हाम्राअगाडि देखिने समस्याहरूको सही पहिचान गर्ने सवालमा नै चुकेपछि समस्या हल गर्न गरिने प्रयासहरू, बहस, तर्कहरू औचित्यहीन हुने रहेछन् । हाम्रा सामाजिक समस्या, गाउँ, शहरवरपरका सार्वजनिक सरोकारका शिक्षा, स्वास्थ्यलगायत विकास निर्माणका समस्याहरूको सही ढंगले पहिचान गर्ने र समाधानका उपायहरू अपनाउने सवालमा हामी धेरै ठाउँमा चुकेका हुन्छौँ । हामी तथ्य/तथ्यांकलाई हेरेरभन्दा पनि भावनामा बहकिएर तर्क गर्छौं ।
जब भावनात्मक कुरा हाबी भएर आउँछ, वस्तुगत अवलोकन नगरी जान्नेसुन्ने ठानिएको वा अधिकारप्राप्त व्यक्तिको तर्कसितै होमा हो मिलाउने, नीति नियम बनाउने र निर्णय गर्ने ठाउँमा सजिलै स्वीकार्ने भएपछि तथ्य छोपिन्छ, समस्यालाई अर्कै ढंगले व्याख्या गरिन्छ, अनि समाधानको तरिका नै गलत हुन गई निकास आउनुको साटो समस्या थप जटिल बन्दै जाने हुन्छ । यस लेखमा समस्या एकातिर, तर्क बहस र समाधान अर्कोतिर देखिएका केही प्रसंगहरूबारे चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।
एक जना ट्राफिक प्रहरीका उच्च अधिकारीले काठमाडौंको धुलो कम गर्न थानकोटमा उपत्यकाबाहिरबाट आउने गाडीहरू धोइपखाली गरेर मात्रै छिरायो भने धुलो कम हुन्छ भनेर उपाय सुनाएछन् । मानौँ कि थानकोटबाट भित्र छिरेपछि सबै सडक चिल्ला ठीकठाक छन् । शहरभित्र धुलो नै उड्दैन । समस्या बाहिरबाट आउने गाडीले गर्दा भएको हो । ट्राफिक समस्यासितै जोडिएर आउने प्रदूषणको समस्याबारे कमसेकम केही अध्ययन गरेर उपायहरू सुझाउनुपर्ने, सडकको व्यवस्थापनका लागि जिम्मेवार निकायको ध्यानाकर्षण गराउनुपर्ने अधिकारीले गाडी धोएर धुलो कम हुन्छ भन्नु उदेकलाग्दो कुरा हो । समस्या एकातिर छ, समाधान अर्कोतिर ।
देशभर थुप्रै जिल्लाहरूमा बाँदरले किसानको बालीनाली खाइदिने र नोक्सान पुर्याउने गरेकाले किसानहरू पीडित भएको कुरा एक जना सांसदले संसद्मै उठाए । बाँदरले किसानहरूलाई अहिले निकै दु:ख दिएको छ, बाँदर नियन्त्रणबारेमा सरकारले तुरुन्त पहल गर्नुपर्ने, बाँदरहरूले खानेकुरा नपाएकाले किसानको बारीमा पस्ने गरेका छन्, अब जंगलमा नै बाँदरहरूका लागि खेतीपाती गरिदिनुपर्यो भन्ने उनको तर्क थियो । जंगलमा बाँदरका लागि खेतीपाती गरिदिने कुरा कति सम्भव होला ? आलु, मकैको बिउ त खोतलेर खाने बाँदरले त्यो खेती हुर्कने बेलासम्म कुरेर बस्ला ? हुन सक्छ, बाँदरले खाने गरेको जंगली फलफूलहरूको संरक्षण गर्ने नीति अपनाउने, त्यस्तै खाले थप बिरुवाहरू हुर्काउने उपायले केही हदसम्म कम गर्न सक्छ तर त्यो दीर्घकालीन योजनाअन्तर्गत पर्ने भएकाले तत्कालको समस्या हल हुँदैन ।
एउटा गाउँपालिकाले बाँदर लखेटेर मार्नेलाई पैसा दिने भनेर केही लाख बजेट नै छुट्यायो । बाँदर मार्ने मान्छेहरू झिकाएर केही बाँदर मारिएछन् तर यो निकै गाह्रो र खर्चिलो भयो । यसले बाँदर र मान्छेको द्वन्द्व झनै बढायो, एक्लैदुक्लै खेतबारीमा जाँदा बाँदरले आक्रमण गर्ने समस्या बढ्दै गयो भनेर रोकिएछ । अहिले विज्ञान प्रविधिको युग हो, यसरी लाखौँ खर्च गर्न सक्ने स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार वा अन्य कुनै पनि सरोकारवाला निकायले पर्याप्त बजेट छुट्याएर बाँदर धपाउने इलेक्ट्रोनिक उपकरण बनाउन प्राविधिक/ इन्जिनियरहरूलाई आह्वान गर्न सक्दैन र ? बाँदर लखेट्न सकिने आवाज निकाल्ने, बाँदर आउँदै गरेको सूचना दिने सञ्चारजडित क्यामेरा, प्रकाश आदि प्रयोग गरेर उपकरणहरू बनाउन सम्भव छ ।
बाँदर लखेट्ने प्रयोजनका लागि ड्रोनहरू बनाएर प्रयोग गर्न पनि सम्भव हुन सक्छ । कतिपय ताइ न तुइका विकास निर्माणका काममा करोडौँको बजेट स्वाहा बनाइएको छ भने दश/बीस लाखदेखि एक डेढ करोडसम्म खर्च गरेर विभिन्न खाले उपकरणहरू बनाएर बाँदर धपाउन सम्भव नहोला र ? समस्या त बाँदर कसरी धपाउने भन्ने पो हो त ! त्यसलाई खानेकुराको बन्दोबस्त हामीले मिलाइदिएर वा मारेर नियन्त्रण सम्भव होला ?
केही दिनअगाडि एक जना युट्युबर पत्रकारले सल्यान जिल्लाको एउटा विद्यालयकी शिक्षिकासित गरेको कुराकानीमा साइन्सको स्पेलिङ लेख्न लगाउँदा उनले बोर्डमा लेखेको भिडियो भाइरल भएको छ । धेरैले टिकटक बनाए, थुप्रै शेयर भएको छ र त्यसमाथि टिकाटिप्पणीहरू भएका छन् । कतिले शिक्षकको मानमर्दन भयो, ती पत्रकारलाई त्यसरी कसैको बेइज्जत गर्ने अधिकार कसले दियो भन्ने खालका तर्क गरेका छन् । विचरा ती शिक्षिकाले साइन्सको स्पेलिङ नजाने पनि साइन्स पढाउँदै आएकी छिन् । यस्तै शिक्षकहरूले पढाएर कैयौँ विद्यार्थी डाक्टर/इन्जिनियर/पाइलट बनेका छन् । अंग्रेजीमा नजाने पनि उनले विज्ञान पढाइहाल्छिन् नि ! कति पत्रकारहरूलाई जोर्नालिज्मको स्पेलिङ सोध्यो भने भन्न सक्दैनन् । यस्तैयस्तै भावनात्मक तर्क, सान्त्वनाका शब्दहरूसहितका लेख टिप्पणीहरू आइरहेका छन् ।
देशभरका राम्रो शिक्षा प्रदान गर्दै सफलतापूर्वक सञ्चालन गरिएका नमुना सामुदायिक विद्यालयहरूको सफलताका कथा खोज्ने हो भने हेडमास्टरको कुशल नेतृत्व र उनलाई साथ दिने शिक्षकहरू अनि व्यवस्थापन समिति, समुदायका सल्लाह सुझाव दिन सक्ने र सहयोग गर्ने शिक्षित वर्गको नै भूमिका देखिन्छ ।
ती म्याडमको पक्षमा मानिसहरूले गरेका तर्कहरूप्रति भने म असहमत छु । हो, युट्युबर पत्रकारको प्रस्तुति त्यति राम्रो थिएन । ती म्याडमले लेखेको देखेर उनी गलल्ल हाँस्छन् । सहज तरिकाले सोध्ने संवाद गरेको देखिँदैन । यो उनको कमजोरी हो । तर, मुख्य कुरा त विद्यालय र शिक्षकको जुन हालत उनले देखाए, त्यो निकै गम्भीर कुरा हो । के आफूले पढाउने विषयको स्पेलिङ पनि राम्रोसित लेख्न नजान्ने शिक्षिकाले राम्रोसित पढाउँछिन् भनेर हामी पत्याउन सक्छौँ ? के यस्तै लटरपटर पारेर जागिर खान पाइन्छ ? स्पेलिङ नजान्दा हीनाताबोधले गर्दा म्याडम हाँस्दै टार्न खोजेकी हुन्छिन् । शिक्षकले आफूले पढने/सिक्ने गर्नु पर्दैन ? आफ्नो कार्यालयमा, कर्मक्षेत्रमा गतिलोसित सवाल जवाफ दिन नसक्ने, बोल्न नसक्ने मान्छे शिक्षक हुन योग्य हुन्छ ?
जागिर कसैको दया माया कृपाको कुराले हुनु हुँदैन । यो त योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गरेर मात्र पाउनुपर्छ । सयौँ बालबालिकाको भविष्य बनाउने, उनीहरूलाई मार्गनिर्देश गर्ने शिक्षकहरू जागिर पाएपछि अल्छी, टालटुले भएर दिन कटाउने छुट हुनु हुन्छ ? यो त एक किसिमको ठगी हो, अपराध हो । एउटा शिक्षक सधैँ नयाँ कुरा सिक्न खोज्ने हुनुपर्छ । आफूले पढाउने विषयवस्तु त राम्रोसित जान्नैपर्छ, तयारी गर्नैपर्छ । त्यसको अलावा थप विषयवस्तुको पनि ज्ञान भएको हुनुपर्छ । यदि यो सम्भव छैन भने अर्कै काम गर्न सकिन्छ, किन शिक्षक हुने ?
शिक्षक हुन उपयुक्त नदेखिएको मान्छे राम्रो व्यवसायी बन्न सक्ला, राम्रो किसान बन्न सक्ला वा अन्य कुनै पेसा गर्न सक्छ । मेरो विचारमा ती म्याडमले अर्कै पेसा गर्दा राम्रो हुन्छ । सायद यतिबेला उनलाई मानसिक तनाव भएको हुन सक्छ । उनले यो घटनालाई सहज रूपमा लिएर अर्को काम राम्रोसित गरेर उदाहरण बन्न प्रयास गर्नुपर्छ । अब उनले जागिरमा निरन्तरता दिँदा विद्यार्थीले नै बिल्ला हान्ने, बारम्बार मानिसहरूले टिप्पणी गर्ने हुन सक्छ । उनलाई मानसिक समस्या पनि आउन सक्छ ।
हामी प्रशंसा चाहन्छौँ, इज्जत चाहन्छौँ अनि त्यो प्राप्त हुँदा खुसी हुन्छौँ, तर कहिलेकाहीँ हामी गल्ती पनि गर्छौं, नसोचेको कुरा पनि भोग्नुपर्ने हुन्छ । अन्याय, बेइज्जत, अपमान पनि आइलाग्छ । त्यो पनि स्वीकार्ने हिम्मत हुनुपर्यो नि । हो, नाजायज किसिमले कसैले अन्याय गर्यो भने त्यसलाई प्रतिवाद गर्न सक्नुपर्यो, होइन आफ्नै कमजोरीका कारण यस्ता समस्या आएका हुन् भने त्यसबाट सच्चिन, पाठ सिक्न पनि तयार हुनुपर्यो । साइन्सको स्पेलिङ गलत लेखेपछि हीनताबोध महसुस गर्दै हाँसेर बस्ने म्याडमको हाउभाउ र जवाफ हेर्दा उनी शिक्षक हुन लायक देखिन्नन् ।
हामीले उनीप्रति सहानुभूति देखाउने, भावनाका कुरा गरेर उनकै पक्षपोषण गर्ने कुरा जायज होला र ? उनीभन्दा क्षमता भएका मान्छेहरू शिक्षकको रूपमा काम गर्ने अन्य थुप्रै भेटिन सक्छन् । हो, हिजोको समयमा भौतिक पूर्वाधारको अभाव थियो । शिक्षकहरू पनि भनेजस्तो पाइन्थेन होला । जस्तो छ त्यस्तैले काम चलाइयो होला । तर, त्यसलाई आधार मानेर आज पनि हामी बालबालिकाहरूमाथि धोका दिने काम नगरौँ । ती म्याडम एउटा प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन्, देशैभर यस्ता थुप्रै शिक्षक छन् । उनीहरूको कमजोरी उजागर गर्दै शिक्षामा सुधार ल्याउन आवाज उठाउने कि भावनात्मक तर्क गरेर उल्टै उनीहरूको पक्षमा उभिने ?
यस्तै शिक्षकले पढाएर कैयौँ डाक्टर इन्जिनियर भए भन्नु त हाम्रा पालामा सात/सात जना बच्चा परालकै थुप्रोमा जन्माउँदा भयो, अहिले सुत्केरी सामग्रीको बट्टा चाहिने भन्नु रेडियोमा पहिलेपहिले बज्ने बुढी आमैको जस्तो तर्क भएन र ? समस्या शिक्षामा देखिएको बेथितिको हो, जाँगर नभएका, योग्यता/क्षमता नभएका, अपडेट नभएका, सोर्स फोर्सले नियुक्त भएका, राजनीतिको आडमा कामचोर बनेर जागिर खाएका थुप्रै शिक्षकहरूलाई यस्तै भावनाका कुराहरूले उनीहरूको कमजोरी लुकाउन दिनु हुँदैन । ती साइन्स पढाउने म्याडमका बारेमा धेरै कुरा त थाहा भएन तर उनको हाउभाउ र जवाफचाहिँ काफी छ, उनी शिक्षक हुन योग्य छैनन् । अर्को कुनै काम गर्नुमै उनको कल्याण देखिन्छ ।
धादिङको ढाक्रे गाउँपालिकाका अध्यक्षले विद्यालयका अभिभावकहरूलाई सम्झाउँदै भनेको भिडियो निकै भाइरल भयो । ती जनप्रतिनिधि अभिभावकहरूलाई भन्दै थिए, 'हाम्रो कर तिरेको पैसाले तपाईंहरू तलब खानुहुन्छ, तपाईंहरू क्लासमा गएर पनि राम्रोसित पढाउनुहुन्न रे, क्लासमा ढिलो जानुहुन्छ रे भनेर सरहरूलाई भन्नुपर्यो ।' उनी अभिभावकसित गुनासो गर्दै थप्दै थिए, 'तपाईंहरू आफ्ना नानीबाबुहरूलाई बोर्डिङ पठाउनुहुन्छ, टाइ लगाइदिएर टिफिन पठाउने, पुर्याउन, लिन पनि जानुहुन्छ । तर, सरकारी स्कुलमा बच्चा पठाउनुहुन्न ।'
ती जनप्रतिनिधिको कुरा धेरैलाई गज्जब लाग्यो । भिडियोको तारिफ गर्दै धेरैले शेयर पनि गरे । पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले समेत त्यो भिडियो शेयर गर्दै लेखे, 'यी स्थानीय जनप्रतिनिधिबाट सबैले सिकौँ ।'
यसरी नै भुइँ तहदेखि नै सबै सचेत भैदिने हो भने सामुदायिक विद्यालयहरू सुधार हुन गाह्रो छैन भन्ने उनको तर्क छ । तर, ती जनप्रतिनिधिले मुख्य समस्या भने पहिचान गरेको देखिएन । के हाम्रो सरकारी स्कुलको शिक्षा कमजोर बन्नुको कारण अभिभावकमा खोज्ने हो ? अभिभावकको पनि विद्यालय सुधारमा भूमिका नहुने होइन तर जिम्मेवार पक्ष त सामुदायिक स्कुलको व्यवस्थापन र शिक्षकहरू नै हुन् नि ।
विद्यालयको शिक्षा बिग्रनुमा मुख्य दोषी हेडमास्टर, शिक्षकहरू र व्यवस्थापन समिति नै हुन्छ । उनीहरूलाई नै किन बिग्रियो भनेर सोध्ने हो, केरकार गर्ने हो, अनि जिम्मेवार बनाउने हो । कुनै खासखास अवस्थामा मात्र आवश्यक पर्दा अभिभावकको सहयोग लिने हो । गाउँका सामान्य किसान, धेरैजसो अशिक्षित अभिभावकहरू शिक्षकले पढाएनन्, ठगे भनेर स्कुलमा गएर उनले भनेजसरी बोल्न सक्ने हैसियतका हुँदैनन् । शिक्षामा कसरी सुधार गर्ने भन्नेबारे एकाधलाई बाहेक खासै ज्ञान पनि हुँदैन उनीहरूसित । अभिभावकहरूकै अगुवाइबाट विद्यालयको वातावरण सुधार गर्ने भन्ने कुरा उल्टो हो । आफ्नो काममा जानुपर्ने गाउँका मानिसहरू शिक्षकहरूको पछि लाग्न सम्भव हुँदैन र त्यो व्यावहारिक पनि देखिँदैन । यदि कुनै अभिभावकले गुनासो नै गर्न पुग्यो भने पनि उल्टै हामीलाई सिकाउने भन्ने खालका मास्टर भेटिन्छन् सरकारी स्कुलमा ।
हेडमास्टर, विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षा शाखा हेर्ने स्थानीय सरकारका अधिकृतहरूको सक्रियतामा शिक्षकहरूलाई आवश्यक अभिमुखीकरण तालिम दिएर जिम्मेवार बनाउने कुरामा जनप्रतिनिधिहरूको ध्यान गयो भने सकारात्मक परिणाम आउन सक्छ ।
देशभरका राम्रो शिक्षा प्रदान गर्दै सफलतापूर्वक सञ्चालन गरिएका नमुना सामुदायिक विद्यालयहरूको सफलताका कथा खोज्ने हो भने हेडमास्टरको कुशल नेतृत्व र उनलाई साथ दिने शिक्षकहरू अनि व्यवस्थापन समिति, समुदायका सल्लाह सुझाव दिन सक्ने र सहयोग गर्ने शिक्षित वर्गको नै भूमिका देखिन्छ । हेडमास्टर, विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षा शाखा हेर्ने स्थानीय सरकारका अधिकृतहरूको सक्रियतामा शिक्षकहरूलाई आवश्यक अभिमुखीकरण तालिम दिएर जिम्मेवार बनाउने कुरामा जनप्रतिनिधिहरूको ध्यान गयो भने सकारात्मक परिणाम आउन सक्छ । अभिभावकलाई तपाईंले घरमा आफ्ना बालबालिकाहरूको पढाइमा चासो दिनोस् है भन्न सकिन्छ तर मास्टरलाई सोझ्याएर तपाईंहरूले भन्नु समस्या एकातिर, समाधान अर्कोतिर भयो कि ।
एक दिन म बागबजारतिर जाँदै थिएँ, सडकपेटीनजिकै चना चटपटे बेच्न बसेको एक जना तराई मूलको जस्तो देखिने भाइलाई पुलिसले लखेट्दा लडेर उसको चटपटे बनाउने सामग्री पोखिएछ । पुलिस पर गयो, त्यसपछि त्यो भाइ आफ्नो पोखिएको आलु, प्याजलगायतका सामग्रीहरू टिप्दै थियो । मान्छेहरू त्यो देखेर ऊप्रति सहानुभूति देखाउँदै भन्दै थिए, 'विचरा, गरिबलाई गरिखान पनि दिँदैनन् यी पुलिसले । जाबो चटपटे बेचेर खाने त्यो भाइलाई किन लखेट्नुपर्ने ? ठूलालाई सक्दैनन्, यस्तै निमुखालाई त हो नि ।'
उनीहरू यस्तैयस्तै भन्दै थिए । तर, मलाई भने ती मानिसहरूको तर्क ठीक लागेन । पहिलो कुरा त सडकपेटीजस्ता सबैले प्रयोग गर्ने सार्वजनिक ठाउँको प्रयोग कसैले पनि व्यक्तिगत लाभका लागि अर्थात् व्यवसायका लागि प्रयोग गर्न पाउनु हुँदैन । अर्को कुरा, त्यो भाइ खाने कुरा बेच्न लायक नै थिएन । उसको सरसफाइ, खानेकुराको गुणस्तर कसले जाँच गर्ने ? उसले प्रयोग गर्ने पानी, बिग्रिन लागेका खानेकुराका कारण चटपटे खाने मान्छेहरू बिरामी परे भने को जिम्मेवार हुने ? खानेकुरा जस्तो संवेदनशील कुरामा जो पायो त्यसैले, जहाँ पायो त्यहीँ बेच्न छुट हुनुहुन्छ ?
मेरो विचारमा त यस्ता चटपटे, पानी पुरी, सडकमा खानेकुरा बेच्नेहरूलाई लखेट्नैपर्छ । उनीहरूलाई तोकिएको मापदण्ड पूरा गरेर व्यवसाय दर्ता गरेपछि निश्चित ठाउँमा लाइसेन्स दिएर मात्रै गुणस्तर कायम हुने गरी व्यवसाय गर्न दिनुपर्छ । सडकका यस्ता चटपटेवालाहरू अझ स्कुलका गेटमा बालबालिकाहरूलाई बेच्न आउने गर्छन् । उनीहरूले पोको पारेर दिने पत्रिका, कागजमा सिसा, मर्करीजस्ता घातक/हानिकारक धातु, केमिकलको मात्रा पनि हुन्छ । यस्ता गुणस्तरहीन खानेकुराले जण्डिस, टाइफाइड, झाडापखालाजस्ता रोगहरू लाग्न सक्छन् ।
वास्तवमा चटपटे, पानी पुरीवालाहरूलाई सडकमा बिक्री वितरण गर्न रोक लगाउनुपर्छ । उनीहरूको रोजीरोटी हो, विचरा गरिखान पाउनुपर्यो नि भन्ने तर्क गरेर हुँदैन । जो खानेकुरा बेच्न योग्य छैन, उसले अर्कै पेसा अपनाउने हो । दयामायाको कुरा गरेर आममानिसको हकमाथि बेवास्ता गर्न मिल्छ ? हामी समस्यालाई भावनात्मक तरिकाले हेरेर सामान्य रूपमा लिन्छौँ । त्यसका अन्य पाटोहरूलाई गम्भीर रूपमा लिँदैनौँ ।
सडकपेटीका पसल, टहरा, व्यापार अनि नदी किनारका सुकुम्बासीका भनिएका छाप्रा, घरहरूबाट उत्पन्न हुने समस्याहरूतिर हामी चर्चै गर्दैनौँ । शहर कुरुप भएको छ । नदी प्रदूषित भएको छ । अपराधका घटनाहरू बढेका छन् । तर, हामी सरकारले सुकुम्बासीको उठिबास लगायो, सडकमा सानोतिनो व्यवसाय गरिखाने गरिबहरूलाई लखेट्यो भन्ने कोणबाट भावनामा बहकिएर तर्क गर्छौं, वकालत गर्छौं ।
हो, सुकुम्बासी, निम्न वर्गका मान्छेलाई राज्यले विशेष कार्यक्रम बनाएर उनीहरूको जीविकोपार्जनमा सहयोग गर्नुपर्छ तर शहर नै कुरुप बनाउने, हिँडडुलमा असर पार्ने, जनस्वास्थ्यलाई हानि गर्ने खानेकुरा किनबेच गर्ने, सार्वजनिक जग्गा मिच्ने, नदी आसपास दुर्गन्ध सिर्जना गर्ने छुटचाहिँ दिनु हुँदैन । यस्ता समस्यालाई भावनात्मक कोणबाट होइन, यसका जटिलतालाई केलाएर हल खोज्ने कुरामा आनाकानी गर्नु हुँदैन कि ? समस्याको पहिचान गर्ने कुरामा, प्राथमिकता दिनुपर्ने विषयहरूमा, कसैले तर्क गरेकै भरमा त्यसको आधार नखोजी बहकिने हाम्रो परिपाटीलाई हामी सबैले पुनर्विचार पो गर्ने हो कि ?
अन्त्यमा भाइरल भएकी साइन्स पढाउने म्याडमलाई भन्न मन लाग्यो– माफ गर्नोस् म्याडम, साइन्सकै स्पेलिङ आउँदैन भने पढाउने कामबाट बिदा लिँदा राम्रो होला ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ १५, २०७८ १५:३०
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
