अलि बेग्लै हुन्छ वैज्ञानिकहरूको सोच्ने तरिका, तर हामीले गाडी पनि बोकेर ल्यायौँ

अलि बेग्लै हुन्छ वैज्ञानिकहरूको सोच्ने तरिका, तर हामीले गाडी पनि बोकेर ल्यायौँ

तस्वीर स्रोत: नेपाली टाइम्स

A+ A A-

हामी बस्ने टोलमा एउटा मासु पसल निकै चलेको छ । मासुपसले भाइ हँसिलो फुर्तिलो मात्र छैन, ऊ मासु काट्न निकै सिपालु, छिटोछरितो पनि छ । पसल सफा राख्ने र ताजा मासु बेच्ने भएकाले पनि उसको पसलमा निकै भीड लाग्ने गर्छ ।

बेलुकी ६ बजेतिर मासु किन्न जाँदा उसको पसलमा जहिले पनि भीड हुन्छ, पालो कुर्न कम्तीमा आधा घण्टा लाइन बस्नुपर्छ । एक दिन मैले कलेजमा सामान्य वितरणको बक्ररेखा (Normal distribution curve) बारे व्याख्या गर्ने क्रममा हाम्रा दैनिक जीवनमा देखिएका उदाहरणबारे चर्चा गर्नुपरेको थियो । मलाई मासु पसलका ग्राहकहरूको संख्या बढ्दै जाने, भीड लाग्ने र घट्दै जाने समयलाई ग्राफमा देखाउँदा सामान्य वितरणको बक्ररेखा देखिने लाग्यो र विद्यार्थीहरूसित त्यसबारे छलफल गरेँ ।

उनको पसलमा बेलुकी ५ बजेदेखि ८ बजेभित्रको समयमा नै ग्राहक आउने र धेरैजसो ६ देखि ७ बजेभित्रै प्राय:को खाना बनाउने समय पर्ने हुँदा बेलुकी ६ देखि ६:३० बजेको समयमा भीड लाग्ने गर्छ । ५ बजेदेखि ८ बजेसम्मको प्रत्येक आधा घण्टाको फरकमा आउने ग्राहकको संख्यालाई केलाएर हेर्ने हो भने भीड विस्तारै बढ्दै जान्छ । एउटा समयमा अधिकतम पुग्छ र फेरि घट्दै जान्छ ।

मचाहिँ मासु किन्न जाँदा कि त अलि छिट्टै ५ देखि साढे ५ भित्र वा अलि ढिलो साढे ७ बजेपछि जाने गरेको छु, ताकि धेरै बेर कुर्नु नपरोस् । त्यस्तै, हामीले बैंकमा धेरै भीड लाग्ने समय, अफिस जाँदा वा फर्किंदा गाडी चढ्ने बेला भीड हुने समयलाई ख्याल गरेर अलिकति समय यताउता गर्ने हो भने हामीलाई केही सहज हुन्छ । यस्ता कुराहरू हामी सामान्य वितरणको बक्ररेखाबाट सजिलै सिक्न सक्छौँ ।

सामान्य वितरणको बक्ररेखा हाम्रा दैनिकी, व्यवसाय, प्राकृतिक पद्धतिहरूमा देख्न सकिन्छ । कैयौँ अनुसन्धानहरूमा सामान्य वितरणको बक्र रेखालाई आधार मानेर व्याख्या विश्लेषण गर्ने गरिन्छ । सामान्य वितरणको बक्ररेखा पत्ता लगाउने गणितज्ञ/वैज्ञानिक थिए कार्ल फ्रेड्रिच गस ।

सम्भाव्यताबारेको सामान्य वितरणको बक्ररेखालाई गसियन डिस्ट्रिब्युसन कर्भ (Gaussian distribution curve) पनि भनिन्छ । निकै प्रतिभाशाली वैज्ञानिक गसको गणितमा थुप्रै योगदान छ, भौतिक विज्ञानमा विद्युत् चुम्बकीय क्षेत्रबारे उनका सिद्धान्त निकै चर्चित छन् । गस १० वर्षको हुँदा शिक्षकले १ देखि १०० सम्मका प्राकृतिक नम्बरहरूको योगफल निकाल्न दिएका थिए ।

उनले सुरुमा अंकहरू जोडेर निकाल्न खोजे तर त्यसरी धेरै समय लाग्ने देखेर उनले फरक तरिकाबाट सजिलै एकै छिनमा योगफल निकालेर देखाइदिए । उनले जम्मा योगफललाई 'S' माने र यसरी अंकहरूलाई मिलाएर लेखे ।

यसलाई उनले सामान्यीकरणसमेत गरेर प्रस्तुत गरे । यो सूत्र प्रयोग गरेर १ देखि सयसम्म मात्र होइन, १ देखि १००० सम्मको योगफल पनि एकैछिनमा निकाल्न सम्भव देखियो । जतिसुकै ठूलो नम्बरसम्म पनि सजिलै हिसाब गर्न मिल्ने उनको यो तरिका निकै चर्चित छ ।

केही वर्षअगाडिसम्म हामीले दैनिक १८ घण्टासम्म लोडसेडिङको समस्या बेहोर्‍यौँ । विद्युत् प्राधिकरणका तत्कालीन कार्यकारी निर्देशक कुलमान घिसिङ, जो विद्युत्‌भार व्यवस्थापन विशेषज्ञ पनि हुन्, उनको अग्रसरतामा लोडसेडिङको अन्त्य भयो, हामीलाई चमत्कार नै लाग्यो ।

दैनिक विद्युत् खपतको तथ्याङ्कले पनि सामान्य वितरणको बक्ररेखा नै अवलम्बन गर्छ । दैनिक विद्युत् खपतको मात्रालाई अध्ययन गरेर उनले अत्यधिक माग (peak demand) हुने समयका लागि उद्योगमा प्रदान गरिने बिजुली कटौती गरे र सर्वसाधारणका लागि बिजुली वितरण गरेर लोडसेडिङ घटाए । अनि घरायसी प्रयोजनका लागि माग कम हुने समयमा उद्योगलाई प्रदान गरे ।

साथै, चुहावटमा कमी ल्याउँदा आपूर्ति पनि बढाउन सम्भव भएको उनको तर्क थियो । उनले अत्यधिक मागको समयमा आपूर्ति अझै बढाउने उपायस्वरुप पोखराको बेगनास तालको पानी रुपातालमा खसालेर विद्युत् निकाल्ने र वितरण गर्ने तर कम माग भएको समयमा बिजुलीकै प्रयोग गरेर फेरि पानी रुपातालबाट बेगनास तालमा नै तान्न सकिने उपायबारे पनि छलफल चलाएका थिए ।

आर्थिक हिसाबले पानी फेरि बेगनास तालमा नै ल्याउँदा बिजुली धेरै खर्च हुने र घाटा हुने देखिए पनि यो अवधारणाले अत्यधिक माग हुने समयको अभाव हल हुन सक्ने र त्यसको बहुआयामिक आर्थिक लाभ हुने हुँदा यस्ता विकल्प उपयोगी हुने उनको तर्क थियो ।

भलै केही वर्षयता थपिएका विभिन्न आयोजनाहरूको विद्युत्‌का कारण समस्या टरेको छ, नत्र कुलमान घिसिङको सोच्ने र समस्या हल गर्ने तरिका प्रशंसनीय थियो । खासगरी प्राविधिक क्षेत्रमा काम गर्नेहरूले आफ्नो काम मात्र गर्ने भन्दा पनि समस्या हल गर्न नयाँ उपाय के हुन सक्छ, त्यतातिर पनि ध्यान पुर्‍याउन जरुरी हुन्छ ।कुलमानले जसरी नै सोच्ने हो भने धेरै समस्या हल हुन सक्नेमा दुई मत रहँदैन ।

केही दिनअगाडि मात्रै इसिमोडको एउटा कार्यक्रममा भाग लिन भारतीय वैज्ञानिक सोनाम वाङ्चुक नेपाल आएका थिए । भारतको हिमालीक्षेत्र लद्दाखमा जलवायु अनुकूलनका कार्यक्रमहरू सफलतापूर्वक सञ्चालन गरेका अनि त्यहाँको शिक्षामा आमूल परिवर्तन नै ल्याउन सफल वैज्ञानिक (इन्जिनियर) वाङचुकको 'बरफको स्तुपा' निकै चर्चित छ ।

तस्वीर स्रोत : द वायर

लद्दाखक्षेत्रमा हिउँदको सुक्खा समयमा हुने पानीको अभाव टार्न उनले हिउँ पग्लेर सकिने समयको अध्ययन गरी हिउँ केही महिनापछाडिसम्म नपग्लिने बरफका स्तुपाहरू बनाएर तिनीहरूमार्फत सुक्खायाममा पनि पानीको आपूर्ति गराएका छन् । त्यस क्षेत्रमा सामान्यतया जनवरी–फेब्रअरीमै हिउँ पग्लेर सकिँदै गएपछि पानीको अभावले बस्तीहरू सुक्खा हुने गर्थे भने बरफका स्तुपाहरूमार्फत अप्रिल, मेसम्म पानीको आपूर्ति गरेर हरियाली बनाउने उनको अवधारणा एउटा चमत्कार नै बन्यो त्यहाँका जनताका लागि ।

वाङ्चुक भन्छन, 'हामीले हाई स्कुलमा पढ्ने विज्ञानका सामान्य नियमहरूको प्रयोग गरेरै यस्ता कुरा सम्भव भएको छ । सैनिकहरूका लागि चिसो ठाउँमा उपयोगी हुने अर्थात् न्यानो बनाउने सोलार टेन्ट, माटोका घर आदि बनाएर पनि उनले चर्चा पाएका थिए । हाम्रो शिक्षामा फरक अभ्यास आवश्यक छ, हामीले सिकेका विज्ञानका नियमहरूलाई स्थानीयस्तरमै प्रयोगमा सरल ढंगले प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ भन्ने उनको विचार अनुकरणीय देखिन्छ ।

सोनाम वाङ्चुककै जीवनीसित मेल खाने गरी सिनेमा पनि बनेको छ । हिन्दी सिनेमा थ्री इडिएट्सले जोड गरेको अहिलेको हाम्रो शिक्षा पद्धतिले विद्यार्थीलाई तनाव थोपरेको र घोकन्ते प्रणाली हावी भएको भन्ने कुरा त ठीकै छ तर कहिल्यै नपढ्ने उटपट्याङ गर्नेहरूमध्येकै एक जना ४०० भन्दा धेरै पेटेन्ट दर्ता गरेको ठूलो वैज्ञानिक भएको देखाइएको छ । यो कुरा सिनेमामा मात्र सम्भव होला, वास्तविक जीवनमा त वैज्ञानिकहरू धेरै पढने, मिहिनेत गर्ने नै हुन्छन् ।

कतिपय सामान्यजस्तो देखिने तर निकै अर्थपूर्ण काम गरेर केही वैज्ञानिकले संसारलाई नयाँ युगमा पनि प्रवेश गराएका छन् । सन् १८७३ मा वैज्ञानिक जेम्स क्लार्क म्याक्सवेलले गसले विकास गरेका विद्युत् चुम्बकीय क्षेत्रसित सम्बन्धित समीकरणहरू, फेराडेको नियमको समीकरण र वैज्ञानिक एम्पियरले पत्ता लगाएको समीकरण मिलाएर विद्युत् चुम्बकीय तरंगसम्बन्धी नयाँ समीकरण विकास गरे ।

विद्युत् चुम्बकीय क्षेत्रमार्फत हावामा पनि सूचना प्रवाह गर्न सकिने 'डिस्प्लेस्मेण्ट करेन्ट' को उनको अवधारणा यस्तो वरदान सावित भयो कि रेडियोको आविष्कारदेखि आजको सूचना प्रविधिको युग त्यसैबाट सम्भव हुन सक्यो । म्याक्सवेलको अरुले गरेका कामलाई पनि केलाएर हेर्ने र तिनीहरूलाई एकीकृत गर्ने अद्भुत् क्षमता वैज्ञानिक जगत्‌का लागि ठूलो प्रेरणाको स्रोत हो ।

कुनै कुरालाई फरक ढंगले सोच्ने सवालमा 'नेपाल नखुलेका पाटाहरू' भन्ने पुस्तकमा वैज्ञानिक तीर्थबहादुर श्रेष्ठको 'गैँडा जोगाउन बेखाग पो पार्ने कि' भन्ने लेख पनि निकै राम्रो छ । एउटा गर्भिणी गैँडा शिकारीको निशानामा परेर मारिँदाको कारुणिक दृश्यलाई व्याख्या गर्दै श्रेष्ठले लेखेका छन्, 'खागकै कारण यदि गैँडाको अनाहकमा ज्यान गइरहेको छ, करोडौँ संरक्षणका लागि रकम छुट्याउँदा पनि चोरी शिकारी नोरोकिने हो भने गैँडाका लागि खासै उपयोगमा नआउने खाग शल्यक्रिया गरेर निकालेर बरु नक्कली खाग राखिदिँदा के फरक पर्छ ? अफ्रिकाका केही देशहरूमा यस्तो अभ्यास पनि गरिएको छ ।

वास्तवमा उनको यो सुझाव मननयोग्य छ । अहिलेका प्रधानमम्त्री केपी ओलीले कुनै बेला गैँडाका बारेमा आफूलाई निकै जानकारी भए जसरी गफ दिइरहेको भिडियो भाइरल नै भएको थियो तर संरक्षण गर्ने सवालमा सरकारको माथिल्लो निकाय र नीति निर्माताहरूले डा. श्रेष्ठजस्ता विद्वान्‌हरूले सुझाएका विचारहरूलाई वास्ता गरेको देखिँदैन ।

वैज्ञानिक जगत्‌मा थुप्रै वैज्ञानिकहरूले पुराना विश्वासमा शंका गरेर, फरक तवरले सोचेर नयाँ सिद्धान्तहरू विकास गर्न सफल भएका थिए । गह्रौँ वस्तु र हलुका वस्तु सँगै खसाउँदा गह्रौँ वस्तु छिटो खस्छ भन्ने मान्यतालाई शंका गर्दै वैज्ञानिक ग्यालिलियोले झुकेको धरहरामा गएर गिनी र प्वाँखको परीक्षण गरेर नयाँ तथ्य स्थापित गरे ।

स्याउ खसेको धेरैले देखेकै थिए तर न्युटनले मात्र प्रश्न उठाएर किन खस्यो भन्नेबारे अध्ययन गरेर गुरुत्वाकर्षणको नियम पत्ता लगाए । वैज्ञानिक सर्भेका लागि हिँडेको समुद्री जहाजमा चढेर २२ वर्षे ठिटो चार्ल्स डार्बिन विभिन्न टापुहरू हेर्दै कीराफट्याङ्ग्रा, चराचुरुङ्गी र जीवजन्तुको अध्ययनमा वर्षौं बिताएर जीवहरूको उत्पत्ति कसैको (धेरैको भगवान्‌ले गरेको भन्ने विश्वास थियो ।) सिर्जना नभएर विकासक्रमका कारणबाट सम्भव भएको हो भन्ने निष्कर्षमा पुग्छन् । वैज्ञानिक चार्ल्स डार्बिन कसैको नजरमा लहडी देखिन्थे । धार्मिक मान्यतामा विश्वास राख्नेहरूका लागि उनको धारणा ठूलो चुनौतीको कुरा थियो । उनले वर्षौंको स्थलगत अवलोकनबाट स्थापित गरेको सिद्धान्त मानव सभ्यताको विकासमा निकै ठूलो उपलब्धिको रूपमा लिइन्छ ।

वैज्ञानिक जगत्‌मा पछिल्ला वर्षहरूमा पनि खोज अनुसन्धान भएका विषयहरू हेर्दा ठूलै परिवर्तन ल्याउन सकिने गरी अवधारणाहरू आइरहेका छन् । अहिलेको जल्दोबल्दो समस्या जलवायु परिवर्तनको मुख्य कारक कार्बनडाइअक्साइडजस्ता हरितगृह ग्यासको उत्सर्जन कटौती र जलवायु अनुकूलनको प्रविधि विकासमा विशेष चासो दिनुपर्छ भन्ने कुरा राजनीतिक विषय पनि बन्दा झनै जटिल हुँदै गएको देखिन्छ ।

एलन मस्कजस्ता वैज्ञानिक वायुमण्डलको अधिक कार्बनडाइअक्साइड उल्लेख्य मात्रामा शोषण गर्ने प्रविधि विकासमा लागिपरेका छन् भने अर्कोतिर न्यून कार्बन उत्सर्जन गर्ने प्रविधि विकासमा महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रमहरू अगाडि ल्याइरहेका छन् । प्रदूषण गराउने पेट्रोलियम ऊर्जाको सट्टा हाइड्रोजन इन्धन, सोलार ऊर्जाजस्ता विकल्पहरूमा वैज्ञानिकहरू अनुसन्धान बढाउँदै छन्, मासुका लागि पशुपालनको आवश्यकता नै नपर्ने गरी कृत्रिम मासु बनाउनेतिर पनि पछिल्ला वर्षहरूमा वैज्ञानिकहरूले सफलता हासिल गर्दै छन् ।

इतिहासदेखि वर्तमानसम्म आउँदा केही न केही फरक तरिकाले सोच्ने वैज्ञानिकहरू, इन्जिनियरहरूले मानव सभ्यताको विकासमा उल्लेख्य योगदान पुर्‍याउँदै आएका छन्, त्यो चाहे सानो स्थानीय स्तरको समस्या हल गर्ने वैज्ञानिक अवधारणा होस् वा गहिरो अनुसन्धानबाट निस्कने विश्वव्यापी प्रभाव पार्न सक्ने अवधारणा, केही न केही नवीन सोच जरुरी पर्ने रहेछ । हाम्रो पढाइ र सिकाइमा त्यो अनिवार्य रहेछ ।

हाम्रो देशमा विज्ञान प्रविधिको विकास राम्रोसित हुन नसक्नुमा कतै हाम्रो सोच्ने तरिका नै मिलेको छैन कि ? नेपालमा पहिलो गाडी भित्र्याउँदा दर्जनौँ बलिया मान्छेहरूले काठमाथि गाडी राखेर अगाडिपछाडि बोकेर खोलो तारेर ल्याएको फोटो देख्न सकिन्छ ।

त्यो गाडीको पार्टपुर्जा खोलेर ल्याएर जोड्ने ज्ञान नभएर हो कि, खोल्यो भने बर्बादै हुन्छ, त्यस्तो जटिल र चामत्कारिक चीज हामी बुझ्दैनौँ, जोड्न सकिँदैन भनेर पो हो कि ? बेलाबेलामा त्यही फोटोबारे चर्चा गर्दै नेपाली वैज्ञानिकहरू ब्यंग्य गर्दै भन्नुहुन्छ, 'ल हेर्नुस्, नेपालमा विज्ञान यसरी भित्रिएको थियो ।'

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख ६, २०७८ १४:१८