लोकरिझ्याइँवाला निराशाको व्यापार गर्छन्, आफूलाई विधि प्रक्रियाभन्दा माथि ठान्छन्

लोकरिझ्याइँवाला निराशाको व्यापार गर्छन्, आफूलाई विधि प्रक्रियाभन्दा माथि ठान्छन्

A+ A A-

पछिल्लो समय सबैभन्दा बढी सुनिन्छ– सामाजिक निराशाबारे । समाजमा असन्तुष्टि छ, आक्रोश छ, आवेग र उत्तेजना पनि छ । देखासिखी प्रवृत्ति पनि छ । त्यसले व्यक्तिलाई महत्त्वाकांक्षी बनाउँदै लगेको छ । अस्वाभाविक प्रतिस्पर्धी बनाउँदै लगेको छ । त्यसले व्यवस्था र अवस्था दुवैप्रति वितृष्णा पोखिन थालेको छ । यही सन्दर्भमा शिलापत्रले गरेको सर्वेक्षणमा व्यक्तिमा देखिन थालेका अन्सन्तोष, आक्रोश र वितृष्णाको मूल कारण विकृत राजनीति देखिएको छ । अधिकांश उत्तरदाताले राजनीति सुधारिए सामाजिक र आर्थिक सुधारमा बल पुग्ने आशावादी मत व्यक्त गरेका छन् । शिलापत्रले सर्वेक्षण गरिरहेको समय कांग्रेसका महामन्त्री गगनकुमार थापा पनि जनताको प्रतिक्रिया बुझ्न हुलाकी राजमार्गकेन्द्रित संवाद अभियानमा थिए । पूर्वदेखि पश्चिमसम्म पुग्ने उनको त्यो प्रयास बीच बाटोबाटै दुई कारणले रोकियो । एक, पार्टीको निर्णय । पार्टीका केन्द्रीय सदस्य, संविधानसभा सदस्य एवं पूर्वसामान्य प्रशासनमन्त्री केशवकुमार बुढाथोकीको निधनका कारण १३ माघबाट सुरु भएको समुदायमामा कांग्रेस अभियान २३ माघको केन्द्रीय कार्यसमितिको आकस्मिक बैठकले स्थगित गर्‍यो । दुई, संसद बैठक । यहीबीचमा संसद अधिवेशन पनि सुरु भएपछि कोशी, मधेश र बागमती प्रदेशमा संवाद यात्रासँगै समुदायमा कांग्रेस अभियानमा सक्रिय थापा काठमाडौं फर्किए । त्यही मेसोमा थापासँग काठमाडौंमा चर्चा गरिएको सामाजिक असन्तोष, आक्रोश वा निराशाको मात्रा जनतामा कस्तो रहेछ ? वा दलप्रतिको मत नागरिकमा कस्तो बन्दै छ ? भन्ने विषयमा केन्द्रित रहेर लामो संवाद गरिएको छ । शिलापत्रको अर्थ समाज र राजनीतिक विमर्श शृङ्खलामा थापासँग 'किन निराश छ नेपाली समाज' विषयकेन्द्रित योगेश ढकाल र दिपेन्द्र अधिकारीले गरेको शिलापत्र संवादको सम्पादित अंश:

समुदायमा कांग्रेस अभियानसँगै तपाईंको आफ्नो संवाद यात्राका क्रममा जनतासँग छलफल गरेर आउनुभयो । काठमाडौंमा आमसमाज निराशामा छ भन्ने भाष्य बनेको छ । ‘यो समय मास फ्रस्ट्रेसनको समय हो, हरेक नेपाली सीमा पार गरेपछि सुरक्षित हुन्छु र मेरो भविष्य सुरक्षित छ भन्ने महसुस गर्छ’ भन्न थालियो । तपाईंले काठमाडौंबाहिरका नागरिकसँग संवाद गर्दा के बुझेर आउनुभयो ?

समुदायमा कांग्रेसअन्तर्गत विराटनगरको गुराँस पुस्तकालयमा छलफलमा गएको थिएँ । पुस्तकालयले आफ्नो प्रकाशन दिनुभयो । छलफल हुँदै गर्दा पल्टाएँ, पत्रकार कुलचन्द्र वाग्लेले लेख्नुभएको भूमिकामा आँखा पर्‍यो । एउटा अनुच्छेदमा उहाँले ‘नेपाली समाजमा अहिले निराशा व्याप्त छ, युवाहरू घनघोर निराशाका कारण देश छोडेर जान चाहन्छन्’ भनेर लेखिएको थियो । त्यो लेखको मितिचाहिँ २०५८ साल रहेछ । अनि, मैले यसो पुराना घटनाहरू सम्झिएँ । त्यो समय एकातिर माओवादीको हिंसा बढ्दै गएको थियो, अर्कोतिर दलहरूका नेतृत्व असाध्यै अलोकप्रिय थिए । एकपछि अर्को सरकार फेरिइरहेको थियो । संकटकालको सुरुवाती सरकार थियो । त्यो बेलाका युवाहरूको मनोदशा चित्रण गर्ने लेख रहेछ । मैले घटनाक्रमहरूलाई जोड्दै पाँच अवस्थामा विभाजन गरेर हेरेँ ।

पहिलो, शान्ति प्रक्रिया र संविधान लेखनसँग जोडिएको विषय । २०६० सालतिर देशभर घुम्दै हुन्थे । त्यतिबेला राजनीतिक स्पेस, आर्थिक गतिविधि संकुचित थियो । समाजमा ठूलो छटपटाहट थियो, एकअर्कासँग बोल्न सक्ने स्थिति थिएन । माओवादीसँग सात दलले गरेको सम्झौतापछि शान्ति, नयाँ संविधानलगायतका वाचाहरूले निराश नेपाली समाजलाई उत्साहित गर्न थालिसकेको थियो । समाज जहिले पनि आशामा बाँच्छ । राजनीतिक नेतृत्वले आशालाई देखाउँछ र नागरिकले पत्याउने आधारहरू खोज्छ । शृङ्खलाबद्ध रूपमा हेर्दै आयौँ भने संविधान बनाउने बेला, नाटकघर, विश्वविद्यालयलगायतका विभिन्न स्थानमा छलफल हुन्थे । नागरिकमा संविधान बन्छ, त्यसभित्र मेरा कुराहरू परे भने मैले प्राप्त गर्ने आशा बढ्छ भन्ने थियो । यो शृङ्खलालाई २०७४ सालसम्म लैजान्छु । त्यो बेलासम्म मैले सबै मान्छेलाई माइलस्टोन देखाइरहेको हुन्थेँ । यो पछि अर्को स्टेप आउँछ, त्यसपछि यो आउँछ भनेर देखाइरहेको हुन्थेँ ।

२०७४ सालको चुनावपछि म र मेरो पुस्ताका साथीहरूले देखाएको ‘माइलस्टोनको होप’ सकियो । २०६० सालमा अब आन्दोलन हुन्छ, संविधानसभाको चुनाव हुन्छ । अब गन्तव्यमा पुगिन्छ भनिन्थ्यो । संविधान बन्यो । संविधान बन्ने बेलाको ज्वरो तल ओर्लियो । त्यसको पनि सीमा हुने रहेछ भनेर नागरिकले बुझे । अनि, चुनावपछि स्थिर सरकारका विषयहरू अघि बढ्छन भनेर वाचा गर्‍यौँ । त्यसअनुरूप राजनीतिक घटनाक्रम अघि बढ्न सकेनन् । हामीसँग भन्ने कुरा केही पनि बाँकी रहेन । ‘मेटा न्यारेटिभ’ नै सकियो । २०६० सालको बेलामा शान्ति प्रतिक्रियाको आन्दोलनले देशलाई गाँसेको हुन्थ्यो । कुनै विन्दुमा संविधानले गाँसेको हुन्थ्यो । त्यसपछि, नेपाली समाजसँग ‘मेटा न्यारेटिभ’ हरायो, अब के हो त ?

दोस्रो संविधान निर्माणसम्म ख्याल पुगेको थिएन । जब परिस्थिति जाम भयो, बल्ल दृष्टि पुग्यो– राजनीतिक उपरी संरचनामा जेजे बदलाव आएको भए पनि मूल रूपमा शक्ति केही सीमित मानिसहरूको हातमा रहेछ । खासगरी केही बदलिएकै रहेनछ । त्यसको कारण राजनीतिक दलको नेतृत्व परिवर्तन नभएकाले नागरिकलाई राजनीतिक परिवर्तनको आभाष नै दिन नसक्ने भयो । संविधानसभाले संविधान बनाइसकेपछिको संवैधानिक र राजनीतिक परिवर्तन सानो परिवर्तन होइन । हामीले प्राप्त गरेको उपलब्धि सानो पनि होइन । त्यो सबै हाम्रो नेतृत्वले सम्हालेको पनि हो । दुईवटा युद्धरत पक्ष एक ठाउँमा आएर प्रतिरोधको आन्दोलन सँगै गरेर संविधान बनाउने कुरा एउटा भयो र त्यसबीचमा उठेका तमाम आन्दोलनलाई एक हदसम्म व्यवस्थापन गरेर यहाँसम्म ल्याइपुर्‍याउने कुरा अद्वितीय नै हो ।

हाम्रोजस्तो युद्ध भएका कतिपय मुलुकमा नेतृत्वले सम्हाल्न नसक्दा कुनै अतिवादमा गएर फसेका उदाहरण पनि छन् । हामी त अतिवादको डिलमा पुग्दै जोगिँदै आएका हौँ । त्यसरी नेतृत्वसँग ठूलो राजनीतिक पुँजी थियो । हामी आन्दोलन सकेर नियमित सत्तामा आयौँ । त्यसपछि सारा कुरा उत्रियो । ठ्याक्कै २०५८ सालमा पुग्यौँ । त्यो भनेको महानायक भनिएका गिरिजाप्रसाद कोइराला, प्रधानमन्त्री हुनुभएका शेरबहादुर देउवा भएको बेलाको कुरा हो । राजनीतिक दलभित्रको प्रयत्नको कारणले गर्दा वा त्यहाँभित्रको आन्दोलनका कारणले गर्दा तत्‌तत् दलमा नेतृत्व परिवर्तन भएको भए पनि त्यसले प्रभाव पार्न सक्थ्यो । दोस्रो कुरा, त्यहाँ गएर रोकियो ।

तेस्रो, हाम्रो अर्थव्यवस्था हो । एउटा खालको आर्थिक संरचनाभित्र गाँसिएर आर्थिक क्रियाकलाप गर्दै आएको वर्षौं भयो । केही व्यक्तिहरू बाहिर जाने, उनीहरूले कमाएर विप्रेषण पठाएको वर्षौं भयो । अधिकतम कुराहरू आयात गर्ने, थोरै कुरा निर्यात गर्ने भयौँ । सेवा क्षेत्रको योगदान ६० प्रतिशतभन्दा बढी भइरहेको र ठूलो आर्थिक गतिविधि भइरहेको थियो तर कोभिड १९ को एउटा विन्दुमा गइसकेपछि यसरी अर्थतन्त्र चल्दैन भन्ने हाम्रो केही सचेत निर्णय भयो । त्यसले हाम्रो अर्थतन्त्रलाई संकुचित बनायो ।

जग्गाको कारोबार, शेयरको कारोबार, अन्य ट्रेडिङ भइरहेका थिए, यसमा लाखौँ मानिसहरू जोडिएका थिए । एउटा विन्दुमा गएर अप्ठ्यारोमा पर्थ्यो । कोभिड १९ पछिको दबाब पनि भयो । त्यहाँ सुधारको प्रयत्न गर्दागर्दै त्यसको बहुपक्षीय प्रभाव पर्‍यो । नत्र चार वर्षअघि त्यही मान्छे ठीकठाक थियो, आज किन यति धेरै निराश भयो ? त्यसलाई ब्रेक डाउन गर्दै व्यक्तिगत जीवनमा आयौँ भने चार वर्षअघि उसको व्यक्तिगत आम्दानी थियो, अहिले छैन । अहिले साना व्यवसायीदेखि सबैको व्यापार चौपट भयो । यात्रामा भेटिएका नागरिकहरूको गहिरिएर कुरा गर्ने हो भने ऊ निराश हुनुमा आर्थिक कारण नै आउँछ ।

चौथो, जति ‘पुस फ्याक्टर’ छ, त्यति नै ‘पुल फ्याक्टर’ले पनि काम गरेको छ । मानिसहरू बाहिर जाने सन्दर्भ रातारात भएको होइन । धेरै मानिसहरू मध्यपूर्वमा गए या अन्यत्र गए । त्यहाँबाट आएपछि आफ्नो परिवारलाई उसले गरिबीबाट बाहिर निकाल्यो । यहीबीचमा सूचना प्रविधिमा क्रान्ति भएको छ, जसले गर्दा नागरिकहरूलाई संसार कहाँ पुग्यो भन्ने थाहा भयो । त्यसले हाम्रो गतिसँग चरम निराशा आउने भइहाल्यो । यही गति हिजो ठीकै थियो, आज पनि हाम्रो गति जहाँको त्यहीँ छ, उसले थाहा पायो कि अरुको गति हाम्रोभन्दा निकै तीव्र छ । उसको मिहिनेतले आफ्नो परिवारलाई जहाँ पुर्‍याउनुपर्ने हो, त्यहाँ पुर्‍याइसक्यो । ग्रामीण कृषि अर्थतन्त्र भएको मान्छे त्यहाँबाट बाहिर निस्केर अर्धशहरी क्षेत्रमा आएर सानो जग्गाजमिनको मालिक भएर त्यहाँसम्म आफ्नो मिहिनेतले पुर्‍यायो । उसको परिवारभित्र स्वाभाविक रूपमा त्योभन्दा थप प्रगति गर्न चाहन्छ र नेपालको आर्थिक प्रबन्धमा ऊ त्योभन्दा माथि चढ्न सक्दैन । अर्थात् ‘इकोनोमिक लाडार’ चढ्ने क्रममा ऊ त्यहाँभन्दा माथि जान सक्दैन । अब उसले बाहिरको थप अवसर हेर्ने भयो । हाम्रा पितापुर्खाको जागिरे सिलसिलामा विदेशी सेनामा भर्ती हुँदै गरेको अवस्थासँग तुलना गर्न सकिन्छ । अहिले त्यो बेला भन्दा कम जोखिमपूर्ण छ । सबै कुरा अनुमान गर्न योग्य छन् ।

संस्थापनले एउटा भाष्य बनाउँछ– हामीले असाध्यै धेरै दुःख गरेर यहाँसम्म पुर्‍याएको हो, हामी अभिभावक हो, गुरु हो, जे गरिरहेका छौँ ठीक गरिरहेका छौँ, जे भइरहेको छ ठीक भइरहेको छ, हामी सबै सम्हाल्छौँ, बाँकी सबै बेकारका हुन् ।

अहिले अस्ट्रेलिया, क्यानडा अन्य देश गयो भने यहाँको जीवनभन्दा त्यहाँको जीवन कति उत्तम छ भन्ने तुलना गर्न सक्छ । सांस्कृतिक रूपमा हेर्ने हो भने नेपाली जमात जहाँ पनि बनिसकेको छ । त्यहाँ आफ्नो जाति, समुदाय, पार्टी, गाउँ जे भन्यो त्यसकै मान्छे पाउन सकिन्छ । यो हिसाबले विगतको भन्दा विदेश बसाइ कम जोखिमपूर्ण छ ।

‘पुल फ्याक्टर’ को कुरा हामीले कहिलेकाँही बिर्सन्छौँ । कोभिड १९ पछि विकसित देशमा जस्तो जनशक्ति चाहिएको छ, त्यसअनुसारको नीति बनाउने क्रममा निश्चित उमेरको कम सीप भएको मान्छे नेपालजस्तो देशबाट लैजाने नीति बनाएका छन् । अहिले मान्छेहरू क्यानडा, पोर्चुगल, रोमानिया पुगिरहेका छन् । उसलाई जनशक्ति चाहिएको छ, लिएर जाने अवस्था पनि छ, त्यसमा ‘पुल फ्याक्टर’ छ । अनि यहाँबाट थप ‘इकोनोमिक लाडार’ चढ्न सक्दिनँ भनेपछि अवसर पनि खोज्ने भयो । यसको भाष्य व्यक्तिगत निर्णयको हो । नर्सिङ पढेपछि नेपालमा पाउने अवसर, तलब र अस्ट्रेलियामा गएर काम गर्दा पाउने अवसर र तलब आर्थिक रोजाइ हो। तर्कसंगत रोजाइसँग हामीले तुलना गर्ने भएनौँ, देश छोडेर गयो भन्ने मात्र भयो ।

पाँचौँ, राजनीतिक भाष्य । पार्टीमा संस्थापन पक्ष छ । यसलाई तीनवटा क्याटाेगरीमा राखेर विश्लेषण गर्छु । पहिलो क्याटाेगरीमा सबै पार्टीका सबै शीर्ष नेता राख्छु । त्यहाँ सबै जना अट्ने भए । त्यो संस्थापन पक्षले एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गर्छ, कटाक्ष गर्छ, एकअर्कासँग कतिपय सन्दर्भमा संघर्ष पनि छ । तर, खासमा त्यो एउटै देखिन्छ । त्यो संस्थापनले एउटा भाष्य बनाउँछ– हामीले असाध्यै धेरै दुःख गरेर यहाँसम्म पुर्‍याएको हो, हामी अभिभावक हो, गुरु हो, जे गरिरहेका छौँ ठीक गरिरहेका छौँ, जे भइरहेको छ ठीक भइरहेको छ, हामी सबै सम्हाल्छौँ, बाँकी सबै बेकारका हुन् । यसले पनि समस्या पारेको हो । जसले समाजमा निराशा छरिरहेको छ ।

gagan-thapa-44 (2)1707875830.jpg

दोस्रो क्याटाेगरीमा पुरातन व्याख्या र नेतृत्व । ‘मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ भनेको जस्तो अमेरिकन समाज किन निराश छ भनेर पढ्दै गर्दा त्यहाँ भएका नवजवानहरूलाई कुनै बेला अमेरिका यति राम्रो थियो भन्ने परिकल्पनाले उद्वेलित हुन्छ । त्यहाँ रहेको नेतृत्वले भाष्य निर्माण गर्न सक्ने भयो । हाम्रो सन्दर्भमा हामी कहिल्यै पनि थिएनौँ । नेपालमा बहुदलको ३० वर्ष कार्यकाल सबैभन्दा बढी गुमाएको, क्षति भएको, प्रगति नगरेको समय हो । याे क्याटाेगरीका नेताकाे समूहचाहिँ त्योभन्दा पहिलाको समय अतिरञ्जनासहितको व्याख्या गरेर समाजलाई निराश बनाइरहेको छ । अर्थात्, 'योभन्दा पहिला नेपालको स्वर्णकाल थियो, राष्ट्रिय अस्मिताको हिसाबले असाध्यै बलियो थियो, नेपालको संसारभर मान प्रतिष्ठा थियो, जीनवस्तर पनि उन्नत खालको थियो' भनिरहेको छ । यतिसम्मको व्याख्या गरेर अर्थात् त्यो इतिहास इरेज गर्ने राजनीतिक उत्प्रेरणा केही शक्तिलाई भएको छ । संसारभरको ट्रेन्डजस्तो यहाँ पनि यो ट्रेन्ड बन्दै गएको छ । यो छिटोछिटो फैलिनुमा अघि भनेको पार्टीभित्रको संस्थापन समूह पनि कारण हो । हरेक नागरिकले २५–३० वर्षदेखि एउटै मान्छेको नाम सुनेको छ, त्यसमा नयाँ कुरा केही देख्दैन । निराशा त आउने भइहाल्यो ।

तेस्रो क्याटाेगरीमा लोेकरिझ्याइँको राजनीतिलाई राख्छु । जसले फास्टफुडजस्ता ‘संस्थाहरू केही होइन, कानुनी शासन केही होइन, प्रक्रिया केही पनि होइन, मसँग जादुको छडी छ, म चमत्कार गर्छु, यिनीहरूले केही पनि गरेनन्, म गर्छु, म छु’ भन्छन् । यिनीहरूले प्रत्येक पटक कन्फ्युजन गराउँछन् । यो समूहले प्रक्रियाबाट भएको कुरा र सीमिततालाई बुझ्दै बुझ्दैन ।

खासमा दोस्रो र तेस्रो क्याटाेगरीकाे कुरा एउटै देखे पनि एउटै होइन । खासमा लोकरिझ्याइँ क्याटाेगरीवालालाई मैले भन्ने गरेको संस्थापनले मलजल पुर्‍याएको छ । यहाँनेर हारिरहेको चाहिँ हाम्रो समूह हो । हामी यी तीनवटैमा फिट छैनौँ । दोस्रो र तेस्रोले हामीलाई पहिलोमा हाल्दिन्छन् । हामीलाई संस्थापनको भाग बनाइदिन्छन् । हामी दोस्रो र तेस्रो त हुँदै होइनौँ । किनकि हामी त्यो प्रवृत्तिविरुद्ध लडेर आएका हौँ । हामी पहिलो पनि होइनौँ, किनकि हामी त्यो भाष्यसँग पनि सहमत छैनौँ । हामीले लय पक्रेका छैनौँ । यो गतिले हुँदैन भन्नेबाट हाम्रो प्रस्थानविन्दु सुरु हुन्छ । हाम्रो लडाइँ यहीँभित्र छ । यसलाई हामीले पल्टाउन सकेका छैनौँ ।

लोकप्रियतावादीको दृष्टिकोणबाट यी सबै चोर हु्न्, भ्रष्ट हुन् भन्न सकिन्छ । निराशाको व्यापार नगरीकन मेरो लागि टेक्ने आधार बन्ने रहेनछ भन्ने बुझ्छन्। लोकप्रियतावादीहरूले संस्थागत कुराहरूलाई कहिल्यै मान्दैनन्, विधिलाई मान्दैनन्, त्योभन्दा माथि अरु केही छ भन्ने मान्छन् ।

दोस्रो र तेस्रोभन्दा त कम्तीमा हामी यहाँ परिवर्तनका लागि छिनोले ढुंगा हानिरहेका छौँ, हान्न छोडेको भए कहिल्यै फुट्दैनथ्यो । हान्दै जाँदा फुट्न त फुट्छ । ‘हामी भागेका छैनौँ, थाकेका छैनौँ । तागत देऊ, बल देऊ, हामी फुटाउँछौँ, छिनाउँछौँ र पारी लिएर जान्छौँ’ भन्ने हाम्रो दाबी भयो । तर, दोस्रो र तेस्रो समूहले हामीलाई पहिलो समूहमा हालिदिएको छ । अर्को, नागरिकहरू पनि कहिलेसम्म छिनो हानिराख्ने भन्नेमा छन् । हाम्रो लडाइँ आफ्नो ठाउँमा होला तर नपल्टिएको र नबदलिएको देख्दा त्यहाँ परिवर्तनको महसुस गराउन सकेनौँ । अहिलेको याे फ्याक्टर नेहेरीकन समाजशास्त्रीय विश्लेषण गरेर हामीले नेपाली समाज यस्तो हो भन्यौँ भने गलत निष्कर्षमा पुग्छौँजस्तो लाग्छ ।

सन् २०१७ मा पंकज मिश्रले ‘आक्रोशको युग’ भनेर पुस्तक नै लेखेका थिए । उनले आक्रोशका कारणहरू पुँजीवादसँग जोडेका छन् । त्यसैले, तपाईंले यो सबै व्याख्या गरिरहँदा नेपालमा मात्र नभएर विश्वव्यापी आक्रोश भन्न मिल्छ, किनभने चीनबाट मान्छेहरू असन्तुष्टि पोखेर हिँडिरहेका छन् । अमेरिकाबाट युरोपतिर बसाइँ सरिरहेका छन् । सामाजिक निराशाको परिघटना विश्वव्यापी हो भनेर विश्लेषण गर्न सकिन्छ ?

यसका दुईवटा पक्ष हुन्छन् । जस्तो, मेरो परिवार सोलुखुम्बुबाट काठमाडौं आउनुभयो । सोलुखुम्बुको आर्थिक सामाजिक वातावरणले थेग्न सकेन । निराश भएर वा पलायन भएर काठमाडौं आएँ भन्ने कि महत्त्वाकांक्षा बोकेर, जोखिम उठाएर, चामल–घ्यु बोकेर ६ दिन हिँडेर कोही नभएको शहरमा आई नयाँ संसार सुरु गरेको भन्ने ? जेभन्दा पनि भयो, जसरी बुझ्दा पनि भयो । मेरो बुबाको परिवार यहाँ आएपछि अघि भनेजस्तो सबै कुरा प्राप्त भइसक्यो । थप प्राप्त गर्न सक्ने कुरा यहाँभित्र सम्भव छैन, त्यसैले पखेटा फैलाएर कहाँकहाँ प्राप्त हुन्छ भनेर संसार चर्न हिँड्ने ? यो एउटा उदाहरण हो । मजस्तै सयौँ मान्छेहरूको कथा हो यो । स्याचुरेसनको विन्दु हुन्छ । हाम्रो लागि अधिकतम सन्तुष्टि फरक हो, अमेरिकी नागरिकका लागि अधिकतम सन्तुष्टि फरक हो तर भावना र अनुभव एकै हो । सन्तुष्टिका लागि पहिला भौतिक हुन्थ्यो । गाडी बन्यो, मानिस चन्द्रमामा पुग्यो, हवाईजहाज बन्यो । अब मानिसको कल्पना शक्ति धेरै माथि जाने भयो । संसार बदलिरहेको छ, त्यस कारणले मानिसको यात्रा स्वाभाविक हो ।

अधिनायकवादी, तानाशाही रुझान भएको कसैले आएर लोकतन्त्रलाई लैजान्छ भन्ने भयो । सन् ९० को दशकसम्म जहाँ पनि त्यस्तै भयो । अहिले लोकरिझ्याइँको राजनीति आयो । यसभित्र प्रविधिको कुरा गर्छौं । वास्तवमा लोकरिझ्याइँको राजनीति पहिला पनि थियो, अहिले प्रविधिले बढाएको मात्रै हो । पहिला जुन कुरा समाजमा गलत हुन्थ्यो, पितृसत्तात्मक समाजमा लैंगिक, जातीय विभेदका कुरा समाजका केही सीमित व्यक्तिबीच हुन्थ्यो । दुई जनाबीचको त्यही कुरा अब सामाजिक सञ्जालबाट व्यापक हुने भयो । हामीले यस्ता कुरा लोकतन्त्रमा ‘माइनर’ हुन्छ भनेर सोच्ने हो, किनभने लोकतन्त्रलाई फिट नहुने कुरा हो ।

हामी आरोपप्रत्यारोप गर्ने यस्तो ठाउँमा पुगिसक्यौँ कि त्यसले समाजलाई थप निराशा बनाउने भयो भनेर ख्याल गरिरहेका छैनौँ । हामीहरू सबैले जसले जे जिम्मेवारी पूरा गर्नुपर्ने हो, त्यसको मानकमा राखेर आफ्नो मूल्याकंन गर्नेभन्दा धेरै पर पुगिसक्यौँ ।

लोकतन्त्रमा सबै मत राख्न पाइन्छ भनिरहँदा अनफिट मत राख्न पाइँदैन । तर, सोसल मिडियाले गुप्त बसिरहेको त्यही कुरालाई मेजोरेटी रहेछ भन्ने बनाइदियो । ब्राजिलमा ब्राजिलका बोल्सोनारोको त्यही कुरा गरेर राष्ट्रपति भइदिए। वास्तवमा यही कारणले लोकप्रियतावादीको राजनीति आउने भयो । पहिला दुई जना कुरा गर्दा मात्र भत्काइदिन्छु, जलाइदिन्छु भन्ने थियो । अब त सामाजिक सञ्जालमार्फत आममा भन्न सक्ने अवस्था बन्यो । यसमा थुप्रै साहित्य लेखियो । त्यसको जरामा गएर हेर्‍यो भने लोकप्रियतावादीको उदय यसरी हुन्छ, उनीहरूविरुद्ध यसरी लड्नुपर्छ भनिरहँदा अन्तिममा आएर लोकप्रियतावादीको उदय त नागरिकको निराशामा भएको छ भन्ने कुरा गर्छ ।

लोकप्रियतावादीहरूको खास व्यापार नै व्यक्तिको असन्तुष्टि र आक्रोशमा हुन्छ । तर, नागरिकमा आक्रोश र असन्तुष्टि निम्त्याउने जिम्मेवार त तपाईंहरू हो नि ?

तिमी निराश छौँ, निराश हुनुको कारण जायज छ र तिमी तिम्रो कारणले निराश भएका होइनौँ भनेर लोकप्रियतावादीले नागरिकलाई भन्छन् । त्यसका लागि उनीहरूलाई एउटा पात्र, घटना वा समूह चाहियो । तिम्रो निराशा बढ्दै जान्छ, यसको समाधान मसँग मात्र छ भन्नलाई केही पनि ठीक छैन, दायाँ ठीक छैन, बायाँ पनि ठीक छैन भन्ने कुरा गर्दै जाँदा त्यसको समाधान मसँग छ भन्ने ठाउँमा जाने भयो । लोकप्रियतावादीको राजनीतिबाट प्रभावित भएर मैले राजनीतिक रणनीति बनाउने हो भने त पूर्ण रूपमा त्यही कुरा बिक्री गर्ने भएँ । केही पनि ठीक छैन भनेर थप निराशा बनाउने भएँ ।

भर्खरै गिरिबन्धु टि स्टेटको जग्गाको विषयमा सर्वोच्चको कुरा आयो । सार्वजनिक जग्गा हडपेको समाचार आइरहेको छ । जुन राजनीतिक दलसँग आबद्ध छ भनिएको छ, त्यही दलका मान्छेले राज्यलाई 'त्यो मान्छेलाई नछोड' भनिरहेको छ । यसले उन्मुक्ति पाउन हुँदैन भनिरहेको छ । सञ्चामाध्यमहरू पनि तगडा छन्, एकपछि अर्को नयाँनयाँ ठाउँमा पनि हडपेको छ भनिरहेका छन् । अर्थात्, ढिलोचाँडो यहाँ न्याय हुन्छ भनेर विश्वास गर्न सकिन्छ । अर्को पक्ष छ, उसले यहाँ सबै चोर छन्, फटाहा छन्, सबै पार्टीका मान्छे भ्रष्टाचारी छन् भनिहेको हुन्छ । त्यही बेलामा पङ्गु भनिएका संवैधानिक निकायहरूले सत्तामा भएका भनिएका मानिसहरू यी हुन् वा त्यो हो नभनीकन काम गरिरहेका छन् । सञ्चारमाध्यमले त्यो वातावरण बनाइरहेका छन् भनेर भन्न सकिन्छ ।

सरकार भन्ने अजंगको चित्र बनाएका छौँ । विकास निर्माण, ढल मल सबै त्यसले गर्ने भन्ने छ । हाम्रो प्रतिस्पर्धा पनि त्यसैमा छ, प्रश्न पनि त्यसमै छ । डेलिभरी गरेन भन्ने लगातारको भाष्य बनेपछि मान्छे थप निराश बन्ने भयो । हाम्रो काम र छलफल गर्ने तरिकाले निराशालाई बढाउने काम गरेको छ ।

लोकप्रियतावादीको दृष्टिकोणबाट यी सबै चोर हु्न्, भ्रष्ट हुन् भन्न सकिन्छ । निराशाको व्यापार नगरीकन मेरो लागि टेक्ने आधार बन्ने रहेनछ भन्ने बुझ्छन्। लोकप्रियतावादीहरूले संस्थागत कुराहरूलाई कहिल्यै मान्दैनन्, विधिलाई मान्दैनन्, त्योभन्दा माथि अरु केही छ भन्ने मान्छन् । हरेक व्यक्ति मौका पाउँदा लाइन मिचेर जान्छ, समाजको डर, धर्मको डर, नैतिकताको कुराले बाँधेर राख्दैन । अर्को शक्तिशाली राजनीतिक शक्ति आएर यसले केही पनि नतिजा दिँदैन भनिरहँदा व्यक्तिभित्र रहेको अर्को भाग सँगसँगै सतहमा आउने भयो । वास्तवमै विश्वव्यापी रूपमा लोकप्रियतावादीहरूले निराशालाई व्यापक रूपमा बिक्री गर्ने रहेछन् ।

राजनीतिक परिवर्तनले मानिसलाई सुरक्षा दिन सक्नुपर्थ्यो । तर, नेपालमा त्यो भएन र असन्तुष्टि बढ्यो । त्यसको अन्तर्य के होला ?

वास्तवमा हामीले चाहिनेभन्दा ठूलो भारी सरकारलाई बोकाइदिएका छौँ । एक दिन एउटा पत्रिकाको लेख पढिरहेको थिएँ । त्यो लेखमा ‘गीतमा स्तर खस्कियो, तपाईंको पालामा गीतको स्तर राम्रो थियो । गीतको स्तर उकास्नका लागि सरकारले के गर्नुपर्छ ? भन्ने प्रश्न सोधेपछि मैले रेडियो बन्द गरेँ’ भन्ने प्रसंग उल्लेख गरेका छन् ।

सरकारले जे कुरा पनि गर्छ भन्ने मनोविज्ञान बनाएका छौँ । त्यसमा दुईवटा कुरा हुँदोरहेछन्– एउटा वास्तविकता, अर्को धारणा । धारणामा जे पनि सरकारले गर्छ भनेर सोचेको छ । त्याे साेच राखेपछि उसले केही गरेको देख्दैन र नराम्रो मात्र देख्छ, अनि केही पनि भएको छैन भन्ने भयो । अर्को वास्तविकता । साँच्चिकै त्यसले ससाना कुराहरू गरेर यो भइरहेको छ, त्यो भइरहेको छ भनेर बबल्सहरू सिर्जना गर्न सकेन । एकैछिन प्रधानमन्त्री भएर सोचौँ । शिक्षामा यी पाँचवटा काम गरेँ, विश्वविद्यालयमा भागवण्डा बन्द गरेँ, कानुन यसरी ल्याएँ, विश्वविद्यालयलाई पहिलाको भन्दा दोब्बर बजेट दिँदै छु । विद्यालय शिक्षाका बारेमा पनि यसै गरी काम गर्‍यौँ । स्वास्थ्य क्षेत्रमा स्वास्थ्य बीमा यसरी लैजान्छु । यत्रो वर्षसम्म पूर्वाधार नबनेको योयो कानुनमा काम गरेँ । अब पूर्वाधार यसरी बन्छ । यति कुरा प्रधानमन्त्रीले भन्ने हो भने, अब अस्तिको शिलापत्रको सर्वेक्षणमा सहभागी उत्तरदाताहरूलाई नै सोधौँ, उनीहरूले 'धेरै विश्वास त छैन, केही भइहाल्छ कि भन्ने लाग्छ' भनेर भन्नेछन् । वास्तवमा यो मानवीय रुचि हो ।

अर्को कुरा, धारणाको हिसाबले पनि सरकारलाई चाहिनेभन्दा ठूलो बनायौँ । समाजमा अनगिन्ती मान्छेले अनगिन्ती काम गरिरहेका छन् । कोही मान्छेले मन्दिरमा गजबको काम गरिरहेका छन् । ती काम हराए, सबै ध्यान सरकारतिर गयो । सरकारले पनि थोरै गर्दा गजबको गरेको भन्ने पर्छ । संवाद यात्रामा जाँदा मलाई स्वास्थ्य बीमा सुरु गर्नुभयो राम्रो भयो भनेका थिए । यो भनेको समाजले तपाईंले गरेको कामलाई सम्मान गर्छ, ग्रहण गरिहाल्छ र थप कुराका लागि आशा गर्छ भन्ने हाे। सरकारले आशा दिने काम गर्न सक्छ । त्यो पटक्कै नगरेर हो ।

सबै ठाउँको नसके पनि हामीले जिम्मा लिएको ठाउँबाट ससाना सुधारहरू गरौँ न । सही निर्णय गरौँ । निराशा सिर्जनामा केही अंश हाम्रो पनि छ । त्यो निराशालाई हामीले प्राप्त गरेको जिम्मेवारीबाट हटाउन सक्छौँ ।

प्रधानमन्त्रीलाई मैले संसद र भेटमा भन्ने गर्छु, ‘तपाईं किन प्रधानमन्त्री भएर पनि प्रधानमन्त्रीजस्तो हुनु हुन्न ?’ मलाई स्वास्थ्यमन्त्री हुँदा पार्टीका र अन्य कामहरू सीमान्तको कामजस्तो लाग्थ्यो । मुख्य काम यो हो भन्ने लाग्थ्यो । प्रधानमन्त्री वा सरकार चलाउने मान्छेले त्यसरी मात्र सोचे धेरै काम हुन्छ । सरकारलाई यति ठूलो सोचेका छौँ, त्यसले एक दुईवटा राम्रा काम गर्दा मात्र गफ गर्न थाल्ने भयो । प्रधानमन्त्री प्रधानमन्त्री कार्यालय जानुभयो भन्ने कुरा पनि मानिसलाई ठूलो कुरा लाग्ने देश हो । बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएपछिका कुरा सोचौँ न । उहाँले मुस्ताङ म्याक्स चढ्नुभयो, दिउँसो रोटी खानुहुँदो रहेछ । इकोनोमिक क्लासमा यात्रा गर्नुभयो । नागरिकले त्यसलाई सुशासनसँग जोडेर हेरे । वास्तवमा नागरिकले ठूलाे कुरासँग सजिलै जोडेर हेरे । कति सजिलो छ, हाम्रोमा आशाको सन्देश दिनलाई ।

gagan-thapa-44 (1)1707875830.jpg

संसदको रोस्ट्रममा उभिएर सांसदले केही पनि भएन, अर्को सांसदलाई तिमीहरू सबै फटाहा हौ भन्छौँ । यो भनिसकेपछि आममानिसमा पर्ने प्रभाव पनि त्यही हो । अर्को कुरा, सांसदले आफ्नो विधायकी भूमिका बिर्सिएर पुल पुलेसा, बाटोघाटो सबै मैले बनाइदिने हो भन्छाैँ । मेलै चुनाव जितेँ भने सबै कायापलट हुन्छ भन्ने व्याख्या गर्‍यौँ, आफ्नो भूमिकाको अपव्याख्या गरेर अपेक्षा र सपना बाँडियो । सरकारले विकास निर्माणको काम गर्छ, त्यसअनुसार भएन भने विधायिकाको भूमिकाबाट मैले सहयोग गर्छु भनेर कोही पनि चुनाव लड्दैन । खासमा मानिसमा निराशा र आक्रोश पैदा गर्ने कारण तपाईंहरू होइन ?

अहिलेकै अवस्थामा पूर्वाधार कहीँकतै बनेन, स्थानीयदेखि संघ सरकारले बनाउँदा पनि बन्दैन । तपाईं प्रधानमन्त्री बन्दा पनि बन्दैन, म प्रधानमन्त्री हुँदा पनि बन्दैन । कोही हुँदा पनि बन्दैन । नयाँ पार्टीका मुख्य मान्छे पनि केही समयअघि हाम्रै पार्टीबाट योजना आयोगमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ पुल कसरी बनाउने ? विकास निर्माणका काम कसरी गर्ने भन्ने आइडिया ल्याउने ठाउँमा काम गरेर आइसक्नुभयो । त्यस कारण, अहिलेको समस्यामा हाम्रो सामूहिक असफलता हो । पैसा भएर पनि समयमा पूर्वाधार बनाउने बुद्धि हमीसँग भएन । त्यो क्षमता विकास गर्न सकेनौँ । पहिला स्वीकार गरौँ कि सामूहिक असफलता हो भनेर । सामूहिक असफलता हो भने सुधार गर्ने कहाँ भन्ने कुरा आउँछ ।

स्वाभाविक रूपमा सत्ताबाहिर बसेका साथीहरूले यो भएन त्यो भएन भन्ने भए । तर, सत्ता यति छिटो परिवर्तन भएको छ कि त्यसो भन्ने साथीहरू ९–१० महिनाअगाडि सत्तामै हुनुहुन्थ्यो । कुनै परिघटना भयो र हामी सत्ताबाहिर भयौँ भने सरकारलाई पुँजीगत खर्च गर्न सकेन, मान्छे विदेश गए, स्वदेशमा रोजगारी भएन भनेर आलोचना गर्छौं । मानौ, तीन चार महिनामा पछिल्ला सरकारले सारा गडबडी गरेका कारण अस्तव्यस्त भयो । यसभित्र नयाँ क्याटाेगरीमा पर्ने लोकप्रियतावादीले अहिले मात्र नभएको होइन, कहिल्यै भएको थिएन भनेर आउने भए । वास्तवमै बाहिर बसेर सुन्ने मान्छेलाई त थप निराश बनाउनेबाहेक केही कुरा रहेन ।

कतिपय ठाउँमा सामाजिक प्रतिष्ठाका लागि क्याम्पस खुलेका छन् । कतिपय ठाउँमा कांग्रेसले खोल्यो, अर्कातिर एमालेले खोल्यो । एमालेले खोलेपछि अर्कोले खोल्न थाल्यो ।

केही समयपहिले म प्रतिपक्षको बेन्चमा थिएँ, त्यो बेलामा मेरो काम प्रश्न उठाउने हो भनेर सोचेँ । पछि संसदको छलफल फरक ढंगले गर्नुपर्छ भनिराख्दा मैले कतिपय कुराहरूमा समाजले चलिरहेको बहसभन्दा फरक कुरा राखेकाले त्यसलाई फिट गराउन सकिनँ । हामी आरोपप्रत्यारोप गर्ने यस्तो ठाउँमा पुगिसक्यौँ कि त्यसले समाजलाई थप निराशा बनाउने भयो भनेर ख्याल गरिरहेका छैनौँ ।

हामीहरू सबैले जसले जे जिम्मेवारी पूरा गर्नुपर्ने हो, त्यसको मानकमा राखेर आफ्नो पनि मूल्याकंन गर्ने र अर्कोले पनि आफ्नो मूल्याकंन गर्नेभन्दा धेरै पर पुगिसक्यौँ । वडाको जिम्मेवारी पाएको मान्छेले देश बिग्रियो भन्छ । राष्ट्रपति प्रधानमन्त्रीका बारेमा कुरा गर्छ । उसले वडामा पाएको अधिकार र त्यसको प्रतिफलका आधारमा स्वमूल्यांकन गर्नुपर्‍यो । अर्कोले पनि उसको मूल्याकंन त्यसको कसीमा गर्नुपर्‍यो । सांसदको पनि त्यही हो । म विधायकी हो भनेर गइसकेपछि त्यसको भूमिका सही भयो कि भएन भनेर हेर्ने हो । सरकार भन्ने अजंगको चित्र बनाएका छौँ । विकास निर्माण, ढल मल सबै त्यसले गर्ने भन्ने छ । हाम्रो प्रतिस्पर्धा पनि त्यसैमा छ, प्रश्न पनि त्यसमै छ । डेलिभरी गरेन भन्ने लगातारको भाष्य बनेपछि मान्छे थप निराश बन्ने भयो । हाम्रो काम र छलफल गर्ने तरिकाले निराशालाई बढाउने काम गरेको छ ।

नेपालमा भएका विश्वविद्यालयहरूमध्ये ११ वटाले सम्बन्धन दिन्छन् । ती विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धनप्राप्त १ हजार ४ सय ३२ वटा क्याम्पसमध्ये ६ सयवटा क्याम्पसमा १ सयभन्दा कम विद्यार्थी रहेछन् । अरु २७२ वटा क्याम्पसमा २ सयभन्दा कम विद्यार्थी रहेछन् । अर्थात् ८७२ वटा क्याम्पसमा २ सयभन्दा कम विद्यार्थी रहेछन् । ५ लाख युवा बर्सेनि श्रम बजारमा आउँछन् । त्यसमा डेढ लाख विद्यार्थी बाहिरिन्छन् । आजको दिनमा हामीले न जनशक्ति उत्पादन गर्न सकेका छौँ, न विदेशबाट फर्केकालाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर अध्ययन अनुसन्धान नै गर्न सकेका छौँ । यो जटिलतामा प्रस्थान विन्दु कहाँ हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ ?

विश्वविद्यालय मात्र होइन, ५ हजारभन्दा बढी विद्यालयमा ५० भन्दा कम विद्यार्थी छन् । विश्वविद्यालयलाई हेर्दा क्याम्पस नै खाली भएछ, सारा मान्छे बाहिर गएछन् भन्ने लाग्छ । ५ हजारभन्दा बढी विद्यालयमा ५० भन्दा कम विद्यार्थी भनेपछि यो त सीधा सुविधासँग जोडिएको मुद्दा हो । ५–८ वटा विद्यालय मर्ज गरेर एउटा विद्यालय बनाउँदा मात्र आर्थिक रूपले दिगो हुन्छ । शिक्षाको हिसाबले पनि फाइदाजनक छ । यो विशुद्ध शासन प्रणालीको कुरा हो । विश्वविद्यालयको कुरा पनि यहीँनेर आउँछ । कहाँबाट सुधार गर्ने भन्ने सन्दर्भमा त्रिविमा भीसी नियुक्त कहाँबाट गर्ने ? नियुक्तिको पात्र हेरेर नै प्रश्न सकिन्छ । प्रधानमन्त्रीले यो गरे त्यो गरे भनेर भनिराख्न पर्दैन । पात्रले नै हाम्रो प्रश्न बन्द गरिदिन्छ । अब उसले विश्वविद्यालयभित्र सुधार सुरु गर्छ ।

gagan-thapa-44 (4)1707875831.jpg

तपाईंले भन्नुभएका क्याम्पसहरू सबै राजनीतिक कारणले खुलेका हुन् । कतिपय ठाउँमा रोजगारी सिर्जना गर्न, कतिपय ठाउँमा सामाजिक प्रतिष्ठाका लागि क्याम्पस खुलेका छन् । कतिपय ठाउँमा कांग्रेसले खोल्यो, अर्कातिर एमालेले खोल्यो । एमालेले खोलेपछि अर्कोले खोल्न थाल्यो । विश्वविद्यालयमा भएको एउटा सही निर्णयले तपाईंले नयाँ कुरा भएको पाउनुहुन्छ र त्यसले उत्साही र आशावादी बनाउँछ ।

विद्यालयको प्रधानाध्यापकले पनि राम्रो काम गर्नुपर्‍यो । वडाध्यक्षले राम्रो काम गर्नुपर्‍यो, अध्यागमनमा बसेको सुब्बाले राम्रो काम गर्नुपर्‍यो । देश बन्ने कुरा सामूहिकतामा हुने हो ।

मेरो सुधारको कुरा के हो भने ठूलो र सबैको सुधारको जिम्मा लिन्नँ र भन्न पनि सक्दिनँ । तर, कांग्रेसले ३३२ वटा पालिका र २ हजार ६६८ वडा चलाएको छ । सातवटै प्रदेशमा हामी सरकारमा छौँ । केन्द्रमा हाम्रा ९ मन्त्रीहरू छन् । सबै ठाउँको नसके पनि हामीले जिम्मा लिएको ठाउँबाट ससाना सुधारहरू गरौँ न । सही निर्णय गरौँ । निराशा सिर्जनामा केही अंश हाम्रो पनि छ । त्यो निराशालाई हामीले प्राप्त गरेको जिम्मेवारीबाट हटाउन सक्छौँ । तथ्याकं राखेर जिम्मेवारी पाएको काम गर्ने हो भने हजारबाट पाँच सयमा तुरुन्त घटाउन सकिन्छ । हाम्रो नियन्त्रणमा भएका कामहरू नगरेर त्योभन्दा विस्तृत खोज्न थाल्यौँ भने केही पनि रहँदैन । यति धेरै कुरा हाम्रो नियन्त्रणमा छ ।

सकारात्मक भएर हेरौँ । १० लाख पर्यटक नेपाल आएका छन् । यत्रो वर्ष जलस्रोतको कुरा गर्‍यौँ, पहिलोपटक जलविद्युत् उत्पादन गरेर बेच्न सक्ने भएका छौँ । छिमेकी दुई राष्ट्रहरू विश्वमा युद्ध हुँदा पनि आर्थिक वृद्धि गरिरहेका छन् । हाम्रो सम्बन्ध सबै देशसँग राम्रो छ । हाम्रो देश अतिवादबाट गाँजिएको छैन, विखण्डनकारी आन्दोलन छैन, शान्ति सुरक्षाको खतरा पनि छैन । जनसंख्या हेर्दा ऊर्जाशील युवाशक्ति छ । धेरैजसो मान्छेले बसाइसराइलाई समस्याको रूपमा लिन्छन् । बसाइसराइको अर्को पक्ष पनि छ । यसले चलायमान बनाउँछ ।

एक जना युवाले कतार गएर पैसा ल्याएर यहाँ घरजग्गा किनेर छोराछोरीलाई प्राइभेट स्कुलमा हालेर, श्रीमतीलाई किराना पसल खोलिदिएर दुई पैसा आम्दानी गर्ने भयो भने मात्र जिन्दगी चल्छ भनेर सोचेको छ । त्यो मान्छे भाग्यवादी पनि छैन, निराशावादी पनि छैन । यति सकारात्मक र सक्रिय छ, त्यो ऊर्जालाई कहाँ त्याग गर्ने भन्ने मात्र हो । त्यसैले, युवा जनसंख्यालाई कसरी परिचालन गर्ने भन्ने मात्र हो ।

यदि कुनै अतिवादमा नेपाल फसेको थियो, कुनै छिमेकीसँग नेपालको असाध्यै नराम्रो सम्बन्ध थियो वा दुईवटा छिमेकीकै नराम्रो सम्बन्ध थियो, छिमेकीको आर्थिक अवस्था खस्केका कारणले हामी तल थियौँ । काम गर्न गएका हाम्रा मान्छेहरू ती देशमा काम गर्न नसक्ने अवस्थामा थिए भने सबै कुरा चौपट हुन सक्थ्यो । तर, यी सब ठीक छन् । सबै सकारात्मक हुँदा पनि निराशा छ, भनिरहेका छौँ ।

डर कहाँ लाग्छ भने 'निराशा छ' भन्ने भाष्यले मैले माथि भनेका तीवटा क्योटागरीका अर्थात्, पुरानै युग ठीक थियो घर त समयमा पुगिन्थ्यो भन्नेवाला । जसबाट बत्ती नहुँदा घर त समयमा पुगिन्थ्यो भन्नेवाला भाष्य आउने भयो । दाेस्राे लोकरिझ्याइँवाला आउने भयो । तेस्राे त जमेर बसेकै छ संस्थापनवाला, पक्ष हावी हुन सक्छन् । हामीहरू जो, संस्था, प्रक्रिया विधिको शासनमा विश्वास गर्छौं, सामूहिकतामा विश्वास गर्छौं । याे समूह मिचाइमा पर्न सक्छ । खासमा विकास एक जनाले सम्भव छैन । नेपालको परिवर्तन कसरी हुन्छ ? भनिरहँदा विद्यालयको प्रधानाध्यापकले पनि राम्रो काम गर्नुपर्‍यो । वडाध्यक्षले राम्रो काम गर्नुपर्‍यो, अध्यागमनमा बसेको सुब्बाले राम्रो काम गर्नुपर्‍यो । देश बन्ने कुरा सामूहिकतामा हुने हो ।

सबै कुरामा विश्वास गर्ने शक्ति थप कमजोर हुँदा निराशाको व्यापार गर्नेलाई बल पुर्‍याउँछ । कांग्रेसका साथीहरूलाई भनिरहेको हुन्छु, तपाईंहरू जहाँ हुनुहुन्छ, त्यहाँको जिम्मेवारी पूरा गर्नुहोस् । म यहाँ ४ नं क्षेत्रको सांसद छु । यहाँ तीन/चारवटा फरक काम गर्नुपर्‍यो भनेर लागिरहेको छु । स्वास्थ्य शिविर फरक ढंगले हुँदै छ । ‘स्किल अप’ भन्ने नयाँ क्याम्पेनिङ सुरु हुँदै छ । परीक्षा दिएर बसेका र नतिजा कुरिरहेका अर्थात् ट्रान्जिसनमा बसेका युवाहरूलाई के रोजगारी दिन सकिन्छ भनेर काम गरिरहेको छु । गणित, विज्ञान र अंग्रेजीको पढाइ कमजोर भयो भनेपछि क्षेत्रभरिका शिक्षकहरूको क्षमता कसरी बढाउने भनेर काम भइरहेको छ । सांसद भएर विधायिकाको काम त गर्न परिहाल्यो । जानेबुझेको कुरामा जनतालाई सेवा कहाँ दिन सकिन्छ भनेर कोसिस गरिरहेको छु । जसले जहाँ जिम्मेवारी पाएको छ, त्योभन्दा एक स्टेप माथि चढेर थोरै गर्ने प्रयास गर्‍यो भने निराशाको बादल फाट्दै गइहाल्छ ।

काठमाडौं ऐतिहासिक रूपमै निराशाको शहर हो । काठमाडौंको निराशालाई समग्र नेपालको निराशा भनेर भाष्य निर्माण गर्न हुँदैन भन्ने रहेछ नि ?

काठमाडौं सबैभन्दा ‘भाइब्रेन्ट’ पनि छ । सबै परिवर्तनको केन्द्र काठमाडौं हो । एउटा परिघटना स्थायी रूपमा श्रमशक्तिको पलायन चिन्ताको कुरा हो । अस्थायी रूपमा जानेले सीप सिक्छन्, पैसा पठाउँछन् । नेपालमा राम्रो गरिरहेका मान्छे पनि अरुहरू यता गए, उता पनि गए भन्ने देखेर, सुनेर, सञ्चारमाध्यम र अन्य क्षेत्रबाट सबै भत्कियो, बिग्रियो भन्ने डिबेट सुन्दै गयो । अनि, उसले एउटा छनोट बनाएको छ, विदेशिने । कुनै एक युवाको विदेश जाने कुरा उसको मेनुमा थिएन तर अहिले गयो । अहिले विकसित देशमा गयो र उतै सेटल भयो । राम्रो पढेलेखेको मान्छे थियो, उसले नेपालमा योगदान दिन सक्थ्यो । अरु २–४ जनालाई रोजगारी दिन सक्थ्यो । यस्तो खाले कुराचाहिँ चिन्ताको विषय हो । हुन त, ब्रेन ड्रेन होइन, ब्रेन सर्कुलेट हुने विषय हो भन्ने तर्क गर्छन्, त्यो त्यति सजिलो विषय होइन ।

जनसांख्यिक लाभांशको चरण हामीलाई करिब २४ वर्ष मात्र बाँकी छ । सीप भएको युवा जनशक्ति स्थायी रूपमा पलायन हुँदै छ । श्रम गर्ने जनशक्ति स्थायी र अस्थायी रूपमै बाहिरिन थालेपछि जनसांख्यिक लाभांशको अर्थ पनि नहुने भयो नि ?

हो, यो समस्या आयो । हुन त, रातारात आएको होइन । एउटा कारक मात्र पनि होइन । अहिले अमेरिकाको निर्णयले गर्दा आठ सय डाक्टर जानबाट रोकिएको अवस्था छ । अमेरिकामा मात्र होइन, युरोपका थुप्रै देशकहरूमा डक्टरहरूको अभाव वर्षौंदेखि छ । ती देशले आवश्यकताअनुसार कुनै न कुनै रूपमा हाम्रोजस्तो देशबाट पूर्ति गर्छन । ती देशको नीतिले पनि प्रभाव पार्ने कुरा भयो । नेपालको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, यो जनशक्तिलाई उत्साही बनाएर नेपालभित्र कसरी राख्ने ? स्थायी रूपमा जान रोकेर ती ठाउँमा जान निरुत्साहित कसरी गर्ने भन्ने कुरा भयो ।

अर्को, संसारकै कुन प्रतिष्ठित विश्वविद्यालय, अस्पताल, स्वास्थ्य प्रणाली होला, जहाँ नेपालीको राम्रो उपस्थिति नभएको होस् । स्वास्थ्य मन्त्रालय चलाइसकेको अनुभवबाट हेरेँ भने नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रको गुणात्मक परिवर्तन गर्ने कुरामा उनीहरूको क्षमता, उनीहरूको सञ्जाल र कनेक्सनलाई प्रयोग गर्नेगरी सोच्न सक्छु । किनकि पहिलो पुस्ता नेपाली हो र उनीहरूका अन्य कुराहरू पनि छन् । पहिलो पुस्ता नेपाली भएको हुँदा उनीहरूको आधा मन नेपालमै छ । यो हाम्रो लागि फाइदाको विषय हो । जनसांख्यिक लाभांश यता पनि बाँकी छ ।

तपाईंले शिक्षा र स्वास्थ्यको केही कुरा गर्नुभयो । अर्को कुरा, भौतिक पूर्वाधारको कुरा गरौँ । मन्त्रालयबाट पुलपुलेसा र सडक निर्माणका लागि मात्र १ खर्ब २४ अर्बको मोबिलाइजेसन खर्च भइसकेको रहेछ । खर्च भएका सबै रुग्ण आयोजनाहरू हुन् । यो खालको अवस्थाले सामूहिक असफलता नै हो भन्ने प्रस्ट देखाउँछ । पूर्वाधारसँगै शिक्षा, स्वास्थ्य र श्रममा मुख्य गरी काम गर्नुपर्नेछ । यसमा हामीले कसरी काम गर्नुपर्ला ?

पूर्वाधारकाे ठेक्का प्रतिस्पर्धा गराउँदा कसले कम लागतमा बनाउने भनेर खर्चका आधारमा गराउँछौँ । मूल्यका आधारमा प्रतिस्पर्धा गरेपछि सबैभन्दा कम मूल्यमा ठेक्का लगाउँछौँ । त्यहाँ समयमा काम सकेर मुनाफा कमाउन प्रोत्साहन हुँदैन । त्यही कामबाट सिद्धान्ततः प्राप्त गरेको रकमबाट मुनाफा हुनै सक्दैन, किनकि कम मूल्यमा प्रतिस्पर्धा गरेको हुन्छ । मोबिलाइजेसनको खर्च पनि त्यही हो । ठेक्का पाएपछि पैसा लियो, त्यो जग्गा वा अन्य व्यवसायमा लगाउने हुन्छ, किनकि काम गर्दा नाफा हुँदैन । यो समस्या भयो भने वर्षौंसम्म यही गरेर नयाँ परिणाम आउँछ भनेर अपेक्षा गर्ने कुरा पनि मूर्खता नै हो ।

याे समस्याकाे सुधारका लागि मैँले एउटा विकल्प प्रस्ताव गरेको थिएँ । त्यो हाम्रो सार्वजनिक खरिद ऐनमा नै छ । प्रतिस्पर्धा गराउँदा अहिले प्राविधिक क्षमता छ कि छैन भनेर र अर्को आर्थिक रूपमा कति कममा गर्छौ भनेर प्रतिस्पर्धा गराउँछौँ । त्यही कुरामा तिमी कति छिटो गराउँछौ भनेर प्रतिस्पर्धा गराउन सकिन्छ । टाइम फ्याक्टर राख्नेबित्तिकै अन्यले भन्दा बढी कबोल गरे पनि आधाभन्दा कम समयमा गर्छु भन्ने कबोल गरेपछि उसले ठेक्का पाउँछ । मैले ठेक्का पाउनासाथ समयमा किन गर्छु भने म निजीक्षेत्र हो र मुनाफाका लागि आएको हो । मोबिलाइजेसन खर्च लिएर अन्यत्र लगाउनुभन्दा दश गुणा बढी फाइदा समयमा काम सम्पन्न गर्दा हुन्छ । अरुले ६ वर्षमा गरेको काम मैले ६ महिनामा गरेको छु । ६ महिनामा पूरा पैसा पाउँछु र त्यसलाई अन्यत्र प्रयोग गर्न पाउँछु । समयमा नगर्दा जरिवानामा पर्छु । सामान्य कानुनको नयाँ व्यवस्थाले यसको समाधान आउने भयो ।

gagan-thapa-44 (3)1707875831.jpg

हरेक कुराको समस्या छ भने समाधान पनि छ । हामीले समस्याका बारेमा छलफल धेरै गर्‍यौँ, आफू हुँदा समस्या समाधान गर्न सकेनौँ, बाहिर गएपछि त्यही समस्या देखाइरह्यौँ । हामी पुँजीगत खर्च भएन भन्छौँ । त्यसलाई ब्रेक डाउन गरेर हेरौँ पुँजीगत खर्च नहुनुको मुख्य कारण बजेट निर्माणसँग जोडिएको छ । मेरो निर्वाचन क्षेत्रमा अहिले रंगशाला बनाउनुपर्नेछ, त्यसका लागि कम्तीमा ६ करोड चाहिन्छ भनेर मागेँ । सरकारले मलाई ५० लाख हाल्दिन्छ । यसपालि यो एक रुपैयाँ पनि खर्च हुँदैन । ५० लाखमा नबन्ने भएपछि टेन्डर हुँदैन । पुँजीगत खर्च गर्न नसकेको भन्नेमा त्यो ५० लाख पनि छ । बजेटमा राखेकै दिनबाट त्यो खर्च नहुने पैसा हो ।

तीन खर्बको पुँजीगत खर्चमा अहिलेसम्म ६० अर्ब मात्र भयो । खासमा यतिबेला डेढ खर्ब भइसक्नुपर्ने थियो । मानौँ, मेरो निर्वाचन क्षेत्रको त्यो ५० लाख बजेट ६ करोडको थियो भने टेन्डरमा गइसक्थ्यो, खर्च भैसक्थ्यो । कांग्रेसको सांसद हो, यसको पनि हालिदिऊँ भनेर मलाई चित्त बुझाउन ५० लाख किन हालिदिएको छ ? त्यहाँ नहालिदिएर जहाँ हाल्नुपर्ने हो, त्यहाँ हालिदिएको भए यसरी बस्दैनथ्यो । यो इकोनोमिक गभर्न्यान्ससँग जोडिएको छ । इकोनोमिक गभर्न्यान्ससँग जोडेर नहेर्ने अनि पुँजीगत खर्च भएन भनेर भन्न थालेको चाहिँ १५ वर्ष भइसक्योे । जोसुकै प्रधानमन्त्री आए पनि यस्तै समस्या सधैँ सुनिन्छ । हिजो ओलीको पालामा पनि थिएन, आज प्रचण्डको पालामा पनि छैन । भोलि माधव नेपाल आउनुभए पनि खर्च हुने छैन ।

हाम्रो समस्या इकोनोमिक गभर्न्यान्ससँग जोडिएको छ । यी कुरा न संसदमा, न पार्टीमा छलफल हुन्छ । सञ्चारमाध्यमले नउठाउने भयो । सञ्चारमाध्यमले पनि हामीले के बोल्यौँ भन्ने कुरा मात्र छाप्ने भए । फलानो आज बाटो, पुल समयमा बनेन भनेर चर्को आवाज उठाउनुभयो भन्ने भयो । नेपालमा पुल समयमा नबन्नुको कारण के हो ? किन बन्दैन ? त्यही मानिस बाहिर गएर पुल समयमा बनाउन सक्छ भने हामीकहाँ किन सक्दैनौँ ? हाम्रो इन्जिनियरिङमा समस्या छ, डिजाइनमा समस्या छ । इन्जिनियरिङ क्षमतासँग त्यो कुरा जोडिएको छ । डिजाइनलाई विश्वविद्यालय ल्याउनुपर्‍यो । हाम्रो विश्वविद्यालयले किन नेपाल सरकारसँग काम गर्दैन ? पुल्चोकमा विश्वविद्यालयको राम्रो कन्सल्टेन्सी छ । डिजाइनमा त्यो कन्सल्टेन्सी किन प्रयोग नगर्ने ? यसरी साना–साना कुरामा छलफल गर्नुपर्‍यो । डिस्कोर्स नै फरक ढंगले गर्नुपर्छ ।

एक/दुईवटा नगरपालिकाले राम्रो काम गरे भनेर चर्चा भइरहेको हुन्छ । त्यो नगरपालिकाले केन्द्रबाट लगेको बजेट हेरौँ । उसले प्राप्त गर्ने राजस्व हेरौँ । अनि, दूरदराजका गाउँलाई नगरपालिका बनाइदिएका छौँ । विकासका लागि त्यहाँ कोहीसँग ५ करोड छ, कोहीसँग २० करोड छ । मैले यात्राका क्रममा पनि त्यो देखेँ । मिडियाको सार्वजनिक विमर्शमा त यो कुरा आयो भने पो मानिस सजग हुन्छन् । त्यतातिर नगई हामी यो भयो, त्यो भयो, फलानाले यो गर्‍यो त्यो गर्‍यो भनेर गइरहेका छौँ । हामीले प्रस्तुत गरेको व्यक्ति र घटनाले बाँकी सब खराब हुन् भन्ने लाग्ने भयो । बाँकी रहेका सब खराब हुन् भन्नु थप निराश बनाउने कुरा हो । अहिलेको डिस्कोर्सको तरिकाले पनि निराशालाई मलजल गरिरहेका छौँ । समस्याको समाधानका लागि बहस गरिरहेका छैनौँ । त्यस कारण डिस्कोर्सको तरिका नै बदल्नुपर्छ ।

तस्वीरहरूः सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

याे पनि पढ्नुहाेस् :

शृङ्खला १ः काठमाडौं अलि बढी नकारात्मक छ, हल्ला गरिएजस्ताे आर्थिक संकट होइन (भिडियाे अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला २ः नेपालमा किन बढ्यो निराशा र असन्तुष्टि, कसरी गर्ने समाधान ?

शृङ्खला ३: आफू काम नगर्ने, अरुलाई गाली गर्दै हिँड्ने होलटाइमर कार्यकर्ताले निराशा बढाए (भिडियो अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला ४: समाजमा निराशा फैलाउन सामाजिक सञ्जाल कति जिम्मेवार ?

शृङ्खला ५: समाजको ऐतिहासिक उपलब्धि चटक्कै भुलेर शहरभित्र सल्किएको सामाजिक निराशा

शृङ्खला ६: नेपाल मात्र खत्तम भयो भन्ने भाष्य बनाइँदै छ, यो सत्य होइन : (अन्तर्वार्ता)

विकृत राजनीति नागरिक असन्तुष्टिको मुख्य कारण, अर्थतन्त्र सुधार्ने ओखती– स्थिर र इमानदार सरकार (भिडियाे)

सर्वेक्षण भन्छ– भिजनविहीन नेतृत्वले बदनाम राजनीति, केपी ओलीप्रति अझै आशा, बालेनको छ भर

प्रमुख पार्टीका शीर्ष नेतामा केपी ओली लोकप्रिय, देउवा र माधव नेपाल धेरै पछि (भिडियाे)

दोस्रो पुस्ताका नेतामा गगन–विश्वप्रकाश लोकप्रिय, पछिपछि योगेश–रामकुमारी (भिडियाे)