रो जीवनशैलीलाई कतातिर लैजाला ?

हाम्रो सरदर आयुमा उल्लेख्य वृद्धि, विश्व अर्थतन्त्रमा सस्तो र पर्याप्त ऊर्जाको उपलब्धता, कृत्रिम बौद्धिकता र रोबोटिक्सले ल्याउने जीवनशैलीमा परिवर्तन, कृषिक्षेत्रमा हुने परिवर्तनले ल्याउने हाम्रो खानपानलगायतका कुराहरूलाई केलाएर हेर्ने हो भने सामाजिक आयाममा कस्ता परिवर्तन आउलान् त !

कसरी सम्भव हुँदै छ मानिसको औसत आयु डेढ सय वर्ष ?

एक जना साथी (दिवाकर सिग्देल) ले सामाजिक सञ्जालमा लेखेको एउटा ठट्यौली स्टाटस हेरेपछि मलाई हाँसो पनि लाग्यो । तर, उनले संकेत गरेको कुरो निकै अर्थपूर्ण थियो । उनले लेखेका थिए, 'अब सुन्नुहोस्– कहालीलाग्दो समाचार : '3D प्रिण्टिङको आविष्कारले आउँदो १० वर्षभित्र मस्तिष्कबाहेक मुटु, कलेजो, मिर्गौला सबै प्रिन्ट गरी प्रत्यारोपण गर्न सकिने हुँदै छ ।' यो त हर्षको कुरा हो । कहालीलाग्दो कसरी भयो ? देउवा, माकुने, प्रचण्ड, केपी इत्यादि सबै अझै २५० वर्ष बाँच्नेछन् ।

मानिसको मुटु, कलेजोलगायतका महत्त्वपूर्ण अंगहरूले काम गरेन भने थ्री डी प्रिण्टिङमार्फत तयार गरिने कृत्रिम अंग प्रत्यारोपण हुनेछ । अर्को कुरा क्यान्सर, हार्ट एट्याक, मिर्गौला फेल हुने आदि रोगहरूबाट धेरै मान्छेहरू मर्ने गर्छन् । यस्ता रोगहरू वंशाणुगत पनि हुने हुँदा अनुवंश नै सम्पादन गर्ने प्रविधि अर्थात् डीएनए नै मर्मत, संशोधन गर्ने CRISPR जस्ता प्रविधि विकास भएका छन् । अब मानिसहरू यस्ता घातक रोगहरूको सिकार हुनुपर्ने छैन, न त वंशाणुगत रूपमा सर्दै जानेछ ।

साथै, शरीरको कुनै अंगमा समस्या छ भने त्यसको सबैभन्दा सानो इकाइ सेलसम्म औषधि पठाएर उपचार गर्न सकिने नानो प्रविधि विकास भएको छ । कुनै अंग बिग्रिँदै छ भन्ने कुराको पूर्वजानकारी प्राप्त गर्न सकिने कृत्रिम बौद्धिकताको प्रयोग भएका मोडलहरू हुनेछन् । लाखौँ, करोडौँ (असंख्य) तथ्यांकहरू विश्लेषण गर्न सकिने क्वाण्टम कम्प्युटरहरू प्रयोगमा आउनेछन् । अबका खानेकुरा तोकिएको पोषणसहितका, बिरामी अर्थात् मानिसको शरीरसुहाउँदो उत्पादन हुनेछन् । बच्चालाई खान उपयुक्त स्याउ र वृद्धका लागि उपयोगी स्याउ फरक हुनेछन् । सुगरको बिरामीका निम्ति छुट्टै स्याउ फलाइनेछ । खानपान र पोषणलाई पनि व्यक्तिअनुसार अनुकूल बनाउँदै लैजाँदा रोग लाग्ने सम्भावनाहरू घट्दै जानेछन् ।

सौर्य प्रविधिको विकास, ब्याट्रीको क्षमता वृद्धिमा मिलेको सफलतासँगै यदि फ्युजन प्रविधिमा पनि सफलता मिल्यो भने हाइड्रोजन फ्युल अबको ऊर्जास्रोत हुन सक्छ । बढ्दो ऊर्जाको मागलाई पर्याप्त मात्रामा सस्तोमा उपलब्ध हुँदा त्यसले अर्थतन्त्रका थुप्रै क्षेत्रहरूमा प्रभाव पर्नेछ ।

अब अर्को पाटो हेरौँ ! यदि मानिस डेढ सय वर्षभन्दा बढी बाँच्यो भने उसका अहिलेका सामाजिक सम्बन्धहरू, उमेरअनुसार गरिने कार्यहरूमा कस्तोकस्तो फेरबदल आउला ? अहिले मानिसले २०/२५ वर्षमा बिहे गर्थ्यो भने डेढ सय वर्ष बाँच्ने भएपछि कति वर्षमा बिहे गर्ला ? के उसले २५ वर्षमै बिहे गर्‍यो भने पूरै जीवनभर एउटै श्रीमती वा श्रीमान्‌सित जिन्दगी कटाउला ? कति वर्ष पढाइमा खर्च गर्ला ? कति वर्षमा अवकाश निस्केला ? के उसले आफ्नो सामाजिक प्रभुत्व, सत्ता जिन्दगीभर लिइराख्ला कि हस्तान्तरण गर्ला ? आर्थिक सामाजिक परिवर्तनहरू कस्ता हुन सक्लान् ? थुप्रै प्रश्नहरू हुन सक्छन्, जुन अहिलेको हाम्रो सामाजिक अवस्थाले निर्धारण गरेका मान्यताभन्दा बाहिर गएर मात्र जवाफ भेटिन सक्छन् ।

सौर्य प्रविधिको विकास, ब्याट्रीको क्षमता वृद्धिमा मिलेको सफलतासँगै यदि फ्युजन प्रविधिमा पनि सफलता मिल्यो भने हाइड्रोजन फ्युल अबको ऊर्जास्रोत हुन सक्छ । बढ्दो ऊर्जाको मागलाई पर्याप्त मात्रामा सस्तोमा उपलब्ध हुँदा त्यसले अर्थतन्त्रका थुप्रै क्षेत्रहरूमा प्रभाव पर्नेछ । श्रम बजारमा देखा पर्दै आएका अधिकांश नयाँ कामहरू कृत्रिम बौद्धिकता र रोबोटिक्ससित सम्बन्धित हुनेछन् । घरमा चिया बनाइदिने रोबोटदेखि अस्पतालमा बिरामीको स्याहार गर्ने नर्सको सट्टामा रोबोट अनि शल्यक्रिया गर्ने डाक्टरको सट्टा पनि रोबोट नै हुन सक्छन् ।

पढाउने टिचर, गाईलाई घाँस दिने किसान पनि रोबोट नै भयो भने पनि अनौठो मान्नु पर्दैन । शिक्षालाई नयाँ प्रकृतिका कामहरूसित मिल्दोजुल्दो बनाउनुपर्ने हुन्छ भने शिक्षाविद्‌हरूको ज्ञानको दायरा अब फराकिलो प्रविधिसित परिचित हुन जरुरी देखिन्छ । जैविक प्रविधिको विकासले अब कृषिमा उत्पादकत्व बढ्ने मात्र नभएर चाहेअनुसारको परिणाम नै विकास गर्न सकिने भएको छ । जीनलाई नै आवश्यकताअनुसार सम्पादन गर्न सक्ने भएपछि बालीनालीमा रोग, कीरा नै नलाग्ने बिउहरूको विकास, पशुपन्छीहरूको नयाँ नश्लको विकास, चाहेकै अनुसार खासखास पोषण तत्त्व प्राप्त हुन सक्ने, अनावश्यक हटाउन सकिने खालका उत्पादनहरू हुन सक्छन् ।

कृषिमा भइरहेको प्रगतिले खाद्यान्न सस्तो र पर्याप्त हुँदै गइरहेकाले खाद्य संकट र भोकमरी कम हुने पनि देखिन्छ । मानव स्वास्थ्यमा हुने प्रगतिले कार्यक्षमता र उत्पादकत्वमा टेवा पुग्ने, सस्तो ऊर्जाले उपभोग्य औद्योगिक उत्पादनहरू र सेवा सस्तो हुने, मानिसले भन्दा छिटो र भरपर्दो किसिमले थुप्रै कामहरू रोबोटहरूमार्फत गर्न सम्भव हुने, कृषि उपभोग्य वस्तुहरू सस्तो र गुणस्तरीय हुँदै जाने दिनहरू आए भने पक्कै पनि गरिबी र असमानता घटाउन अब विकसित हुँदै गरेका प्रविधिहरू वरदान सावित हुनेछन् ।

इन्टरनेटमा उपलब्ध असीमित सूचनामध्ये हामीले ग्रहण गर्ने सूचनाहरू, हाम्रा पेसा व्यवसायसमेत सूचना प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्ने खालका हाम्रो दैनिकी, फुर्सदमा सामाजिक सञ्जालहरूमार्फत प्राप्त सूचना आदि हाम्रो मनोविज्ञानलाई प्रभावित पार्ने र हाम्रा धारणाको विकास गराउने मुख्य कारणहरू हुन थालिसकेका छन् । आजभोलिका बच्चाहरूको सिकाइ बाबुआमाको चाहनाभन्दा धेरै बाहिरसमेत जान थालेको पाइन्छ ।

जन्मदैदेखि इन्टरनेटको प्रयोग देखेको पुस्ता आज युट्युबका सामग्री, विभिन्न किसिमका गेम आदिबाट प्रभावित छ । उसको सोच्ने तरिकामा त्यसको गहिरो प्रभाव पर्ने गरेको छ । हुर्कंदै गरेको यो पुस्ता प्रविधिको विकाससँगै उपलब्ध अवसर र चुनौती दुवैलाई स्वीकार्दै अगाडि बढ्नुपर्ने बाध्यतामा पनि छ । हाम्रा परम्परागत मान्यता, शिक्षा, संस्कारजस्ता कुराहरूमा परिमार्जन हुँदै गएको अवस्थामा प्रविधिले जता डोर्‍याउँछ, उतै दगुर्ने, लत्रिने घिस्रिने हो भने अबको सामाजिक इञ्जिनियरिङ प्रविधिले निर्देशित गरेअनुसार हुँदै जानेछ । त्यसका राम्रा नराम्रा सामाजिक पक्षहरूमाथिको बहस निकै थोरै भएका छन्, त्यसलाई बढाउने प्रयासमा हामी पनि लाग्ने कि ?

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २७, २०७८ १६:४६