नेपालमा किन बढ्यो निराशा र असन्तुष्टि, कसरी गर्ने समाधान ?

A+ A A-

अहिले पनि साम्राज्यवाद र उपनिवेशवाद मरेको छैन । शक्तिशाली मुलुकहरूले कमजोरहरूको जीवन, स्रोत र भूभागलाई नियन्त्रण गर्न युद्ध र शीतयुद्ध सञ्चालन गरिरहेका छन् । संसारका मानिसहरूले सामना गरिरहेका (गाजा र युक्रेनमा जारी) दुई युद्ध, राजनीतिक मुद्दाहरू, जलवायु परिवर्तन, मानवअधिकार उल्लङ्घन, गोपनीयता र मौलिक स्वतन्त्रतामा आक्रमणहरू, विश्वव्यापी वित्तीय सङ्कट, आतङ्कवाद इत्यादिहरू विनाशकारी छन् । सामाजिक सञ्जाल र कृत्रिम बुद्धिमत्ता (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स) प्रयोग गरी मनगढन्ते समाचारको प्रचारले नेपाल र अन्यत्र लोकतन्त्र गम्भीर सङ्कटमा छ । वर्तमान राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय अवस्थाप्रति यदि कोही सन्तुष्ट छ भने ऊ या त अनभिज्ञ हुन सक्छ वा जानीजानी युद्ध र अन्यायलाई समर्थन गरिरहेको छ ।

राजनीतिक प्रणाली लोकतान्त्रिक वा तानाशाही जे भए पनि त्यस्ता मुलुक (विकसित वा विकासोन्मुख)का भ्रष्ट र क्रूर शासकहरू अन्ततः नागरिक असन्तुष्टिका लागि जिम्मेवार हुन्छन् । यस्ता शासकहरूविरुद्धको नागरिक असन्तुष्टिले कसैलाई क्रोध र कसैलाई हिंसा गर्न उक्साउने काम गर्छ । तर, हिंसात्मक क्रान्तिबाट सामाजिक रूपान्तरण गर्ने प्रयासहरू असफल सावित भएका छन् । लोकतान्त्रिक सामाजिक रूपान्तरणको सट्टामा तानाशाही स्थापना भएका छन् । लोकतान्त्रिक रूपान्तरणको असफलताका कारण नागरिकहरूको निराशालाई दुरुपयोग गर्ने लोकप्रियतावादी राजनीतिज्ञहरू सत्तामा आउँछन्, आएका छन् । लोकप्रियतावादी बौद्धिकविरोधी हुन्छन् । आदर्शवादीलाई गलत भनेर प्रचार गर्छन् ।

लोकप्रियतावादी गलत विश्वासले निराशालाई अझ गहिरो बनाउने काम गर्छ । नागरिक असन्तुष्टिको यस्तो चक्र दोहोरिइरहन्छ । शासकहरू खुला रूपमा भ्रष्ट हुन्छन् । राजनीतिक प्रणालीको नाम लोकतान्त्रिक भए पनि संगठित अपराध गुन्डाका आधारमा सञ्चालित हुन्छ । भ्रष्ट–क्रूर शासकहरूले राष्ट्रहरूबीच युद्ध गराउन उक्साउँछन्, युद्ध सञ्चालन गर्छन् । नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेताहरू (गाजा र युक्रेन) युद्धविरामको आह्वानसमेत गर्न सक्दैनन् । पाठकहरूले सबै महाद्वीपहरूमा यस्ता उदाहरणहरू देख्न सक्छन् (जनवरीमा ६, २०२१, संयुक्त राज्य अमेरिकाको संसदभवनमा पूर्वराष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प समर्थकहरूले गरेको आक्रमण ज्वलन्त उदाहरणमध्ये एक हो) । माथि उल्लेखित विषयहरू विश्व राजनीतिक समाजमा नागरिक असन्तुष्टिका प्रमुख समस्याहरू देखिन्छन् ।

नेपालमा किन निराशा बढेको हो ?

अन्य मुलुकहरूमा जस्तै नेपालमा पनि सामाजिक सञ्जालमार्फत बढ्दै गरेको गलत जानकारी–सूचनाले (फेक न्यूज) समाजमा क्रोधको भावना बढ्दै गएको छ, विशेष गरी राजनीतिक प्रणालीविरुद्ध । शक्तिको दुरुपयोग र जिम्मेवारी पूरा नगर्नुमा राजनीतिक नेतृत्व वर्ग पनि जिम्मेवार हुन्छ । जस्तै; प्रजातान्त्रिक वा लोकतान्त्रिक नेपालमा कम्तीमा ५३ वटा सरकार परिवर्तन भएका छन् । कुनै सरकारले पनि कार्यकाल सफलतापूर्वक पूरा गर्न सकेको छैन ।

नेपालको लोकतन्त्र वा गणतन्त्र अझै तनावमा छ । मनगढन्ते समाचार र कृत्रिम बुद्धिमत्ताको समयमा लोकतन्त्र टिक्छ अथवा हुँदैन भन्ने विषयहरू हामीले नागरिकलाई कसरी शिक्षित गर्ने र कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रविधिको प्रयोग कसरी गर्ने भन्नेमा भर पर्छ । पछिल्लो समय अप्रत्याशित प्राविधिक विकास भए पनि नेपाल र अन्य देशमा नागरिकशास्त्रको उचित शिक्षाको अभाव छ । अहिलेका अधिकांश शासक राजनीतिक भाषासमेत बोल्दैनन् । असल नागरिक कर्तव्य पूरा गर्नमा अनभिज्ञता वा जानाजानी आत्मसमर्पण गरेको देखिन्छ । नागरिकशास्त्रमा जोड दिनु पहिलो समाधान हुन सक्छ । तर, शिक्षाको माध्यमबाट परिस्थिति परिवर्तन गर्न समय लाग्छ ।

दोस्रो महत्त्वपूर्ण समाधान नागरिकहरूमा आलोचनात्मक (समालोचनात्मक) सोच, कौशल र वैज्ञानिक स्वभाव हुन विल्कुल महत्त्वपूर्ण छ, विशेष गरी रूढिवादी र आधुनिकताको चस्माबाट समाजलाई हेर्दा । जस्तै; ‘रामराज्य एक शक्तिशाली नैतिक शक्ति थियो जुन क्रान्तिकारी माध्यमबाट होइन, आन्तरिक रूपान्तरणबाट प्राप्त हुन्छ’ भन्ने महात्मा गान्धीको ठूलो विश्वास थियो । तर, रामराज्यमा जनता निराशाबाट मुक्त थिए कि थिएनन् भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ । रामराज्यमा जनता खुसी थिएनन् भन्ने रामायणका दुईवटा उदाहरण पर्याप्त छन् । अयोध्याका जनताले सीतालाई नैतिक चरित्रको आरोप लगाउँदै दुर्व्यवहार गरेपछि रामले आफ्नो नैतिक अहङ्कार कायम राख्न सीतालाई त्यागे । यसले रामको मर्यादा पुषोत्तम उपाधिमाथि प्रश्न उठाएको छ ।

वास्तवमा रामराज्य सञ्चालनमा स्वर्गीय शक्ति थियो भने त्यस्तो राज्य किन जारी रहन सकेन ? यो प्रश्नको ठोस जवाफ कसैसँग देखिँदैन । भगवान्‌को महिमा मनोरञ्जनको एक आकर्षक विषय मात्र होइन, मनोरञ्जन भगवान् स्वयम् बनेको वर्तमान समयमा राम–रावण, गान्धी–गोड्से, नाजी–नवनाजी, ओरिएन्ट–अक्सिडेन्ट, उदारवाद–रूढ़िवाद, धर्म–अधर्म आदिजस्ता (मिथक वा वास्तविकता) विषयहरूमा गम्भीर आत्मनिरीक्षण आवश्यक देखिन्छ (हाल यी विषयहरू यो लेखको उद्देश्य होइन) ।

भ्रष्ट–क्रूर–खराब शासकहरू सबै ऐतिहासिक प्राचीन् सभ्यताको अन्त्यका लागि जिम्मेवार छन् भन्नु अतिरञ्जित हुने छैन– जस्तै; चिनियाँ सभ्यताको अन्त्यका लागि हान राजवंश पतनका लागि जिम्मेवार भएको इतिहासकारहरू बताउँछन् । रामराज्यको अन्त्यको कारण पनि त्यस्तै हुन सक्छ । जवाहरलाल नेहरूले स्थापित गरेको भारतीय प्रविधि संस्थान (आईआईटी) भारत चन्द्रमामा पुगेको छ । नरेन्द्र मोदीले रामको जन्मस्थल भारतको अयोध्यामा बनाएको राम मन्दिरबाट भारत कहाँ पुग्छ, हेर्न बाँकी छ ।

पूर्वप्रधानमन्त्री केपी ओलीले रामको जन्म नेपालको माडीमा भएको दाबी गरेका छन्, उनले कहिले मन्दिर बनाउने हो भन्न सकिँदैन । यस्तो धारणा र प्रचारले जनतामा विभाजन मात्र गर्दैन, जनतामा असन्तुष्टि पनि पैदा गर्छ । शासक र शासित जनताबीचको वैमनस्य, क्रोध र असन्तुष्टिले उत्तेजित राजनीतिक आन्दोलनहरूको उदयको विश्वव्यापी व्याख्या हुन थालेको छ ।

वैचारिक, संस्थागत र राजनीतिक जनप्रतिनिधित्वको विघटन

तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले प्रतिनिधिसभा दुईपटक विघटन गरे । सन् २०१५ मा नेपालले नयाँ संविधान पारित गरेदेखि नै राजनीतिक अस्थिरताको यो पहिलो कारक थियो । यद्यपि सर्वोच्च अदालतले सच्याएको छ ।

नागरिकहरूमा आलोचनात्मक (समालोचनात्मक) सोच, कौशल र वैज्ञानिक स्वभाव हुनुपर्छ । असल राजनीतिक प्रणालीका लागि असल राजनीतिज्ञहरू मात्र होइन, आफ्नो अधिकार र दायित्वबारे सचेत प्रश्न गर्ने मनोवृत्ति भएका नागरिक पनि चाहिन्छ । विश्वका असल नागरिकहरू उठ्नुपर्छ र शक्तिसामु सत्य बोल्नुपर्छ ।

यस किसिमको प्रतिनिधिसभा विघटनले संविधानबमोजिम काम गर्ने राजनीतिज्ञको इमानदारीमाथि शंका उत्पन्न हुन्छ । यसको अर्थ ओलीभन्दा अरु नेता राम्रा छन् भन्ने होइन । नेपालको कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाले अपेक्षाअनुरूप काम गर्न सकेका छैनन् । अरु मुलुकमा जस्तो गरी नेपालका राजनीतिज्ञहरूले अपेक्षा गरिएका मापदण्डहरू पूरा गर्दैनन् । विश्वभरि लोकतन्त्रले काम गरिरहेको छैन । त्यसैले धेरै असन्तुष्ट छन् ।

समसामयिक लोकतन्त्रले निकै गम्भीर समस्याको सामना गरिरहेका छन्, नागरिकहरू । उनीहरू आफ्ना प्रजातान्त्रिक संस्थाहरूबाट बढ्दो रूपमा निराश भइरहेका छन् । मनोवैज्ञानिक निराशाको एक विशिष्ट प्रकृति छ जसले, क्रोध र आक्रामकताको रूपमा विकृतिहरू देख्न सकिन्छ । उदासीनता, निन्दा र आलोचनात्मकताजस्ता लोकतान्त्रिक दु:खका अन्य प्रायः प्रयोग गरिएका उपायहरूको तुलनामा यसलाई म्याप गर्न गाह्रो छ । लोकतन्त्रमा निराशाले तीनवटा महत्त्वपूर्ण आयामहरू समावेश गर्दछन्– वैचारिक, संस्थागत र राजनीतिक (प्यू रिसर्च सेन्टर सर्वेक्षण २०१८) ।

वैचारिक विकृति नेपाली कम्युनिस्ट र उदारवादी लोकतन्त्र उनीहरूको घोषित विचारधारा र व्यवहारमा देख्न सकिन्छ । प्रतिनिधिसभा दुईपटक विघटनचाहिँ संस्थागत विघटनको गम्भीर उदाहरण हो । राजनीतिक विघटन आधारभूत नागरिकशास्त्रको अभावसँग जोडिएको छ । आदर्शहरू पूरा नगर्दा लोकतन्त्र अपरिहार्य रूपमा असफल हुन्छ । लोकतन्त्र स्वाभाविक त्रुटिपूर्ण प्रणाली हो । किनभने मतदाताहरूले गुटबन्दीका आधारमा निर्णयहरू गर्ने प्रवृत्ति हुन्छ ।

नेपाली किन पलायन भइरहेका छन् ? अंग्रेज–नेपाल युद्ध (१८१४–१६) पछि अंग्रेजहरूले गोर्खाहरूलाई आफ्नो सेनामा भर्ती गर्न थाले । नेपालको पहाडी क्षेत्रका जवानहरू आर्थिक अवसरको खोजीमा ब्रिटिस गोर्खा सेनामा जाने परम्परा बस्यो । भूमण्डलीकरणको सुरुवातदेखि नेपालीहरू आर्थिक अवसरको खोजीमा विदेश जान थाले । हालैका वर्षहरूमा नेपाली विद्यार्थीहरू अध्ययन गर्न विदेश जाने गरेका छन् । यसको अर्थ नेपाल सरकार रोजगारी र शिक्षाको अवसर सुनिश्चित गर्न असफल भएको छ । द्वन्द्व, उत्पीडन वा मानवअधिकार उल्लङ्घनबाट बच्न मानिसहरू बसाइँ सर्छन् । द्वन्द्वका कारण नेपाली पलायन भएका छन्, यद्यपि यकिन संख्या उपलब्ध छैन ।

‘क्रोधको युगको घोषणा’

समाजमा बढेको क्रोधको भावना पत्ता लगाउन सक्छौँ ? विश्वव्यापीकरणका कारणले राष्ट्रिय पहिचान क्षीण हुँदै गएकाले धेरै मानिसले आफू पछाडि परेको महसुस गरेका छन् र परिवर्तनको प्रतिरोध गर्न चाहन्छन् । यो विषयका सम्बन्धमा पङ्कज मिश्र आफ्नो पुस्तक ‘एज अफ एन्गर’ (२०१७) मा उचित व्याख्या गर्दै घोषणा गर्छन्– 'हामी क्रोधको युगमा’ प्रवेश गरेका छौँ, जहाँ अख्तियार र वैधताका स्थापित रूपहरू, भूमण्डलीकरणका शक्तिहरू गम्भीर रूपमा कमजोर भइसकेका छन् र इतिहासका हार्नेहरूले चुनौती दिएका छन् । आप्रवासी, अल्पसंख्यक र अन्यहरू अहिले राजनीतिक मूलधारको हिस्सा बनिसकेका छन्, घृणाको दायराबाट उत्तेजित ‘स्थानीय र अनियन्त्रित’ हिंसाको अनुभव गरिरहेका छौँ । अधिनायकवाद र अराजकताका विषाक्त रूपहरूको विश्वव्यापी मोड छ । राज्यको मध्यस्थतामा व्यक्तिगत स्वार्थका लागि सङ्गठित समाज जनजातिवाद र शून्यवादी हिंसामा डुबेका छन् ।'

पङ्कज मिश्रले फ्रान्सिस फुकुयामाको ‘द इन्ड अफ हिस्ट्री’ र श्यामूएल हन्टिङटनको ‘सभ्यताको टकराव’ विरुद्ध आफ्ना तर्क दिएका छन् । सोभियत संघको पतन भएको केही समय नबित्दै फ्रान्सिस फुकुयामाले 'द इन्ड अफ हिस्ट्री एन्ड द लास्ट म्यान' प्रकाशित गरी विश्वभर उदारवादी लोकतन्त्रको विजय भइरहेको घोषणा गरेका थिए । मिश्र भन्छन्, 'बजारउन्मुख लोकतान्त्रिक राज्य कमजोर हुन थालेको, ठूलो संख्यामा जनताको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक मताधिकारबाट उत्पन्न भएको सार्वभौमिक सङ्कट देखेका छौँ ।'

विश्वव्यापी पुँजीवादको निर्दयी नाफाले सीमान्तकृतहरूको संख्या बढेको छ । हन्टिङटनको सभ्यताको टकरावको सिद्धान्तले शीतयुद्धपछिको नयाँ विश्वव्यवस्थामा युद्ध देशहरूबीच नभई पश्चिमी सभ्यता र इस्लामिक सभ्यताबीचका सभ्यताहरूबीच लडाइने तर्क गर्छ । मिश्रका अनुसार पश्चिमी सभ्यता मानवतावाद र उदार लोकतन्त्रको विपरीत छ । फ्रान्सिस फुकुयामाविपरीत मिश्र विश्वभर पुँजीवाद र उदार लोकतन्त्रको प्रत्यक्ष परिणामको रूपमा हिंसा आधुनिक संसारका लागि आएको विश्वास गर्छन् । उनले पश्चिमी संसारमा क्रोध र असन्तुष्टिले उत्तेजित राजनीतिक आन्दोलनहरू (जस्तै; ट्रम्पवाद र ब्रेक्जिटदेखि लिएर आईएसआईएसजस्ता इस्लामिक आतङ्ककारी समूहहरूसम्म) को उदयको व्याख्या गर्न खोजेका छन् ।

मिश्र भोल्टेयर, रुसो, मोन्टेस्क्यु र टोक्भिलजस्ता प्रबुद्ध विचारकहरूलाई आह्वान गर्छन् । 'भोल्टेयर र रुसोबीचको बौद्धिक, नैतिक, स्वाभाविक र मौलिक रूपमा राजनीतिक भिन्नता थियो,' मिश्र लेख्छन् । उनी भन्छन्, 'भोल्टेयर एक आधुनिकीकरणकर्ता कुलीन समर्थक थिए । रुसोलाई आधुनिकताका पीडित गरिबहरूको पहिलो प्रवक्ताको रूपमा चिनिन्छ ।' भोल्टेयर रुसोको विरोधी राजनीतिक विचार र प्रतिबिम्बसँग लामो समयसम्म संलग्न हुन्छन् । भोल्टेयरले रुसोलाई ‘धनीलाई गरिबले लुटिएको हेर्न मन पराउने भनेर निन्दा गरे । रुसोले भोल्टेयरले लेखेका लगभग सबै कुरालाई आक्रमण गर्न जवाफ लेखे, 'म तिमीलाई घृणा गर्छु ।’ 'क्रोधको युगको घोषणा’ युरोपेली घोषणा भएको मिश्र ठान्छन् । मिश्रले कुनै समाधान प्रस्ताव गर्दैनन् । पश्चिमले परिस्थिति सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ तर पहिले तथ्यहरूको सामना गर्न र आफ्नो मार्गको त्रुटि सुधार गर्न आवश्यक छ ।

असन्तुष्टि र निराशालाई कसरी समाधान गर्ने ?

माथि उल्लेखित नागरिक असन्तुष्टि र निराशाको सामना गर्न दिगो विकास लक्ष्यहरूले संसारलाई रूपान्तरण गर्ने लक्ष्य राखेका छन् । तिनीहरू गरिबी र असमानताको अन्त्य गर्न, पर्यावरणीय रक्षा गर्न, सबै मानिसहरूले स्वास्थ्य, न्याय र समृद्धिको सुनिश्चित गर्नका लागि आह्वान गर्छन् ।

नेपाली नेतृत्व वर्गले यी लक्ष्यहरूलाई यथार्थमा कार्यान्वयन गर्न साँच्चै चासो राखेको छ कि छैन भन्ने प्रश्न उठ्छ (उदाहरणका लागि– नेपाल सरकारले राजधानी काठमाडौंमा खानेपानीको व्यवस्था गर्न सकेको छैन) । समस्या र तिनका समाधान सबैलाई थाहा भए पनि समस्या समाधानको कार्यान्वयन गर्न वर्तमान विश्वको राजनीतिक वर्ग अयोग्य देखिन्छ । वर्तमान राजनीतिक शासक वर्ग आफैँमा समस्या हो । वर्तमान अन्यायपूर्ण, असमान, जातिवादी वा लिङ्गवादी संसार स्वीकार्य छैन । यस्तो अन्यायपूर्ण संसारविरुद्ध जुलुस नगर्नु र परिवर्तन गर्ने प्रयास नगर्नु, निराशालाई स्वीकार गर्नु यथास्थितिमा आफूलाई आत्मसमर्पण गर्नु बराबर हो । त्यसैले नागरिकशास्त्र शिक्षामा जोड दिनुपर्छ । नागरिकहरूमा आलोचनात्मक (समालोचनात्मक) सोच, कौशल र वैज्ञानिक स्वभाव हुनुपर्छ । असल राजनीतिक प्रणालीका लागि असल राजनीतिज्ञहरू मात्र होइन, आफ्नो अधिकार र दायित्वबारे सचेत प्रश्न गर्ने मनोवृत्ति भएका नागरिक पनि चाहिन्छ । विश्वका असल नागरिकहरू उठ्नुपर्छ र शक्तिसामु सत्य बोल्नुपर्छ ।

याे पनि पढ्नुहाेस् :

शृङ्खला १ः काठमाडौं अलि बढी नकारात्मक छ, हल्ला गरिएजस्ताे आर्थिक संकट होइन (भिडियाे अन्तर्वार्ता)

विकृत राजनीति नागरिक असन्तुष्टिको मुख्य कारण, अर्थतन्त्र सुधार्ने ओखती– स्थिर र इमानदार सरकार (भिडियाे)

सर्वेक्षण भन्छ– भिजनविहीन नेतृत्वले बदनाम राजनीति, केपी ओलीप्रति अझै आशा, बालेनको छ भर

प्रमुख पार्टीका शीर्ष नेतामा केपी ओली लोकप्रिय, देउवा र माधव नेपाल धेरै पछि (भिडियाे)

दोस्रो पुस्ताका नेतामा गगन–विश्वप्रकाश लोकप्रिय, पछिपछि योगेश–रामकुमारी (भिडियाे)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ २५, २०८० ०८:३१