‘कोरोना सकियो भन्ने गल्तीले निम्त्याएको दोस्रो लहर, चौथो, पाँचौँ लहर पनि आउन सक्छ’

‘कोरोना सकियो भन्ने गल्तीले निम्त्याएको दोस्रो लहर, चौथो, पाँचौँ लहर पनि आउन सक्छ’

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ

A+ A A-

गत पुसमा स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले आफ्ना कर्मचारीका लागि एउटा निर्देशन जारी गर्‍यो, ‘अब कोरोना महामारी सकियो, कोरोनाको कुरा छोडेर अरु बिरामीको उपचारमा लाग्नुहोस् ।’

त्यसबेला दैनिक संक्रमितको संख्या १ सयबाट तल झरेको थियो । ‘सायद, मन्त्रालयको नेतृत्वलाई कोरोना महामारी सकिएको जस्तो लाग्यो होला,’ इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाका तत्कालीन निर्देशक डा. बासुदेव पाण्डे भन्छन् ।

स्वास्थ्य मन्त्रालय वस्तुगत मूल्यांकनभन्दा कति टाढा रहेछ भन्ने थाहा पाउन कोभिड बिर्सन सुझाएको तीन महिना पनि पर्खिनु परेन । त्यतिबेलाका स्वास्थ्यमन्त्री हृदयेश त्रिपाठीले भनेका थिए, ‘एक वर्षमा कोरोनाबारे धेरै कुरा सिकेका छौँ । भ्याक्सिन ल्याउँछौँ । तीन महिनाभित्र नागरिकलाई लगाउँछौँ ।’

तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको निरन्तरको रटान पनि यही थियो । १४ माघ, २०७७ मा प्रधानमन्त्रीनिवास बालुवाटारबाट खोप अभियान सुरु गर्दै प्रधानमन्त्री ओलीले तीन महिनाभित्र सबै नागरिकलाई खोप उपलब्ध गराउने बताएका थिए । तर, भारतबाट १० लाख डोज कोभिसिल्ड खोप अनुदानमा र खरिद गरेको २० लाख डोजमध्ये आधा मात्र आयो । अरु खोप थप्न लामो प्रतीक्षा गर्नुपर्‍यो । तीन महिनाभित्र सबै नागरिकलाई खोप लगाउने घोषणा गरेको सरकारले उक्त अवधिमा खोप नै ल्याउन सकेन ।

‘रोग सकियो भन्ने स्वास्थ्य मन्त्रालयको निचोड र खोप ल्याउनै नसक्ने राज्यको निरीहपनले दोस्रो लहर निम्त्यायो,’ भाइरोलोजिस्ट विज्ञ डा. पाण्डे भन्छन् । त्यही बेला राजनीतिले अनपेक्षित मोड लिएपछि नारा, जुलुस बढ्यो । ‘त्यसमा विवाह, जात्रा, कुम्भ मेला पनि थपिँदा संक्रमण फैलियो,’ डा. पाण्डेको विश्लेषण छ, ‘भाइरस पनि परिवर्तन भयो । कडा भाइरस द्रूत गतिमा फैलियो ।’

संक्रमण विस्तार रोकिएको छैन

दोस्रो छालको संक्रमण नरोकिँदै जनस्वास्थ्यविद्हरूले कोरोनाको अर्को लहर आउने चेतावनी दिइरहेका छन् । गत २७ वैशाखमा ५१.८ प्रतिशत पुगेको संक्रमण दर ७ साउनमा २३.७ प्रतिशतमा झरेको थियो । तर, फेरि संक्रमण उकालो लाग्न थालेको छ । स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका अनुसार हाल संक्रमणदर २४.२ प्रतिशतमा पुगिसकेको छ ।

सरकारले दिएको यो तथ्यांकभन्दा धेरै माथि संक्रमणदर रहेको बताउँछन्, भाइरोलोजिस्ट डा. पाण्डे । ‘आवश्यक पर्नेले मात्र परीक्षण गर्दा २४ प्रतिशतमा देखिएको हो । भाइरस योभन्दा बढीमा संक्रमण भएको छ,’ उनको भनाइ छ, ‘३५ प्रतिशतभन्दा बढी संक्रमणदर हुनुपर्छ ।’

जनस्वास्थ्यविद् डा. शरद वन्त पनि संक्रमण दरमा कमी नआएको मत राख्छन् । ‘हामीले पहिचान गर्न नसकेको मात्र हो । गएको दुई वर्षमा ७ लाख मात्र पहिचान भयो, वास्तवमा संक्रमित त्योभन्दा धेरै छन्,’ उनी भन्छन्, ‘दोस्रो लहरको सुरुमा र पिकमा हुँदाजस्तो नभए पनि अहिले देखाएजति मात्र भने होइन ।’

तर भएन तयारी

पहिलो लहरमा लक्षणबिनै संक्रमितलाई समेत अस्पताल भर्ना गरिएको थियो । तर, दोस्रो लहरमा लक्षण देखिएका संक्रमित पनि घरमै राख्नुपर्ने स्थिति आयो । अस्पतालका बेड, आईसीयू, भेन्टिलेटर सिकिस्त बिरामीले भरिए । बेड मात्र होइन, अस्पतालका प्राङ्गणसमेत खाली भएनन् । बालबालिकादेखि ज्येष्ठ नागरिकसम्म संक्रमित भए । अस्पताल भर्ना हुने युवाको संख्या पनि उल्लेख्य रह्यो । कोही अस्पताल नपुर्‍याउँदै त कोही अस्पतालको आँगनमै मृत्युवरण गर्न बाध्य भए ।

सरकार तयारी नपुग्दा दोस्रो लहरमा ठूलो क्षति भएको ठम्याउँछन्, जनस्वास्थ्यविद् डा. वन्त । ‘दोस्रो लहर आक्रामक ढंगले आयो । हाम्रो संरचनाले त्यो दबाबलाई थेग्नै नसक्ने स्थिति थियो । व्यवस्थापन चुस्त राख्न सकेनौँ । भएको स्रोतलाई प्रभावकारी ढंगबाट परिचालन गर्न नसक्दा क्षति धेरै भयो,’ उनी भन्छन् ।

परीक्षण र कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ कम

पहिलो लहरमा १ सय जना संक्रमित हुँदासम्म कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ भएको थियो । जब संक्रमण बढेर समुदायमा पस्यो, तब कन्ट्याक्ट ट्रेसिङको काम सुस्तायो । दोस्रो लहरमा संक्रमण फैलिनुको अर्को कारक यही कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ नुहनुलाई मान्छन्, डा. पाण्डे । ‘पहिलो लहरमा लकडाउनसँगै कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ राम्रो भएको थियो । त्यही कुरो दोस्रोमा बिर्सिइयो । अस्पताल र अक्सिजनको पनि राम्रोसँग व्यवस्था गर्न सकिएन र ठूलो क्षति भयो,’ उनी भन्छन् ।

तीन तहको सरकारबीच समन्वय अभाव

रोगको नियन्त्रण र रोकथाम गर्ने मुख्य दायित्व बोकेका तीन तहका सरकारबीच समन्वयको अभाव हुँदा संक्रमण नियन्त्रणभन्दा बाहिर गएको ठहर छ, विज्ञहरूको । ‘पहिलो लहरमा तीन तहको सरकार लागेको थियो । पालिकाहरूले क्वारेन्टाइन बनाएर नाकाबाट आउनेलाई व्यवस्थापन गरेका थिए,’ डा. पाण्डे भन्छन्, ‘दोस्रो लहरमा त्यस्तो भएन । अहिले गाउँगाउँ नै कोरोनाको ‘हटस्पट’ बनेका छन् ।’

संक्रमणको स्रोत : क्वारेन्टाइन, होम आइसोलेसन र संक्रमित

ड. शरद वन्त पनि नाका व्यवस्थित नहुँदा संक्रमण फैलिएकोमा सहमत छन् । ‘संक्रमणको गति बढ्नुको कारण नाका हो । नाकाको व्यवस्थापनमा चुक्दा संक्रमण डढेलोसरि फैलियो,’ उनी भन्छन्, ‘जब भारतमा संक्रमण बढ्छ, त्यसको एक महिनामा नेपालमा बढेको देखिन्छ । यसतर्फ राज्य चनाखो भएन ।’

क्वारेन्टाइन, होम आइसोलेसन र संक्रमितको व्यवस्थापन गर्न नसक्दा संक्रमण समुदायमा विस्तार भएको डा. पाण्डे र वन्तको बुझाइ छ । ‘क्वारेन्टाइन र होम आइसोलेसनको व्यवस्थापन पटक्कै भएन,’ डा. वन्त भन्छन्, ‘त्योबाहेक संक्रमितको व्यवस्थापन गर्न नसक्दा दोस्रो लहरमा बढी क्षति हुन पुग्यो ।’

गैरजिम्मेवार नागरिक र राजनीतिक दल

संक्रमणको चेन ब्रेक गर्न सरकारसँगै नागरिकको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । नागरिकले जनस्वास्थ्यको मापदण्डलाई कडाइका साथ पालना नगर्दा संक्रमण द्रुत गतिमा फैलिएको निष्कर्ष निकालेका छन्, डा. वन्तले । ‘नागरिक जति जिम्मेवार हुनुपर्ने हो, त्यो भएन । त्यसले पनि संक्रमणको गति सोचेभन्दा बढी विस्तार भएको हो,’ उनी भन्छन्, ‘नागरिकलाई सूचना मात्र दिएर मापदण्डको अभ्यास सबैले गर्दैनन् । पालना गर्न राज्यले उपयुक्त वातावरणको सिर्जना गर्नुपर्छ । उपयुक्त वातावरणको अभावले नागरिकले चाहेर पनि कतिपय बेला अभ्यास गर्न सक्दैनन् ।’

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ ।

संक्रमण समुदायमा सल्किइरहँदा राजनीतिक दलहरूले सडकमा प्रदर्शन, सभा, समारोह गरे । तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओली नै सडकमा शक्ति प्रदर्शनमा उत्रिए । सत्ताधारी र विपक्षी दलहरूको यस्तो लापर्बाहीबाट कोरोनाले देशभर शक्ति विस्तार गर्‍यो । ‘कोरोना अनियन्त्रित रूपमा फैलिनुमा राजनीतिक दल पनि मुख्य जिम्मेवार हुन्,’ डा. वन्त भन्छन्, ‘संक्रमण बढेकै बेला दलहरूले देशभरबाट मानिस सडकमा भेला पारे ।’

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ ।

दोस्रो लहर लामो समय रहनुको कारण

पहिलोभन्दा दोस्रो लहर बढी आक्रामक र लामो समय गयो । लहर कति समय रहने भन्ने कुरा जनस्वास्थ्यको विधिमा भर पर्ने डा. वन्त बताउँछन् । ‘जनस्वास्थ्यको विधि कति प्रभावकारी ढंगले अवलम्बन गरेका छौँ, त्यसले लहर कति लामो समय गयो भन्ने निर्धारण गर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘महामारीमा जबसम्म अन्तिम निकासा हुँदैन, तबसम्म लहर आउनेजाने क्रम चलिरहन्छ । फेरि चौथो– पाचौँ लहर पनि आउन सक्छ ।’

भिडमा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा ।

नयाँ भेरियन्टको असर

भाइरोलोजिस्ट डा. पाण्डे दोस्रो लहर आक्रामक हुनुको कारण नयाँ भेरियन्ट पनि रहेको बताउँछन् । पहिलो लहरको भाइरसभन्दा दोस्रो लहरको भाइरस ७० प्रतिशत बढी फैलिएको उनको दाबी छ । ‘दोस्रो लहरको भाइरस बढी आक्रामक भयो,’ उनी भन्छन् । नयाँ भेरियन्ट भए पनि सर्ने तरिका उस्तै रहेकाले मापदण्ड पालना गरे अहिले पनि संक्रमण नियन्त्रण गर्न सकिने डा. वन्तको भनाइ छ ।

निषेधाज्ञा खुकुलिएसँगै संक्रमण फेरि बढ्न थालेको छ । ‘निषेधाज्ञा हटाइएको क्षेत्रमा अनुगमन, मूल्यांकन र एक्सन गर्ने विधि हुनुपर्छ । तब मात्र खोल्नुको सार्थकता हुन्छ,’ डा. वन्त भन्छन्, ‘बजारमा नागरिकको चहलपहल बढ्छ भने जोखिम पनि बढ्छ ।’

डा. वन्त महामारीलाई तीन तरिकाबाट पार लगाउन सकिने बताउँछन् । पहिलो, संक्रमणको चक्रलाई तोड्ने । दोस्रो, संक्रमितको व्यवस्थापन गर्ने र तेस्रो आर्थिक, सामाजिक र मानसिक प्रभावजस्ता महामारीको प्रभावभन्दा बाहिरको विषयलाई सम्बोधन गर्ने । उनी भन्छन्, ‘संक्रमित नभएकालाई पनि आर्थिक समस्या भएको छ । कोभिडभन्दा बाहिरका बिरामी छन् । कोभिडका कारण ती समस्या ओझेलमा परेका छन् ।’

खोपको चुनौती

विज्ञहरूले अबको चुनौती कोरोनाविरुद्धको खोप रहेको औँल्याएका छन् । खोपलाई तीनवटा पाटोले अनुसरण गर्नुपर्ने सुझाव राख्छन्, डा. वन्त– आर्थिक, कूटनीतिक र आन्तरिक व्यवस्थापन । ‘राज्यले छुट्याएको कोष र दातृ संस्थाले दिएको रकमले ठूलो संख्यामा खोप सम्बोधन गर्न सकिने भएकाले आर्थिक समस्या देखिँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘पैसा हुँदैमा खोप आउने ग्यारेन्टी नभएकाले कूटनीतिक पहल गर्नुपर्छ ।’ डा. पाण्डे भने अब नेपालले नै खोप उत्पादनमा जोड दिनुपर्ने बताउँछन् ।

निषेधाज्ञा र लकडाउनले मात्र महामारी नियन्त्रण नहुने विज्ञहरूको आकलन छ । ‘खोप दिन नसक्ने, लकडाउन मात्र गर्ने काम भयो,’ डा. पाण्डे भन्छन्, ‘नेपाल रेडजोनमा छ । त्यसैले टेस्टिङ, ट्रेसिङ र भ्याक्सिन नै अहिलेको आवश्यकता हो । भाइरस एक/दुई वर्ष नै रहन्छ । त्यसका लागि बृहत् रूपमा खोप लगाउनुपर्छ ।’

स्वास्थ्य मन्त्रालयले आगामी असोज १५ देखि तेस्रो लहर सुरु हुने चेतावननीसहित अस्पतालहरूलाई आवश्यक संरचना तयार पार्न निर्देशन दिएको छ । पहिलो र दोसो लहरले अलिकति भए पनि जिम्मेवार बनाएकाले आगामी लहर तुलनात्मक रूपमा कम जोखिम हुने अनुमान गर्छन्, डा. वन्त ।

तेस्रो लहर सामना गर्ने तयारी के छ ?

तेस्रो लहर न्यूनीकरण गर्न योजना बनाइरहेको मन्त्रालयले जनाएको छ । ‘नाकाहरूमा स्वास्थ्य जाँच, कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ र परीक्षणका काम भइरहेका छन्,’ मन्त्रालयका सहप्रवक्ता डा. समीरकुमार अधिकारी भन्छन्, ‘क्वारेन्टाइन आइसोलेसन बनाउने, आईसीयू, भेन्टिलेटर र स्वास्थ्यकर्मीको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने काम भइरहेको छ ।’

तेस्रो लहर : बालबालिका जोखिममा

तेस्रो लहरमा बालबालिकालाई बढी असर गर्ने मन्त्रालयको प्रक्षेपण छ । ‘अहिले फैलिइरहेको भाइरसको प्रकृति संक्रामक भएकाले धेरैभन्दा धेरै व्यक्तिमा फैलिन्छ,’ मन्त्रालयका सहप्रवक्ता डा. अधिकारी भन्छन्, ‘बालबालिकालाई मापदण्ड पालना गराउन गाह्रो हुने भएकाले जोखिमपूर्ण हुनेछ ।’ यसका साथै बालबालिकाका लागि खोप पनि प्रयोग गरिएको छैन । बालबालिकालाई केन्द्रमा राखेर अस्पतालको तयारीमा मन्त्रालय जुटेको उनी बताउँछन् ।

तस्वीरमा दोस्रो लहर