विचौलियाजस्ता पार्टी कार्यकर्ता, जसले बढाइरहेका छन् निराशा

A+ A A-

शिलापत्रको अर्थ, समाज र राजनीति डिस्कोर्समा पूर्वअर्थमन्त्री एवं एमाले उपाध्यक्ष सुरेन्द्र पाण्डे र पूर्वअर्थसचिव रामेश्वर खनालले अहिलेको निराशाबारे झण्डै उस्तै धारणा व्यक्त गरे । दुवैले समाजमा निराशा फैलाउन राजनीतिक दलका मध्यमस्तरका कार्यकर्ताको ठूलो भूमिका रहेको औँल्याए ।

पार्टीका मध्यमस्तरका नेता–कार्यकर्ता देखेर आमनागरिक किन निराश भए ?

त्यसका केही खास कारण देखिन्छन् । मुख्यतः ती नेता–कार्यकर्ताको हाइफाइ हो । उनीहरूको देखिने पेसा छैन । न उद्योगधन्दा छ, न त कुनै व्यवसाय । आम्दानीको भरपर्दो स्रोत पनि देखिँदैन, तैपनि उनीहरू सुविधाजनक जीवन बिताइरहेका छन् । गाडी/मोटरसाइकल चढेकै छन् । जहाजमा काठमाडौं ओहोरदोहोर गर्छन् । सिंहदरबारमा फन्को मार्छन्, मन्त्रालय धाइरहन्छन् । मन्त्री भेट्न बिहान-बेलुका क्वार्टरमा तिनै पुग्छन् । पार्टी कार्यालय धाएर शीर्ष नेतासँग सेल्फी लिन भ्याएकै छन् । राम्रा क्याफे र रेस्टुराँमा उनै भेटिन्छन् । केहीले शक्तिलाई प्रयोग वा दुरुपयोग गरेर ठेक्कापट्टा वा अन्य व्यवसायबाट पनि लाभ उठाइरहेका छन् । त्यो सबै तामझाम नजिकबाट देखेर आमनागरिकले आफूलाई तुलना गर्छन् र निराशा पोख्छन्– यो देशमा नेताबाहेक अरुको केही हुनेवाला छैन ।

पूर्वअर्थमन्त्री पाण्डे अघिल्लो संसदको संसदीय सुनुवाइ समितिको एउटा प्रसंग सुनाउँछन् । संसदीय सुनुवाइका लागि आएका प्रस्तावित एक राजदूतले भनेका थिए रे, ‘ह्वेन पोलिटिक्स गेट स्टार्ट बोरिङ, देन डेभलेपमेन्ट स्टार्ट ।’ उनलाई पनि त्यो चित्त बुझ्यो ।

राजनीतिलाई नै पेसा बनाएर हिँडेका त्यस्ता कार्यकर्ताको संख्या कति होला ? पाण्डे मुख्य दलहरू एमाले, कांग्रेस र माओवादी केन्द्रमा पूर्णकालीन बनेर हिँड्ने त्यस्ता कार्यकर्ताको संख्या ५ लाखजति रहेको अनुमान गर्छन् । त्यो वर्गको उच्चस्तरको राजनीतिक नेतृत्वसम्म पहुँच छ । उनीहरू एकै दिनमा राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, मन्त्री र सांसदलाई भेट्न सक्छन् । ‘ती आफू काम गर्दैनन् । तर, बाटोमा बसेर सबै चोर हुन् भन्छन्,’ पाण्डे भन्छन्, ‘केही काम नगरेरै सुकिलोमुकिलो भएर हिँडेको छ । आफूलाई सबैभन्दा सचेत मान्ने त्यो वर्गले काम गरेर खानु पर्दैन ? पारदर्शी ढंगले कर तिरेर बाँच्नु पर्दैन ?’

अहिले गाउँघरमा काम गर्ने मान्छे थोरै राजनीतिक दौडधुप गर्ने धेरै रहेको उनी स्वीकार्छन् । ‘सबैभन्दा सक्षम भन्ने मान्छे, जो प्रभावशाली छ, राजनीतिमा पनि छ तर, काम नगर्ने ? अनि कसरी प्रगति हुन्छ ? उसले समाजलाई कसरी बाटो देखाउँछ ?’ नेता पाण्डे प्रश्न गर्छन् ।

गत वर्ष फागुन पहिलो साता अनामनगरमा एउटा औपचारिक कार्यक्रमको अनौपचारिक चिया–गफमा कांग्रेस महामन्त्री गगन थापाले सुनाएको प्रसंग रोचक छ ।

चुनावपछि को पहिले प्रधानमन्त्री हुने भन्ने विवादले गतवर्ष १० पुसमा कांग्रेस–माओवादी गठबन्धन भत्किएको थियो । एमालेको सहयोगमा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड प्रधानमन्त्री बनेपछि कांग्रेसले बडो बेचैनीका साथ पुस र माघ महिना कटायो । प्रचण्डलाई विश्वासको मत दिएर राष्ट्रपतिमा ‘ढोक्सा’ थापेकै बेलाको चिया–गफमा महामन्त्री थापाले सुनाएका थिए, ‘कांग्रेसको हातबाट सरकार फुत्किएपछि सबैभन्दा धेरै चिन्तित जिल्ला तहका नेता–कार्यकर्ता छन् । पूर्व–पश्चिम जहाँ गए पनि जसरी हुन्छ, ढोक्सामा माछा पार्नुपर्छ है भन्छन् ।’

उनले संकेत गरेको मध्यमस्तरको कार्यकर्ता पङ्क्ति त्यही हो, जो सत्ताबाहिर हुँदा छटपटिन्छ । ठेक्कापट्टामा कमिशन उठाउँछ, कर्मचारीको सरुवा–बढुवाका लागि जहाज चढेर काठमाडौं धाउँछ ।

पूर्वअर्थसचिव रामेश्वर खनालको छुट्टै अनुभव छ । जहाँ गए पनि निराशाका स्वर सुनिन थालेपछि गत वर्ष मंसिरमा उनी देश दौडाहमा निस्किएछन् । एक फन्को गाईघाट–चतराहुँदै धरान भएर पूर्व पशुपतिनगरसम्म पुगे । इटहरीबाट बर्दिबास, भरतपुर, मुग्लिनहुँदै काठमाडौं फर्किए । त्यसपछि मध्यपहाडी लोकमार्गमा काठमाडौंदेखि बागलुङ, रुकुम, रुकुमकोट, मुसिकोट, छिन्चु, सुर्खेत पुगे । अनि, धनगढी पुगेर फर्किएछन् । यस क्रममा आफूले काठमाडौं र शहरी क्षेत्रमा जुन निराशा सुनिएको छ, एउटा वर्गमा त्यो कत्ति पनि नपाएको उनी बताउँछन् । ती ५० वर्ष नाघेका महिलाहरू थिए । बारीको कान्लामा काम गरिरहेका, कोदालो चलाइरहेका, चिया बेचिरहेका, विभिन्न क्षेत्रका महिलाहरू भेटेर कुरा गर्दा उनीहरूमा आफूले खुसी देखेको उनी बताउँछन् ।

‘पहिले कस्तो दुःख थियो, अहिले त के छ र ? बाटो, बिजुली, खानेपानी गाउँ पुगेको छ । छोराछोरी बाहिर छन् तर रातबिहान जतिबेला कुरा गरे नि पाइएको छ भन्ने पाइयो,’ खनाल भन्छन्, ‘त्यो उमेर समूहका महिलाबाट नकारात्मक कुरा सुनिएन ।’

तर, दलका मध्यमस्तरका नेता कार्यकर्तामा भने व्यापक असन्तुष्टि र नकारात्मकता पाएको उनी बताउँछन् । जिल्ला तहका नेता कार्यकर्ताको त्यो पङ्क्तिले नेतृत्व र सर्वसाधारण दुवैलाई गुमराहमा राखेको खनालको दाबी छ । ‘अहिलेको शासन पद्धतिबाट सबैभन्दा धेरै लाभ लिने पनि त्यही, असाध्यै निराशाको कुरा गर्ने पनि त्यही वर्ग हो,’ उनी भन्छन् ।

राजनीतिक नेता कार्यकर्ता किन यति धेरै नकारात्मक भए ? कारण खोज्दै पोखरा जाँदा गण्डकी प्रदेशसभाका एक सदस्यसँग खनाल ‘कन्भिन्स’ भए । ‘बितेको २५ वर्षमा पार्टीका बुद्धिजीवीले हामीलाई आलोचनात्मक चेत यति दोहोर्‍याएर भने कि हरेक कुरा नकारात्मक पक्षबाट विश्लेषण गर्ने भयौँ,’ ती सांसदको भनाइ उद्धृत गर्दै खनाल सुनाउँछन्, ‘समाजमा आलोचनात्मक चेत हाम्रा बुद्धिजीवीले चाहिनेभन्दा धेरै प्रसार गरिदिए । ठीक छ, आलोचनात्मक चेत चाहिन्छ । तर, प्रारम्भ सकारात्मक विन्दुबाट पनि त गर्न सकिन्छ नि । मैले गर्न खोजेको छु, तर एक्लो परेको छु ।’

ती सांसदको बुझाइबारे विश्लेषण गर्न आफूले काठमाडौं आएर उनकै पार्टीका माथिल्लो तहका नेतासँग कुरा गरेको उनी स्मरण गर्छन् । ती नेता पनि सहमत देखिए । ‘आलोचनात्मक चेत अलि बढी नै भएछ, जेमा पनि नराम्रो पक्ष खोतल्ने, विचारमा जित्न सकिएन भने व्यक्तिगत चरित्रमा प्रवेश गर्ने प्रवृत्ति बन्यो,’ ती नेताको भनाइ उद्धृत गर्दै खनाल थप्छन्, ‘सामाजिक सञ्जालमा विचारको बहस भइरहेको छ भने विचारमा होइन, व्यक्तिको चरित्रमा प्रवेश गर्ने र अनावश्यक चरित्रहत्या गरेर बदनाम गरिदिने स्थिति देखियो । यो आलोचनात्मक चेतको दुरुपयोग भयो ।’

समाजशास्त्री डा. मीना पौडेल दलहरूले आफ्ना कार्यकर्ताको सामाजिकीकरण नगरेर विचौलिया बनाइरहेको बताउँछिन् । ‘संघर्षका बेला पनि जनताले नेता कार्यकर्ता पालेकै हुन् । त्यतिबेला व्यवस्था र अवस्था परिवर्तनको अपेक्षा थियो,’ उनी भन्छिन्, ‘आज बजारले पालिरहेको छ । बजारले त्यत्तिकै पाल्दैन, राजनीतिक कार्यकर्ताहरू विचौलियाको भूमिकामा पुगिसकेका छन् ।’

एमाले उपाध्यक्ष पाण्डे ठूला आन्दोलन वा क्रान्तिपछिको एउटा कालखण्डमा राजनीतिक कार्यकर्ताको मनस्थिति यस्तै हुने बताउँछन् । ‘यहाँ लडेँ, त्यहाँ लुँके, त्यहाँ भूमिगत भएँ । हामीले ल्याएको परिवर्तन हो भन्ने एउटा जमात छ,’ उनी भन्छन्, ‘त्यो जमातलाई नगरीकन खान नपाइने रहेछ भन्ने रियलाइजेसन हुन थालेपछि बल्ल आवश्यक बेला राजनीतिमा सक्रिय होला तर जहिलेसुकै त्यही भनेर हिँड्दैन ।’

सशस्त्र र शान्तिपूर्ण ठूला आन्दोलनपछि राजनीतिक कार्यकर्ताको सामाजिकीकरण नहुँदा उनीहरूमा आफूले काम नगरी खान पाउनुपर्छ भन्ने भावना विकास भएको उनी बताउँछिन् । ‘पार्टीहरूकै स्कुलिङ ठीक भएन । अन्तरपार्टी प्रतिस्पर्धा पनि स्वस्थ भएन । इमानदार नेताले चुनाव लडेर जित्न सक्ने स्थिति छैन,’ उनी भन्छिन् ।

अब हरेक पार्टीले आफ्ना पूर्णकालीन कार्यकर्तालाई प्रशिक्षित गर्ने र त्यो पङ्क्तिलाई काममा लगाउनुपर्ने एमाले नेता पाण्डे बताउँछन् । सचेत वर्ग काममा लाग्नासाथ त्यसले बिस्तारै परिणाम दिन थाल्ने उनको विश्वास छ । राजनीतिमा संलग्न वा असंलग्न सचेत वर्ग निश्चित पेसा व्यवसायमा सक्रिय हुनासाथ धेरै ठूलो रुपान्तरण हुने ठान्छन् उनी । सचेत कार्यकर्तालाई उत्पादन क्षेत्रमा लैजान दलहरूले पनि प्रस्ट नीति लिनुपर्ने पाण्डे बताउँछन् । ‘सचेत वर्ग काममा लाग्नासाथ ऊ मात्र बदलिन्न, ऊसँग जोडिने परिवार, गाउँ र समाजलाई पनि सँगै अघि लैजान्छ,’ उनी भन्छन् ।

नेपाल तथा एसियाली अध्ययन केन्द्र (सिनास) का कार्यकारी निर्देशक डा. मृगेन्द्रबहादुर कार्की बढ्दो बेरोजगारीले समाजमा उत्पन्न चिटचिटाहटमा नेता र कार्यकर्ताका व्यवहारले आक्रोश थपेको बताउँछन् । ‘तोते बोली बोल्ने सन्तान, श्रीमती, घरपरिवार छाडेर विदेशिनुपरेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘जहाँ पुग्छन्, त्यहाँको सुव्यवस्थित प्रणाली आफ्नै आँखाले देख्छन् । अनि आफ्नो देशको बेथिति सम्झिन्छन् र नेतालाई गाली गर्न थाल्छन् ।’

पार्टीहरूका लागि कार्यकर्ता व्यवस्थापन अहिले ठूलो चुनौती बनेको उनी ठान्छन् । पूर्णकालीन कार्यकर्ता जोगाउन नसक्दा चुनावदेखि चुनावसम्मको राजनीतिमा पार्टी कमजोर हुने स्थिति छ । त्यसैले पूर्णकालीन कार्यकर्तालाई चुनावमा टिकट दिने र राजनीतिक नियुक्ति लिने प्रवृत्ति देखिन्छ । जसका कारण पार्टीमा आबद्ध तर आफ्नै पेसा व्यवसाय गरेर खाने कार्यकर्ताले अवसर नपाउने स्थिति छ । ‘उत्पादनमूलक काम गर्ने, इमानदार कार्यकर्तालाई निरुत्साहित गर्ने र नेताका वरिपरि घुम्ने, विचौलिया प्रवृत्ति मौलाउने स्थिति बन्यो,’ उनी भन्छन् ।

त्यसो त, चुनाव जित्ने र सत्तामा जानेबाहेक पार्टीहरूमा समाज रुपान्तरणको प्रस्ट भिजनसमेत देखिँदैन । एमाले र माओवादी केन्द्रले केही वर्षअघि आफ्ना नेता कार्यकर्तालाई उत्पादनका क्षेत्रमा लगाउने नीति लिएका पनि हुन् । तर, व्यवहारमा त्यो कार्यान्वयन भएन । नेता कार्यकर्ता उत्पादन क्षेत्रभन्दा विचौलिया धन्दामै रमाइरहेका छन् । ‘बीपी कोइरालाले आफूजस्तै आम नेपालीलाई मध्यमस्तर बनाउने सपना देखेका थिए । कांग्रेसले त्यो नीतिलाई अघि बढाउन सकेन । एमाले र माओवादीमा पनि त्यसरी हेरिएकै छैन,’ डा. कार्की भन्छन् ।

राजनीतिक सिद्धान्त र संगठन मात्र नभई आमनागरिकको जीवन सुधार्ने एजेन्डा पनि पार्टीसँग हुनुपर्ने उल्लेख गर्दै उनी पार्टीमा राजनीतिलाई व्यवसाय बनाउने अनुत्पादक वर्ग हावी भएको प्रति चिन्ता व्यक्त गर्छन् । ‘हेर्नुस् त, नेता कार्यकर्ता पूरै विचौलिया भइसके । त्यसले समाजमा स्वाभाविक रूपमा आक्रोश र निराशा बढाएको छ,’ डा. कार्की भन्छन् ।

सामाजिक, सांस्कृतिक रुपान्तरणमा दलहरूले कुनै काम नगर्दा बजारमुखी राजनीति गर्ने, खर्च गर्न सक्नेलाई नेता बनाउने र पदमा पुगेपछि खर्च उठाउने प्रवृत्ति देखिएको समाजशास्त्री डा. पौडेलको विश्लेषण छ । ‘दलहरूमा आएको यो ठूलो विचलन हो, यसले नेपाली राजनीतिलाई कहाँसम्म पुर्‍याउँछ अहिल्यै भन्न सकिन्न,’ उनी भन्छिन् ।

एमाले उपाध्यक्ष पाण्डे भने दलहरूले थोरै नीतिगत सुधार गर्नासाथ ठूलो परिवर्तन आउने देख्छन् । हरेक पार्टीले आफ्ना पूर्णकालीन कार्यकर्तालाई प्रशिक्षित गर्ने र त्यो पङ्क्तिलाई काममा लगाउनुपर्ने उनी बताउँछन् । सचेत वर्ग काममा लाग्नासाथ त्यसले बिस्तारै परिणाम दिन थाल्ने उनको विश्वास छ । राजनीतिमा संलग्न वा असंलग्न सचेत वर्ग निश्चित पेसा व्यवसायमा सक्रिय हुनासाथ धेरै ठूलो रुपान्तरण हुने ठान्छन् उनी । सचेत कार्यकर्तालाई उत्पादन क्षेत्रमा लैजान दलहरूले पनि प्रस्ट नीति लिनुपर्ने पाण्डे बताउँछन् । ‘सचेत वर्ग काममा लाग्नासाथ ऊ मात्र बदलिन्न, ऊसँग जोडिने परिवार, गाउँ र समाजलाई पनि सँगै अघि लैजान्छ,’ उनी भन्छन् ।

याे पनि पढ्नुहाेस् :

शृङ्खला १ः काठमाडौं अलि बढी नकारात्मक छ, हल्ला गरिएजस्ताे आर्थिक संकट होइन (भिडियाे अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला २ः नेपालमा किन बढ्यो निराशा र असन्तुष्टि, कसरी गर्ने समाधान ?

शृङ्खला ३: आफू काम नगर्ने, अरुलाई गाली गर्दै हिँड्ने होलटाइमर कार्यकर्ताले निराशा बढाए (भिडियो अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला ४: समाजमा निराशा फैलाउन सामाजिक सञ्जाल कति जिम्मेवार ?

शृङ्खला ५: समाजको ऐतिहासिक उपलब्धि चटक्कै भुलेर शहरभित्र सल्किएको सामाजिक निराशा

शृङ्खला ६: नेपाल मात्र खत्तम भयो भन्ने भाष्य बनाइँदै छ, यो सत्य होइन : (अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला ७: लोकरिझ्याइँवाला निराशाको व्यापार गर्छन्, आफूलाई विधि प्रक्रियाभन्दा माथि ठान्छन्

शृङ्खला ८: नेतृत्वको बन्ध्याकरण र विचारमा बेत बस्दा सामाजिक निराशा बढ्यो

विकृत राजनीति नागरिक असन्तुष्टिको मुख्य कारण, अर्थतन्त्र सुधार्ने ओखती– स्थिर र इमानदार सरकार (भिडियाे)

सर्वेक्षण भन्छ– भिजनविहीन नेतृत्वले बदनाम राजनीति, केपी ओलीप्रति अझै आशा, बालेनको छ भर

प्रमुख पार्टीका शीर्ष नेतामा केपी ओली लोकप्रिय, देउवा र माधव नेपाल धेरै पछि (भिडियाे)