विज्ञान पढ्ने अठोट गरेका भाइबहिनीहरूलाई सुझाव

A+ A A-

एउटा सिनेमामा देखाइएको थियो– दुई जना केटाहरू गफ गरिरहेको ठाउँबाट राम्री केटी हिँड्दै जान्छे, एउटाले सुसेला (सिट्टी ) बजाएर जिस्क्याउँछ, केटी वास्तै नगरेजस्तो गरी जान्छे । केटाले अर्को साथीलाई भन्छ, 'हेर, म त पहिले केटी पट्याएर लभ गर्ने हो, अनि सब गर्ने हो !' उनीहरू मजाक गर्छन् । यहाँ एउटा जवान केटाले लभ गरेपछि सब गर्ने भनेको कुराको आशय सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । केही अश्लीलजस्तो पनि सुनिएला ।

दुई वर्षअगाडि एक जना चिनजानका दाइले एउटा कलेजमा आफ्नो छोरा भर्ना गरेछन् । उतिबेला कलेजमा यस्तो सुविधा छ, उस्तो छ, तपाईंलाई छुट दिन्छौँ भनेर फकाएर भर्ना गराएका रहेछन् । पछि पढाइ चल्दै गयो, केही महिनापछाडि शुल्कको बिल आउन थालेछ । शैक्षिकसत्रको अन्त्यसम्म आइपुग्दा त पहिले भनेको भन्दा दोब्बर नै तिर्नुपर्ने भएछ, नत्र छोराको परीक्षा रोकिने धम्की आउँदो रहेछ ।

उनले मलाई गत साल दुखेसो सुनाए, 'भाइ, मेरो छोरो पढ्ने कलेजले त मलाई नराम्ररी ठग्यो नि ! सुरुमा डिस्काउण्ट दिन्छु भन्यो, यो छ, त्यो छ भन्यो । अहिले आएर झण्डै दोब्बर जति बुझाइसकेँ । केके शीर्षक राखेर बिल पठाउँछन्, अब १२ कक्षामा त झनै धेरै लाग्छ रे ! किन यिनीहरूले यस्तो गर्छन् भाइ ? कतै भन्ने गुनासो गर्ने ठाउँ छैन ?'

उनको कुरा सकेपछि ‘पहिले लभ गर्ने, पछि सब गर्ने’ भन्ने डायलग याद आयो र ती दाइलाई भनेँ, 'यस्तै हो दाइ, सुरुमा आश्वासन दिन्छन्, फकाउँछन् र भर्ना गराउँछन्, अनि पछि कुनकुन शीर्षकमा पैसा असुल्न सकिन्छ, सबै हर्कत अपनाउँछन् । अर्थात् पहिले लभ गर्छन्, अनि पछि सब गर्छन् ।'

कुनै निकास आउने सुझाव नभएकाले उनको चिन्तालाई कम गर्न मैले हाँस्दै उनलाई त्यो सिनेमाको डायलगबारे सुनाएँ । उनले सुनुवाइ नहुने ठानेपछि भने, 'त्यसो भए कतैबाट कारबाही, अनुगमन केही छैन त ?' मैले थपेँ, 'हेर्नुस्, टाई झुण्ड्याएर कलेज चलाउनेहरू अधिकांश हामीले सोचेको भन्दा धेरै बेइमान छन्, सुरुमा लभ गर्छन्, अनि पछि सब गर्छन् ।'

यतिबेला फेरि एसईई दिएका करिब ५ लाख विद्यार्थीहरू उच्च मावि तहको पढाइका लागि कलेज जाँदै छन् । गुणस्तरीय शिक्षा दिन्छौँ भनेर दाबी गर्दै विभिन्न अफर देखाएर राम्रा विद्यार्थीका फोटासहितका ब्रोसर, प्रिन्सिपलका अन्तर्वार्ता, इलेक्ट्रोनिक विज्ञापनसहित कलेजहरू विद्यार्थी लोभ्याइरहेका छन् । एसईई दिएका विद्यार्थीहरूमध्ये बर्सेनि ६० देखि ७० हजारको हाराहारीमा विज्ञान पढ्नेहरू हुन्छन् । यस लेखमा विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीहरूलाई हाम्रो वास्तविकताबारे र उनीहरूलाई उपयोगी हुन सक्ने केही कुराहरूबारे चर्चा गरिएको छ ।

केही वर्षयता विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीहरूको संख्या उल्लेख्य रूपमा बढ्दै गएको पाइन्छ । कतिपय विद्यार्थीहरू अविभावकको करले, कतिपय साथीहरूको लहैलहैमा, कतिपय आफ्नै रुचिका कारण विज्ञान पढ्नेहरू हुन्छन् । तर, थोरै विद्यार्थीहरू मात्र विज्ञान पढेपछि भविष्यमा मिल्ने अवसरहरूका बारेमा राम्रो जानकारी लिएका हुन्छन् ।

एसईईसम्मको पढाइमा केही वर्षयता गलत अभ्यासबाट पढाइ हुँदै आएको छ भन्ने कुरा अधिकांश अभिभावक र विद्यार्थीलाई थाहा नै छैन । शिक्षाविद् भनिनेहरू र बुज्रुकहरूसमेत नतिजाको तथ्याङ्क हेरेर टिप्पणी गर्ने, सामुदायिक विद्यालय र संस्थागत विद्यालयहरूका बीच तुलना गर्ने र तथ्याङ्कको भरमा सतही गुणस्तरका गफ दिइरहेका हुन्छन । उनीहरू वास्तविक समस्या पहिचान गर्न नै चुकेका देखिन्छन् ।

शिक्षामा भएको चरम व्यापारीकरण र सरकारी स्कुलहरूको बिग्रँदो अवस्था तुरुन्तै हल हुने देखिँदैन । अविभावकहरू र विद्यार्थीहरूले यस्तै बेथितिको बीचमा पनि कसरी सही ढंगले आफ्नो अध्ययनलाई अगाडि बढाउने भन्नेबारे गम्भीर हुन जरुरी छ ।

एसईईमा राम्रो अंक र ग्रेड प्राप्त भयो भने सफल ठान्ने प्रवृत्तिले गर्दा विद्यार्थीहरूलाई ट्युसन राख्ने घोकाउने र परीक्षामा बारम्बार सोधिने प्रश्नहरूको उत्तर, सीमित कोर्स मात्र रटाएर पढाइदिँदा विद्यार्थीहरूको रचनात्मक क्षमता ह्रास हुने गरेको छ र उनीहरूले ११/१२ कक्षामा विज्ञान विषय पढ्न आवश्यक पर्ने आधारभूत कुराहरूसमेत नसिकेको पाइन्छ ।

अर्को कुरा, कक्षा १० को पाठ्यक्रमको तुलनामा कक्षा ११ को पाठ्यक्रम निकै धेरै, विषयवस्तु कठिन भएकाले विद्यार्थीहरूलाई विज्ञान पढ्न गाह्रो हुने गरेको छ । कक्षा १० र ११ को पाठ्यक्रमबीचको ठूलो अन्तर घटाउनेबारे, कतिपय कक्षा ११ मा पढाइ हुने कुरा १० कक्षाको पाठ्यक्रममा ल्याउन सकिनेबारे, घोकेर नम्बर ल्याउन सकिने परीक्षा प्रणालीको विकल्पमा विद्यार्थीको सही मूल्यांकन गर्न सकिने पद्धति विकास गर्नुपर्नेबारे खासै छलफल गरेको देखिँदैन ।

विद्यालयले प्रदान गर्नुपर्ने आधारभूत सुविधा, विद्यार्थीको भविष्य बनाउनुपर्ने शिक्षकको योग्यता, क्षमतामा भन्दा कम तलबमा काम गर्ने र आफ्नो हक हितबारे समेत बोल्न नसक्ने निरीह शिक्षकहरू राखिएका केयौँ उदाहरण छन् । यस किसिमका बेथितिको बीचमा पढेका हाम्रा बालबालिकाहरू क्षमता भएका प्रतिभाहरू पनि गलत अभ्यासको सिकार भएका छन् भने औसत र कमजोर विद्यार्थीको हालत बिग्रँदै गएको छ । तर, एसईईको नतिजामार्फत उनीहरूलाई झुक्याइएको छ, घमण्ड जगाइएको छ, अविभावकलाई मक्ख पारिएको छ ।

एसईईमा ए प्लस ल्याएका विद्यार्थी ११ कक्षामा सबैजसो विषयमा फेल भएका थुप्रै भेटिन्छन् । यस्तो देखेपछि बाबुआमा आफ्नो सन्तानको पढाइ एक्कासि बिग्रेको ठान्छन् र छोराछोरीलाई गाली गर्ने, असन्तुष्टि प्रकट गर्ने गर्छन् । अविभावाकहरूले बुझ्नुपर्ने के छ भने एसईईको ग्रेडले केटाकेटीहरूको क्षमता केही हदसम्म देखाउला । तर, वास्तविक क्षमता झल्काउन सक्दैन । आफ्ना बाबुनानीको वास्तविक क्षमता, रुचि के हो भन्ने राम्रोसित बुझेर कुन विषय पढाउने हो, सल्लाह गरेर मात्र निर्णय लिनुपर्छ ।

छोराछोरीलाई डाक्टर, इन्जिनियर नै बनाउन खोज्ने, विदेश पठाउन सजिलो हुने, बिहे गर्न सजिलो हुने, आफन्त छिमेकीका अगाडि सान मिल्ने ठानेर छोराछोरीमाथि विज्ञान पढ्न लादियो भने त्यो भोलि प्रत्युत्पादक हुने देखिन्छ । अन्य विषयको तुलनामा विज्ञान पढ्न धेरै नै मिहिनेत चाहिने भएकाले कतिपय संगीत, आर्ट, खेलकुदलगायत अतिरिक्त प्रतिभा भएका विद्यार्थीहरू समय व्यवस्थापन गर्न नसकेर पीडित पनि बन्ने गरेको देखिन्छ । भविष्यमा आफ्नो रुचिको क्षेत्रमा जाने हो भने विद्यार्थीहरूले विज्ञान पढ्न जरुरी नहुन पनि सक्छ । १२ कक्षा सकेपछि पनि कुन विषय पढ्ने हो, त्यसबारे कुनै मानसिकता तयार नभएको अवस्थामा धेरै विद्यार्थीहरू भेटिन्छन् । अहिलेको बदलिँदो परिवेशमा नयाँनयाँ विषयहरू र प्रविधिहरू थपिँदै गएका छन् भने कुन क्षेत्र छनोट गर्ने हो, पहिले नै त्यसबारे जानकारी राख्दै जानुपर्छ ।

विज्ञान नै पढ्ने अठोट गरेका विद्यार्थीहरूको हकमा भन्नुपर्दा ध्यान दिनुपर्ने थुप्रै कुराहरू देखिन्छन् । सुरुमै चर्चा गरिसकियो कि कलेज छनोट गर्दा शुल्कमा ठगिने, सुरुमा भनिएको भन्दा धेरै पैसा बुझाउनुपर्ने, उपलब्ध छन् भनिएका सेवा सुविधाहरू नदिने, प्रयोगात्मक कक्षा र सिकाइमा कक्षाभार, नियमित कक्षा पाठ्यक्रममा तोकिएको भन्दा कम प्रदान गर्ने, कतिपय कलेजमा एउटै शिक्षकबाट फिजिक्स, केमेस्ट्री, म्याथम्याटिक्सजस्ता विषयहरू पढाएर काम चलाउने गरेको देखिन्छ ।

यी विषयमा आफूभन्दा सिनियर साथी, दाजु, दिदी वा चिनजानका शिक्षक जो कसैसित राम्रोसित जानकारी लिएर कलेज छनोट गर्नुपर्छ । अर्को कुरा, आफ्नो बसाइबाट नजिक पर्ने राम्रो कलेज छ भने अर्को कलेज राम्रो छ भनेर भनेर टाढाको कलेज छनोट गर्नु हुँदैन । ट्राफिक जाम, गाडीमा खेर जाने समय, थकानजस्ता कुराहरूले गर्दा पढाइलाई बाधा पुग्न जान्छ । सकेसम्म अविभावक वा आफूले चिनेको आफन्त वा अन्य कोही शिक्षक/कर्मचारी भएको कलेजमा पढ्दा धेरै कुरा सहयोग पनि हुन्छ । केटाकेटीको खराब संगत, पढाइमा ध्यान नदिने वा अन्य समस्या केही छ भने अविभावकले बेलैमा जानकारी सल्लाह पाउन सक्ने भएकाले भर्ना गर्नुभन्दा अगाडि चिनजानका व्यक्तिहरूमार्फत कलेजमा भर्ना गर्दा राम्रो हुन्छ ।

गुणस्तरीय शिक्षाको धाक लगाए पनि प्राय: कलेजहरूमा उस्तै परिपाटीले पढाइन्छ । शिक्षकहरू पनि उस्तैउस्तै नै हुन्छन् । आफ्नो कलेजको रिजल्ट राम्रो ल्याउने हेतुले प्लस टु तहमा पनि पढाइ घोकाइमा नै जोड गरिन्छ । विद्यार्थीलाई खासमा बुझेर पढ्ने फुर्सद नै दिइन्न । नोट लेखाएर घोक्न लगाएन भने शिक्षक नै असफल हुन पुग्छ । परीक्षा प्रणाली पनि सही मूल्यांकन गर्ने खालको नभएकाले प्लस टुको पढाइ सकेपछि विद्यार्थी सर्टिफिकेट लिएको तर आधारभूत कुराहरू राम्रोसित जानेको नै हुँदैन ।

यो वास्तविकतालाई मनन गर्दै जेहनदार विद्यार्थीहरूले राम्रा किताबहरू किनेर वा खोजेर पढ्ने, कजेजको परिपाटीको मात्र भर नपर्ने, अन्य कोर्सहरू जस्तै; ए लेभल, सीबीएसई, स्याट, ओलम्प्याड, प्रवेश परीक्षाका मोडलहरू पनि हेर्‍यो भने उच्च शिक्षाका लागि चाहिने आधारभूत पढाइको जग राम्रो हुन्छ ।

१२ कक्षा पास गरेपछि के पढ्ने भन्नेबारेमा मानसिक रूपमा तयार हुनुपर्छ । विश्वविद्यालयमा पढ्न पाइने सम्भावित विषयहरूबारे शिक्षकहरूबाट इन्टरनेटमार्फत जानकारी पाउन सकिन्छ । शैक्षिकसत्रको कक्षा सुरु भइसकेपछि विद्यार्थीले पढाइ भइसकेको कोर्सअनुसार पढ्दै जानुपर्छ । छुट्यो वा पछ्याउन सकेन भने नबुझ्ने, पछि गाह्रो हुने गर्छ ।

कलेजमा सुरुसुरुमा ठीकै गतिमा कोर्स अगाडि जान्छ तर शैक्षिकसत्रको अन्त्यतिर कोर्स भ्याउने नाममा हतारहतार पढाइन्छ । कतिपय कलेजहरूमा त झण्डै ५० प्रतिशत कोर्स पछिल्लो एक महिनामा भ्याउने गरेको पाइन्छ । अतिरिक्त समयसमेत पढाएर कोर्स भ्याउने, परीक्षा गराउने औपचारिकता मात्र पूरा गर्दा विद्यार्थीहरूले बुझ्न, पढ्न भ्याउँछ भ्याउँदैन, मतलब गरिँदैन । विद्यार्थीहरूले बेलैमा किताब पढ्ने बानी बसाल्ने, राम्रोसित अभ्यास गर्ने, बुझेर पढ्ने, साथी बनाउँदा पढाइमा जोड गर्ने खालको बनाउने, शिक्षकसित प्रश्न गर्ने आदि कुरामा ख्याल गर्‍यो भने धेरै गाह्रो पनि हुँदैन ।

सरकारी जागिरे भइसकेपछि ढुक्क भएको ठानी आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न चुकेका शिक्षकहरू र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण गिजोलिएका सामुदायिक विद्यालयहरू सजिलै सुध्रिने अवस्था छैन ।

हाई स्कुल शिक्षाको हाम्रो अवस्थालाई हेर्दा मुख्य समस्या गलत किसिमको अभ्यासमा स्कुल/कलेजहरू सञ्चालित छन् । खासमा पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, सिकाइ पढाइको तरिका, शिक्षकको क्षमता अभिवृद्धि, परीक्षा प्रणालीजस्ता कुरामा धेरै नै परिवर्तनको खाँचो छ । तर, त्यतातिर तत्कालै कुनै परिवर्तन आउने देखिँदैन । निजी स्कुलका सञ्चालकहरूले नतिजालाई देखाएर भन्दै आएका छन्, 'सामुदायिक विद्यालयको तुलनामा हामी अब्बल छौँ । निजी स्कुल पढ्ने विद्यार्थीहरूले एसईईमा 'ए वा त्योभन्दा माथि' ल्याउने सम्भावना सामुदायिक विद्यालय पढ्नेहरूको तुलनामा १२ गुणा बढी छ, सामुदायिक स्कुलबाट सी प्लस ल्याउनेहरू झण्डै ७० प्रतिशत छन् भने निजी स्कुलहरूको करिब १३ प्रतिशत मात्र छ ।

राज्यले शिक्षाक्षेत्रमा खर्च गरेको बजेटको तुलनामा निकै कम पैसामा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गरिरहेको र आफूहरूले लिने शुल्क कम भएको गुनासो उनीहरूबाट सुनिन्छ । अहिलेकै परिपाटीमा नतिजा देखाएर गुणस्तरको दाबी गर्ने निजी स्कुलका सञ्चालकहरू र नतिजाकै तथ्यांक विगतको तुलनामा राम्रो भएको देखाउने र समस्याको दोष अरुलाई देखाएर पन्छिने सामुदायिक विद्यालयहरूका तथ्यांकमाथिको बहस बकबासजस्तो हुँदै गएको छ ।

सरकारी जागिरे भइसकेपछि ढुक्क भएको ठानी आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न चुकेका शिक्षकहरू र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण गिजोलिएका सामुदायिक विद्यालयहरू सजिलै सुध्रिने अवस्था छैन ।

त्यस्तै, नतिजाको तथ्यांक देखाएर गुणस्तरको दाबी गर्ने तर सिकाउने, पढाउने विधिमा परिमार्जन, मूल्यांकन/परीक्षा प्रणालीमा परिवर्तन, शिक्षकहरूको क्षमता अभिवृद्धि/तालिम, अतिरिक्त क्रियाकलापमा जोड, भरपर्दो र सुरक्षित संरचना निर्माण, पुस्तकालय, प्रयोगशालाजस्ता कुराहरूमा उदासीन अधिकांश निजी विद्यालयहरू अतिरिक्त लगानी र खर्च हुने ठानी गुणस्तरका लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्ने र परिवर्तन गर्नुपर्ने कुराहरूलाई कोट्याउँदैनन् । उल्टै नतिजा राम्रो ल्याउन सफल भएको हल्ला गर्दै गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गरेको भनेर प्रचार गरिरहेका हुन्छन् । यो एउटा ठूलो भ्रम हो । स्कुले बालबालिकाले नेपालको शिक्षा प्रणालीबाट निकै ठूलो क्षति ब्यहोरिरहेको अवस्था छ ।

शिक्षामा भएको चरम व्यापारीकरण र सरकारी स्कुलहरूको बिग्रँदो अवस्था तुरुन्तै हल हुने देखिँदैन । अविभावकहरू र विद्यार्थीहरूले यस्तै बेथितिको बीचमा पनि कसरी सही ढंगले आफ्नो अध्ययनलाई अगाडि बढाउने भन्नेबारे गम्भीर हुन जरुरी छ ।

अलिकति फरक किसिमले अध्ययन गर्ने बानी बसाल्ने, अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास कस्तो छ, त्यसबारे जानकारी राख्ने, भविष्यमा आफूले छनोट गर्ने विषयका लागि आवश्यक अतिरिक्त कुराहरू अनलाइन कोर्सहरूमार्फत सिक्दै जाने हो भने हाम्रो शिक्षा प्रणालीबाट हुने गरेको धोकाबाट केही हदसम्म बच्न सकिन्छ । विज्ञान विषय लिएर पढ्ने विद्यार्थी भाइ/बहिनीहरूलाई शुभकामना !

-लेखक अधिकारीले विगत १५ वर्षदेखि उच्च मावि तहमा विज्ञान विषय पढाउँदै आउनुभएको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २०, २०७८ १३:२४