बिजुली चम्केका बेला रुख छेउछाउ जान हुँदैन, चट्याङबाट बच्न यसाे गराैँ

A+ A A-

चट्याङ के हो ?

आकाशमा बिजुली चम्केका बेला अक्सर मेघ गर्जेको सुनिन्छ । त्यस बेला चट्याङ पर्न सक्छ । बादलको माथिल्लो तहमा रहेका विद्युतीय चार्ज (पोजेटिभ) र तल्लो तह अर्थात् पृथ्वीको सतहमा भएका विपरीत विद्युतीय चार्ज (नेगेटिभ) बीचमा वायुको झट्का तल-माथि, दायाँ-बायाँ हुन्छ । यस क्रममा आकर्षण पैदा हुन्छ । हावामै विद्युत प्रवाह गर्न सक्ने अवस्था उत्पन्न भएमा विद्युत बहन्छ र त्यो पृथ्वीको सतहमा मिसिएर जान्छ । यसलाई हामी चट्याङ परेको भन्छौँ ।

पृथ्वीको वायुमण्डलको तल्लो भाग अर्थात् समुन्द्र सतहदेखि १७ दशमलव ७० किलो मिटरसम्मलाई ट्रोपोस्फेअर भनिन्छ। यो तहमा निरन्तर वायु तलमाथि भइराख्छ । चिसो र तातो हावाको प्रवाह उग्र पनि हुने गर्छ । सामान्यतया हाम्रा हिमालकाे उचाइको फैलावट ५६०० मिटरदेखि ८८५० मिटरभित्र पर्ने तापक्रम (माइनस १५ देखि माइनस २५ डिग्री सेल्सियस) र चापसँग मेल खाने वायुमण्डलको उचाइमा हावामा रहेका पानीका अणु चिसिँदै गएर बरफ बन्न थाल्छन् र चिसिँदै गएको हावा र बरफ नै बादलको रूपमा देखिने गर्छ ।

जब तीव्र रूपमा तलबाट तातो हावा माथि जान्छ, बरफ बन्दै गरेका साना मणिभ र ठूला टुक्राबीचमा घर्षण उत्पन्न हुन् थाल्छ र साना कणहरू पोजेटिभ चार्जसहित हावाको तहले गर्दा माथिल्लो भागमा पुगेर फैलिन्छन् भने बरफ बनेका असिनालगायत ठूला टुक्रा गरुङ्गो हुने भएकाले नेगेटिभ चार्जसहित तल्लो भागतिर रहन्छ ।

जब पर्याप्त मात्रामा बादलमा चार्ज पैदा हुन्छ, त्याे विपरीत चार्जका कारण शक्तिशालि विद्युतीय क्षेत्र उत्पन्न हुन् जान्छ । त्यही विद्युतीय क्षेत्रकै कारण विपरीत चार्जको बीचमा निकै धेरै भोल्टेजको विद्युतीय शक्ति उत्पन्न हुन्छ । तल्लो तहको नेगेटिभ चार्जका कारण पृथ्वीको सतहको नेगेटिभ चार्जलाई विकर्षण गर्ने क्रममा पृथ्वीको सतह र अग्ला ठाउँहरू आदिमा पोजेटिभ चार्ज उत्पन्न हुन पुग्छ । यही पोजेटिभ चार्जका कारण बादलको तल्लो तहमा भएको नेगेटिभ चार्ज आकर्षित हुँदा विद्युतीय झट्का उत्पन्न हुन जान्छ । बादलको तहहरूबीचको कुचालक हावाले बढ्दै गरेको चार्जका कारण बढ्ने विद्युतीय क्षेत्रलाई थेग्न नसक्ने अवस्थामा हावाले पनि विद्युत प्रवाह सुरु गर्छ।

यसरी झट्का निस्किँदा प्रकाश, ताप र ध्वनि एकैसाथ निस्किन्छन् । प्रकाशको गति ध्वनीको गतिभन्दा छिटो हुने भएकाले बिजुली चम्केको केही सेकेण्ड पछि मात्रै गड्याङ्ग्गुडुङ आवाज आउँछ। यसैलाई हामीले चट्याङ भन्छाैँ ।

यसरी बादलको तल्लो तहको नेगेटिभ चार्जको कारण उत्पन्न हुने चट्याङलाई नेगेटिभ चट्याङ भनिन्छ । बादलको माथिल्लो तहमा भएको पोजेटिभ चार्जको कारणबाट पनि चट्याङ उत्पन्न हुन्छ, त्याे पोजेटिभ चट्याङ हाे । पोजेटिभ चट्याङ ५ देखि १० प्रतिशत हुने गर्छ भने ९० प्रतिशतभन्दा बढी नेगेटिभ चट्याङ पर्ने गर्छ ।

पोजेटिभ चट्याङ नेगेटिभको तुलनामा निकै खतरनाक हुन्छ । यो निकै लामो दूरीको बादलको तहबीचमा पनि उत्पन्न हुन्छ । पोजेटिभ चट्याङमा ३ लाख एम्पिअरसम्म विद्युतीय धारा उत्पन्न हुन सक्छ, जसले ३० हजार डिग्री सेल्सियससम्म तापक्रम पैदा गराउन सक्छ भने नेगेटिभ चट्याङमा ३० हजार एम्पिअरसम्म विद्युतीय धारा उत्पन्न हुने गर्छ।

हिउदको समयमा पर्ने चट्याङ पोजेटिभ चट्याङ हाे । पोजेटिभ चट्याङको कारण वनमा आगलागी हुने र डढेलो फैलिने पनि गर्छ। नेपालमा चैतदेखि जेठसम्मको अवधिमा चट्याङ धेरै पर्ने गरेकाे छ । सामान्यतया चट्याङ अग्लो ठाउँमा धेरै पर्ने गरेको पाइन्छ।

पेरिसको आइफेल टावर, यूएईको बुर्ज खलिफामा परेको चट्याङको फोटो देख्न सकिन्छ । हाम्रो स्वयम्भूको स्तुपामा पनि चट्याङ परेर क्षति पुगेको थियो । अग्ला डाँडा, रुखहरू, टावर, अग्ला घरमा चट्याङ पर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ ।

नेपालमा प्रत्यक वर्ष औसतमा १ सय ८ जना व्यक्तिले चट्याङ लागेर ज्यान गुमाउने गरेका सरकारी रेकर्डले देखाउँछ । झण्डै ४ सयको संख्यामा घाइतेको हुने गरेका छन् । थुप्रै पशु चौपाया मर्छन् । भाैतिक संरचनामा पनि क्षति हुने गरेकाे छ । २५ अगस्ट सन् २०२० मा जुम्लाको एउटा भेडी चरणमा चट्याङको कारणले एकै ठाउँमा पाँच सय भेडा मरेका थिए ।

नेपाल चट्याङको जोखिमको हिसाबले दक्षिण एसियामा जनसंख्याको अनुपातमा धेरै मृत्यु हुनेमा पहिलो नम्बरमा पर्छ भने विश्वभरको जोखिमपूर्ण राष्ट्रकाे सूचीमा पाँचौ स्थानमा पर्छ । नेपालका जिल्लाहरूमा मकवानपुरमा धेरै चट्याङ पर्छ । भूकम्पपछि दोस्रो ठूलो विपदको रूपमा चट्याङ देखिएको छ ।

चट्याङबाट कसरी बच्ने ?

चट्याङमा विद्युतीय धारा हुन्छ भन्ने कुरा बेन्जामिन फ्रेङ्क्लिनले सन् १७५२ चंगा उडाउँदा पत्ता लगाएका थिए । विद्युतीय चार्जकै कारण चट्याङ पर्ने भएकाले अग्लो ठाउँ, रुखबिरुवा, पानीले भिजेको चिसो ठाउँ, धातुहरू भएको रड, रेलिङ, भर्‍याङ, टेलिफाेन, बिजुलीका तार, विद्युतीय उपकरण आदिबाट सकेसम्म आफूलाई टाढा राख्ने कोसिस गर्नुपर्छ । सामान्यतया दिउँसो साढे २-३ बजेपछि मात्रै चट्याङ पर्ने अनुकूल अवस्था सृजना हुने भएकाले बेलुकीपख तीन बजे पछाडि जंगलमा घाँसदाउरा गरेर अनि पशु चौपाया चराएर बस्नु उपयुक्त हुँदैन ।

चट्याङ पर्दा हुरीबतास, पानी पनि आउन सक्ने भएकाले रुखमुनि बस्ने गरिन्छ तर त्यो जोखिमपूर्ण हुन्छ । खुल्ला ठाउँमा टाउको घुडामुनि लुकाएर डल्लो पर्दा न्यूनतम क्षेत्रफल मात्र सम्पर्कमा आउने हुँदा कम क्षति हुने मानिन्छ।

घर वरिपरी भए तुरुन्तै घरभित्र पस्ने, विद्युतीय उपकरण चलाउन बन्द गर्नुपर्छ । चट्याङ पर्दा चुम्बकीय क्षेत्र पनि सँगै उत्पन्न हुने भएकाले घरनजिकै चट्याङ परेको छ भने फलाम स्टीलका रेलिङ्ग, रड, टिनका पाता आदिमा पनि चुम्बकीय क्षेत्रको कारण विद्युत पैदा हुन सक्छ । त्यसकारण धातुका सामग्री समात्ने, टेलिफोन, टिभी, ल्यापटपजस्ता विद्युतीय उपकरण चलाउने काम गर्न हुँदैन ।

वनभोज गएको बेला चट्याङ पर्न थाल्यो भने एकै ठाउँमा समूहमा बस्नुको सट्टा छरिएर टाढाटाढा हुँदा क्षति कम हुन सक्छ । पदयात्रा जाँदा अग्लो ठाउँको सट्टा समथर परेको भाग क्याम्पका लागि छनोट गर्दा राम्राे हुन्छ । टेण्टभित्र बस्दा सुरक्षित भइन्छ भन्ने भ्रम हाे । डोरी, तार, पोल, पानीको चिस्यानमार्फत चट्याङको असर पर्न सक्छ ।

चट्याङ परेका बेला पानीमा काम गर्ने, पौडी खेल्नु हुँदैन । मानिसलाई भन्दा पशु चौपायालाई चट्ट्याङ पर्ने सम्भावना बढी हुने हुँदा चौपायाको नजिक बस्नु पनि उपयुक्त हुँदैन । घर, कार्यालय भवनहरू चट्याङबाट सुरक्षित राख्न उचित ढंगले विद्युतीय लाइन अर्थिङ गर्नुपर्छ र घरको माथिल्लो भागमा छतमा एउटा सुचालक रड राख्न सकिन्छ । उक्त रडमार्फत चट्याङबाट उत्पन्न हुने विद्युतीय चार्ज जमिन मुनी तारको माध्यमले अर्थिङ गरेर पठाइन्छ र घरको विद्युतीय लाइन सुरक्षित राख्न सकिन्छ।

चट्याङ परिहाल्यो भने के गर्ने ?

चट्याङले कतिपय बिरामीहरूलाई असाध्यै खराब असर गर्न सक्छ । चट्ट्याङ लागेर घाइते भएका व्यक्तिहरूमा विभिन्न दीर्घकालीन समस्या उत्पन्न हुन सक्छ । जस्ताे कि दिमागमा क्षति, मुटुको समस्या, ध्यानकेन्द्रित नहुने, निद्रा नपर्ने, सुन्ने शक्ति गुम्ने, चक्कर लाग्ने, बाँझोपन हुने आदि ।

विभिन्न अध्ययनहरूबाट मुटुरोगी, नशाका बिरामी, डिप्रेसनका समस्या भएकाहरू, गर्भवती, बालबालिकाहरूलाई चट्याङले नराम्रो असर पर्ने निस्कर्ष निस्केका छन् । चट्याङका कारणबाट तर्सेर बेहाेश हुने पनि हुन् सक्छ । मुटुले काम नगर्न सक्छ । यस्ताे अवस्थामा सीपीआर गराउने, नआत्तिने, भागदौड नगर्ने, बालबालिकालाई जथाभावी समात्न नदिने गर्नुपर्छ। करेन्ट लागेर असर गरेको छ भने टाउको हल्का खुट्टाभन्दा तल पर्ने गरी सुताउने र उसको क्षति पुगेको अंगको प्राथमिक उपचार गर्ने, नशाहरूमा क्षति पुगेको हुन सक्छ । दबाब नदिई सुरक्षित अवस्था आएपछि अस्पताल लैजाने, स्वास्थ्यकर्मीले भनेअनुसार बिरामीको अवस्था हेरेर उपचार गर्नुपर्छ ।

के चट्याङका फाइदा पनि छन् ?

चट्याङ डर लाग्दो र धेरैको ज्यान लिने प्रकोप भए पनि यो प्रकृतिमा अवस्थित प्रक्रिया हो । जीवको उत्पतिभन्दा पहिल्यैदेखि पृथ्वीको वायुमण्डलमा चट्याङ पर्ने गर्थ्यो भन्ने विश्वास छ वैज्ञानिकहरूको । कतिपय अनुसन्धानअनुसार चट्याङकै कारण जीवको उत्पतिका लागि आवश्यक जटिल अणुहरू बन्न सम्भव भएको भन्ने पनि छ ।

चट्याङ परेका बेला बलिया बन्धन भएका नाइट्रोजनका अणुहरू टुक्रेपछि नाइट्रोजन अक्साइड बन्ने गर्छ । विरुवालाई चाहिने नाइट्रोजन यसै प्रक्रियामार्फत प्रकृतिमा उपलब्ध हुने गर्छ । साथै चट्याङ पर्दा अक्सिजनको अणुसित अर्को अक्सिजन परमाणु मिलेर ओजोन पनि बन्ने गर्छ ।

वायुमण्डलको ट्रोपोस्फेयरभन्दा माथिल्लो तहमा ओजोन रहँदा सूर्यबाट आउने हानीकारक विकिरणहरू त्यसले रोकिदिन्छ र पृथ्वीसम्म आउन सक्दैनन् । चट्याङले पृथ्वीको सतहमा पैदा गराउने ओजोन भने मानव स्वास्थ्यको लागि हानीकारक मानिन्छ । वायुमण्डलका अन्य कैयौँ प्रक्रियाहरूमा चट्याङ अपरिहार्य पनि छ । अहिले प्रकृतिमा खेर गइरहेका ऊर्जाहरूलाई कसरी सदुपयोग गर्न सकिन्छ भनेर थुप्रै अनुसन्धान हुने गरेका छन् । कुनै दिन प्राकृतिक रूपमा प्राप्त चट्ट्याङबाट उत्पन्न हुने लाखौँ एम्पिअर करेण्टले दिन सक्ने ऊर्जा सही ढंगले व्यवस्थापन हुने प्रविधीको विकास भयो भने त्यो निकै खुसीको विषय बन्न सक्छ ।

नेपालमा चट्ट्याङको अनुसन्धान

चट्याङ वायुमण्डलीय प्रक्रियाअनुसार एउटा खास अवस्था उत्पन्न भएपश्चात पर्ने गर्छ । यो विषय विद्युतीय पनि भएकाले खासगरी भौतिकशास्त्रीहरूको बढी रुचीको विषय हो । हुन त मौसम विज्ञान, रसायन विज्ञान अनि यसमा रुची राख्ने अन्य वैज्ञानिकले पनि अध्ययन गर्न सक्छन् ।

चट्याङमै गहिरो अध्ययन गरेका नेपाली वैज्ञानिकहरूमा डा. श्रीराम शर्मा, डा. पित्रीभक्त अधिकारी छन् । अन्य केही वैज्ञानिकले पनि यसैमा विधावारिधी गर्दैछन् । केही वर्षयता जलवायु परिवर्तनका कारण पनि चट्याङ पर्ने सिजन लम्बिएको र यसको असर पनि बढदै गएको पाइएको अनुसन्धानकर्मीहरू बताउँछन् ।

कतिपयले यसलाई जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न विपत्तिमध्येकै समस्या मानेर विशेष कार्यक्रम बनाउन सुझाएका पनि छन् । नेपालमा बाढी, पहिरो, डुबानजस्ता प्राकृतिक प्रकोपभन्दा चट्याङका कारण धेरै क्षति हुने गरेकाे छ । त्यसैले थप अनुसन्धान खड्किएकाे बताइन्छ । सुरक्षाका उपायबारे नीतिनिर्माता पनि गम्भीर बन्नुपर्ने देखिन्छ । हालसम्म चट्याङसम्बन्धी छुट्टै अनुसन्धान केन्द्र छैन ।

आगामी दिनमा त्यो पनि अपरिहार्य देखिएको छ। विद्यालयका भवन, सरकारी कार्यालय, टेलिफोन इन्टरनेटका टावर र निजी भवनसमेत अनिवार्य रूपमा चट्याङबाट सुरक्षित रहने खालका बनाउनुपर्छ । बीमा अनिवार्य गर्नुपर्छ । चट्याङबाट सुरक्षित रहन के के गर्न सकिन्छ, घाइतेको उद्धार, उपचार कसरी प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ भन्नेतिर अहिलेसम्म भरपर्दो संयन्त्रकाे विकास गरिएकाे छैन । गृह मन्त्रालयले धेरैजसो अप्राविधिक कर्मचारीहरूमार्फत विपद् व्यवस्थापनबारे काम टाल्दै आएको छ । आगामी दिनमा त्यसलाई प्राविधिक जनशक्तिसहित प्रदेश र स्थानीय तहले पनि प्रभावकारी काम गर्न सक्नेगरी संयन्त्रको विकास गर्न जरुरी देखिन्छ । (लेखक काठमाडौंका विभिन्न कलेजमा भौतिकशास्त्र पढाउँछन्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २८, २०७७ ०९:२४