नेतृत्वको बन्ध्याकरण र विचारमा बेत बस्दा सामाजिक निराशा बढ्यो

तस्वीरहरूः सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

A+ A A-

पछिल्लो समय सबैभन्दा बढी सुनिन्छ– सामाजिक निराशाबारे । समाजमा असन्तुष्टि छ, आक्रोश छ, आवेग र उत्तेजना पनि छ । देखासिकी प्रवृत्ति छ । त्यसले व्यक्तिलाई महत्त्वाकांक्षी बनाउँदै लगेको छ । अस्वाभाविक प्रतिस्पर्धी बनाउँदै लगेको छ । त्यसले व्यवस्था र अवस्था दुवैप्रति वितृष्णा पोखिन थालेको छ । यही सन्दर्भमा शिलापत्रले सामाजिक निराशाबारे गरेको सर्वेक्षणमा व्यक्तिमा देखिन थालेको असन्तोष, आक्रोश र वितृष्णाको मूल कारण विकृत राजनीति देखिएको छ । अधिकांश उत्तरदाताले राजनीति सुधारिए सामाजिक र आर्थिक सुधारमा बल पुग्ने आशावादी मत व्यक्त गरेका छन् । शिलापत्रको 'समाजमा किन निराशा छ ?' शृङ्खलामा पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईसँग लामो संवाद गरिएको छ । प्रस्तुत छ, सोही संवादको सम्पादित अंशः

आजको दिनमा हरेक युवा देशको सीमा कटेपछि मात्र आफ्नो भविष्य सुरक्षित हुने ठान्छन् । यो डरलाग्दो भाष्य किन र कसरी सिर्जना भइरहेको छ ?

मान्छे स्वभावैले घुमन्ते जाति हो । अवसरको खोजीमा चहार्नु उसको नियति हो । हाम्रो जाति होमो सेपेन्सियस ७० हजार वर्षदेखि घुमिरहेको छ । १६औँ शताब्दीपछि युरोप, अमेरिकाकेन्द्रित क्रान्ति भयो । त्यसबेला पूर्वी र एसियाका मान्छेहरू लामो समय अन्धकारमा सुतेर बसे । एसियाका मान्छेलाई सूचना प्रविधि र विज्ञान प्रविधिको विकासले मात्रै ब्युँझाइदियो । हामी ब्युझँदा कुम्भकर्ण ६ महिना सुतेर उठेभन्दा पनि ६ सय वर्ष सुतेर उठेजस्तो भयो । त्यसैले, उज्यालो र अवसरका लागि मान्छे दौडिएका हुन्, त्यसलाई स्वाभाविक मान्छु ।

खासमा अहिलेको घुमाइचाहिँ निराशासँग बढ्ता जोडिएको छ । सामाजिक डिप्रेसनको रूपमा पनि व्याख्या भइरहेको छ । नेपाली समाज किन निराश छ ? किन निराश छन् मान्छेहरू ?

आवश्यकता र चाहनाले मान्छेमा असन्तुष्टि ल्याउँछ । त्यही असन्तुष्टिमा आवश्यकताको खोजी हुँदा विकास हुने हो । आधारभूत आवश्यकता गाँस, बास, कपास विश्वको मानवजातिलाई समतामूलक रूपमा बाँड्ने हो भने सबैलाई पुग्छ । विश्वको औसत जीडीपी १४ हजार डलर छ, नेपालीको १ हजार ४ सय डलर मात्रै छ । या औसत हिसाब हेर्दा विश्व मानव इतिहासमा पहिलोपटक सबै मानिसको आवश्यकता पूरा हुने ठाउँमा पुगेका छौँ । तर, नेपाल भने विश्वको औसत दरमा पुगेको छैन, त्यसैले असन्तुष्टि रहेको छ । त्यो असन्तुष्टिले अवसरको खोजी गर्नु स्वाभाविक हो । अर्को पक्षचाहिँ युवाहरूमा आकांक्षा छ । पछिल्लो समय विकसित प्रविधिले विश्व परिवेशलाई श्रव्यदृश्य रूपमा देखाइरहेको छ । सूचना र प्रविधिको विकासका कारण उन्नत जीवनको सपना दुर्गम भनिएका डोल्पा र हुम्लाका मान्छेले पनि देखे । त्यसले गर्दा, राम्रो सम्भावना भएको ठाउँमा मान्छेको भागदौड चल्यो । यो भागदौड अवसरको खोजी हो कि ग्लोबल सिटिजनको स्वरूप हो भन्ने सन्दर्भमा यो अन्तरसम्बन्धित हो ।

एउटा पक्ष अभाव हो । राजनीति क्रान्ति गर्न ढिलो भएका थियौँ । पश्चिमाहरूले औद्योगिक क्रान्ति गर्दा हामी भर्खर समाज निर्माण गर्दै थियौँ । राणातन्त्र मध्ययुगबाट गुज्रँदै बिसौँ शताब्दीको मध्यमा बिउँझियौँ र २१ शताब्दीको सुरुसँगै विश्वलाई हेर्न थाल्यौँ । राजनीतिक परिवर्तन ल्याउने नेतृत्वले आर्थिक परिवर्तनको खाका ल्याउनुपर्थ्यो र अर्थराजनीति परिवर्तन हुनुपर्थ्यो । उपरीसंरचना राजनीति हो, त्यसको आधार अर्थतन्त्र हो । यी दुईको अन्तरसम्बन्धले समाज र राज्य बनेको हुन्छ । नेपालको सन्दर्भमा उपरीसंरचना बदलेपछि आर्थिक खाका बनाउन राजनीतिक नेतृत्व चुक्यो । २००७ सालको क्रान्तिपछि कांग्रेस चुक्यो । त्यसपछि एमाले चुक्यो, पछि आएर माओवादी पनि चुक्यो । म चिच्याइराखेको र कराइराखेका कारण राजनीतिक परिवर्तन जोगाएर अगाडि जाने हो भने आर्थिक परिवर्तन तीव्र गतिमा जानुपर्छ भनेर हो । ‘दुई अंकको वृद्धिदर, दुई दशक निरन्तर’ भन्ने नारा सुरुदेखि लगाउनुपर्छ भनेर २०६५ सालमा अर्थमन्त्री भएदेखि मैले नारा लगाउन थालेको थिएँ ।

चिनियाँ पनि देश छाडेर बाहिर निस्कइरहेका छन् । अमेरिकीहरू पनि युरोपतिर निस्किरहेका छन् । अर्थात् नेपाली मात्र निस्किरहेको होइन । त्यसैले, नेपाली समाजका परिघटना आन्तरिक मात्र होइन, वैश्विक परिघटना हो भनेर हेर्न सकिन्छ ?

हरेक व्यक्ति आवश्यकता र बाध्यताको सीमाभित्र रहनुपर्छ । अनि, स्वतन्त्रताको खोजीमा दुनियाँ जान्छ । यो सापेक्ष कुरा हो । विश्वव्यापी रूपमा आर्थिक भूमण्डलीकरण भएको छ । पुँजी, वित्त, श्रमको अन्तर्राष्ट्रियकरण भएको छ । पुँजी र वित्तको विश्वव्यापीकरण भएपछि श्रम पनि सँगै जान्छ । मान्छेको चलायमान भनेको श्रमको चलायमान हो । यसको प्रवृत्ति कम विकसित देशबाट विकसित देशतिर जाने क्रम छ । प्रतिव्यक्ति आयको हिसाबले युरोपभन्दा अमेरिका विकसित हो तर उसको सामाजिक सुरक्षा युरोपभन्दा पछाडि छ । त्यस कारणले सामाजिक सुरक्षाको खोजीमा अमेरिकाबाट युरोपतिर बसाइँ सरेका छन् । यो सापेक्ष पनि हो ।

अहिले राजनीतिले असुरक्षा मात्र उत्पादन गर्‍यो भन्ने छ । नेपालमा नागरिकले राजनीतिबाट असुरक्षित महसुस गर्नुको कारण के देख्नुहुन्छ ?

असुरक्षा भौतिक, आर्थिक र सामाजिक विभिन्न प्रकृृतिको हुन्छ । पहिला भौतिक असुरक्षा थियो । एक समूहले अर्को समूहलाई आक्रमण गर्छ भन्ने थियो । होमो सेपेन्सियस त्यसैगरी विकसित भएको हो । अहिलेको असुरक्षा आधारभूत आवश्यकता र खाद्य सुरक्षा हो । ऊर्जा सुरक्षालाई पनि त्यति नै प्राथमिकता दिइन्छ । भौतिक सुरक्षा पनि उत्तिकै छ । वास्तवमा अर्को देशले आक्रमण गर्ने र देश संरक्षण गर्नुपर्ने पनि एउटा फ्याक्टर हो । जसरी हिमालको काखमा नेपाल राज्य बन्यो, नेपाल राज्य नै हो के ? यसको आवश्यकता र औचित्य के हो ? पहिचान के हो ? भन्ने विषयको बुझाइमा एकरूपतामा ल्याउनुर्नेछ । भावनात्मक हिसाबले भौगोलिक जटिलता नबुझेर हामी उद्देलित र आक्रोशित हुन्छौँ । यो देशै बन्दैन भन्ने एकथरी एक्टिभिस्टहरू छन् । अर्को थरीचाहिँ नेपाललाई च्याट्टै खाइहाल्छ भन्ने बुझाइमा छ ।

नेपालको बनोट र औचित्य अनि यसको सुरक्षाबारे पनि प्रस्ट हुनुपर्छ भन्ने मेरो बुझाइ हो । युरोसियन र दक्षिण एसियन प्लेटको घर्षणले हिमाल उठ्यो, त्यो दशौँ लाख वर्षदेखि मानवजाति अफ्रिकाबाट घुम्दै विभिन्न कोणबाट नेपाल प्रवेश गरेर बसे । त्यसैले नेपाल दक्षिण एसिया र पूर्वी एसियाको मिलनबिन्दु हो । सभ्यताको कुरा गर्दा पूर्वी एसियाको सभ्यता आर्य सभ्यता, द्रविड सभ्यतालगायतको एसियाली सभ्यता हो । पर्सियातिरको मुस्लिम सभ्यता हो । तीभन्दा अलग पहिचानसहितको मौलिक सभ्यता हो, नेपाली सभ्यता । यसलाई हिमाली सभ्यता भन्न रुचाउँछु । काश्मिरदेखि बर्मासम्मको सभ्यतामा नेपाल केन्द्रमा छ । यसको आफ्नै स्वतन्त्रता र स्वायत्त औचित्य छ भन्ने बुझाइ नेपालीमा छैन । अल्पबुझाइले गर्दा असुरक्षाको भावना आउँछ । यसको बनोटले औचित्य पुष्टि गर्छ । राज्यको बनोटमा पनि साम्राज्यहरू बने । चाहे अशोकले बनाएको साम्राज्य होस् वा अंग्रेजले बनाएको साम्राज्य होस्, त्यसमा पनि नेपाल सुरक्षित रह्यो ।

अहिलेको राजनीतिबाट नागरिकले सुरक्षित महसुस गर्नुपर्थ्यो तर त्यसो नभएर असुरक्षित महसुस गरिरहेका छन् भन्ने सन्दर्भमा चाहिँ बन्द पिजँडाभित्र राख्दैमा सुरक्षित हुन्छ भन्नु भएन । नेपाली समाज लामो समयसम्म राजतन्त्र र निरकुंशतन्त्रले लादिएर बस्नुपर्‍यो । कहीँकतै जान हुँदैनथ्यो, बोल्न हुँदैनथ्यो । त्यसरी बोली बन्द भएर हिँडाइडुलाइ बन्द भएर पिजँडामा बसेजसरी बस्नुलाई सुरक्षा भन्ने हो भने अहिलेको स्वतन्त्रताको तुलनामा त्यो कुरा मान्न सकिँदैन र संकीर्ण अर्थमा सुरक्षालाई बुझ्न भएन ।

हो, राजनीतिक परिवर्तनले अवसरको सिर्जना गरिदियो तर देशभित्र ढोका खोलिदिएन । राजनीति परिवर्तनपछि आर्थिक, सामाजिक रूपमा तीव्र विकास हुनुपर्थ्यो, त्यो हुन सकेन । प्रायः क्रान्तिपछि तीव्र आर्थिक विकास हुन्छ तर नेपालमा त्यसो हुन सकेन । त्यसले असुरक्षा बढाएको चाहिँ सत्य हो ।

राजनीतिक व्यवस्था र आजको अवस्थाबीचको खाडलले अहिलेको असन्तुष्टि सिर्जना गरेको होइन ?

हो, राजनीतिक परिवर्तन पनि आर्थिक र सामाजिक रूपान्तरणसँग अन्तरसम्बन्धित छ । राजनीतिक उपरी संरचनामा परिवर्तन ल्यायौँ, आर्थिक सामाजिक संरचनामा परिवर्तन ल्याउन सकेनौँ र भ्याएनौँ । मूल राजनीतिक नेतृत्व पुरातन र यथार्थवादमा रुमल्लियो । त्यसले गर्दा नयाँ पुस्ता राजनीतिमा नयाँ ढंगले आउन खोजेको छ । तर, त्यसले हिजोको राजनीतिक परिवर्तनको महत्त्व नै बोध गरेको छैन । खासमा अहिले एउटा पक्षचाहिँ वाक्कदिक्क भएर पलायन भएर देश छोडेर हिँडिदिने र अर्कोचाहिँ आजभन्दा हिजो राम्रो थियो भनेर पुरातनवादी शक्तिहरूबाट भ्रम छर्ने प्रयास भएको छ । हामीजस्ता मान्छेहरूले नयाँ शक्ति हुँदै उन्नत समाजवादी अभियान चलाऔँ भन्नुको कारण हिजोको राजनीतिक उपलब्धिको जगमा टेकेर आर्थिक समृद्धिसहितको लोकतान्त्रिक नेपाल बनाऔँ भन्न खोजेको हो । तर, यो आवाज जनतालाई बुझाउने गरी स्थापित गराउन सकिएको छैन र त्यो शक्ति आर्जन गर्न हामी सकिरहेका छैनौँ ।

नेपालमा नेतृत्व र विचारको संकट छ । आदिकालदेखि विचारले नै मानिसलाई विकास गर्दै यहाँसम्म ल्याएको हो । न्युरो वैज्ञानिकका अनुसार विचारले गर्दा हाम्रो विकास भएको हो । चिम्पान्जी र मान्छेको ब्रेनको साइज थोरै मात्र फरक छ । सञ्चार गर्ने, चिन्तन मनन गर्ने र कथ्य निर्माण गर्ने क्षमता मान्छेमा छ । त्यसले हामीलाई आजसम्म ल्याएको हो । भन्नुको अर्थ, पुरानो राजनीतिक नेतृत्व पुरानो उदारतावाद र साम्यवादमा नै गाँजिएर बस्यौँ । यता, नयाँ र वैकल्पिक राजनीतिक नेतृत्वबाट पोस्ट मोर्डनिस्ट कुरा मात्र भइरहेको छ । त्यसमा विचारको शृङ्खला हुँदैन, सबै व्यक्ति स्वायत्त हुन्छ र विचार भन्ने हुँदैन । विचारको खास महत्त्व छैन भन्ने भाष्य उग्र बन्दै गएको छ । अर्थात्, एउटा रुढिवाद या जडतावाद र अर्को पूर्ण रूपमा अनुवादतिर गएर यो समस्या आएको छ । त्यस कारण, पहिलो कुरा विचारको विकासको समस्या हो ठान्दछु ।

दोस्रो, भूराजनीतिलाई बुझ्ने संकट । चीन र भारतलाई बुझ्ने कुराले अवसर र संकट दुवै सिर्जना गरिरहेको छ । नेपालको राष्ट्रियता, राज्य, भौगोलिक र सांस्कृतिक विविधता छ, यसलाई चुनौतीभन्दा पनि अवसरको रूपमा बदल्ने नीति र कार्यक्रम लिएर अघि बढ्नुपर्छ भन्ने बुझ्न जरुरी छ, अहिले त्यसमा समस्या छ ।

आणविक हातहतियार र एआईलाई नियन्त्रण गर्ने कुरा भएमा यूएनको हेडक्वार्टर न्युयोर्क होइन, काठमाडौं, पोखरा वा लुम्बिनी बन्न सक्छ । त्यसरी शान्तिको केन्द्र नेपाल बन्न सक्छ ।

तेस्रो, २१औँ शताब्दीलाई चौथो औद्योगिक क्रान्ति बदल्ने समस्या । हामीचाहिँ १८औँ शताब्दीको पहिलो औद्योगिक क्रान्ति गरिराखेका छौँ । निर्वाहमुखी खेती गरिरहेका छौँ । खासमा त्यसको एउटा अंश विदेश गएको हो । गाउँमा खेती किसानी गर्ने परिवारको ठूलो अंश खाडी र मलेसिया जान्छ, उसका परिवारले पुरानो तरिकाले पाखो खनीखोस्री गरिरहन्छ । ऋणधन गरेर गएको ऊ आउँछ, ऋण तिर्छ, छोराछोरी पढाउँछ र बढीमा घरघडेरी जोड्ने न हो । यस्तो अवस्थामा पहिलो औद्योगिक क्रान्तिमै अड्किएको नेपाललाई चौथो औद्योगिक क्रान्तिमा कसरी पुर्‍याउने ? चारवटै औद्योगिक क्रान्ति कसरी सँगै गर्ने ? यी तीनवटा मुख्य विषयमा पर्याप्त मात्रामा बहस हुन नसक्नु र त्यो माथिको कार्यक्रम ल्याउन नसकेर यो अवस्था आएको हो । त्यसका लागि राजनीतिक नेतृत्वले कुरा बुझेर अगाडि बढ्नुपर्छ । अनि, लोकतान्त्रिक रूपमा राजनीतिक स्थिरता चाहिन्छ ।

राजनीतिक रूपमा हाम्रो नेतृत्व ‘विचारमा बेत’ बसेको अवस्थामा छ भन्नुभयो । यो कस्तो हो ?

विचार भनेको निरन्तर विकास हुँदै जान्छ । मानवजाति १२ हजार वर्षपहिले खेतीपाती युगमा प्रवेश गर्‍यो, त्यसपछि मान्छेको एउटा समूहलाई चिन्तन, मनन गर्न अवसर पायो र विचारको आविष्कार भयो । मानव विकास क्रममा ३ हजार वर्षदेखि विचारको चरण आयो । ग्रिसमा अरस्तु, नेपालमा बुद्ध, चीनमा कन्फ्युसियस त्यही बेला उत्पादन भएका हुन् । त्यसले प्रारम्भिक ज्ञान दियो र १ हजार ५ सय वर्ष त्यसैमा बस्यो । अनि, ५ सय वर्षयता वैज्ञानिक क्रान्ति भयो । यसले औद्योगिक र लोकतान्त्रिक क्रान्ति ल्यायो । जसलाई प्रवर्द्धनको युग भनिन्छ । स्वतन्त्रता, समानता र भ्रातृत्वको विचारले यहाँसम्म ल्यायो । तर, यहाँसम्म आइपुग्दा ती एकाङ्गी बने ।

कांग्रेसले स्वतन्त्रताको कुरा गर्छन्, कम्युनिस्टहरूले समानताको मात्र कुरा गर्छन् । यी दुवैलाई जोड्ने मानवतावाद थियो, त्यो अंश छुटेको थियो । त्यसैले चौथो औद्योगिक क्रान्ति र २१औँ शताब्दीसँगसँगै नयाँ प्रवर्तनको विचार चाहियो भन्ने भाष्य विश्वमा छ । त्यसलाई सही ठान्छु । नेपालमा कांग्रेस र कम्युनिस्ट भनेर विभाजित राजनीतिक शक्ति छ, त्यसको बेत बसिसक्यो । वैचारिक बन्ध्याकरण भयो । हामीले विचारको विकास गरेर जानुपर्छ । नयाँ पुस्ता विचारको बेवास्ता गर्छ । बिनाविचार भनेको यथास्थितिवाद हो । उहाँहरूको स्पिरिटलाई स्वागत गर्छु । तर, उहाँहरूको सापेक्षतामा विश्व कहाँ छ ? दुई सय वर्षको विकास हामीमा टुटेको छ भन्ने ढंगले उहाँहरू आउनुभएको छैन ।

बुद्ध र अरस्तुका पालाको एउटा विचार, प्रवर्तन पालाको अर्को विचार र नयाँ प्रवर्तनको पालाको अर्को विचार छ । यो विचार र दर्शनको कुरामा नयाँ विचार र दर्शनको खोजी भइरहेको छ, यसलाई नेपालले पक्रिनुपर्छ । सूचना प्रविधिले त्यो सुविधा हामीलाई दिएको छ । त्यसो हुन सक्यो भने नेपालले विश्वलाई फेरि एकपटक ज्ञानको केन्द्र र समृद्धिको केन्द्र बन्ने सक्छ भनेर सन्देश दिन सक्छ ।

नयाँ मान्छे र विचार आउन सकिरहेको छैन । ध्वंस भनेको पूर्ण सिध्याउने होइन, एकता, संघर्ष र रूपान्तरण हो । एकता, संघर्ष र रूपान्तरणको कुल अंश ध्वंस हुन्छ तर राम्रा कुराहरू लिएर हिँड्ने हो । ध्वंसको अर्थ पुरानाले सिर्जना गरेको ज्ञान, प्रविधिलाई मेटाउन खोजेको होइन । त्योभन्दा उन्नत प्रणाली ल्याउने भनिएको हो ।

नेपालको विशेषता र स्थिर लोकतान्त्रिक नेतृत्वमा सही नीति लागू गर्न सकियो भने दुई अंकको आर्थिक वृद्धिदर कसरी गर्ने भन्ने पहिलो काम हुनुपर्छ । दुई दशक, दुई अंकको आर्थिक वृद्धिदर भएमा अल्पविकसित नेपाल विकसित अवस्थामा पुग्छ । नेपाल विकसित हुँदै गर्दा चीन र भारत पहिलो र दोस्रो अर्थतन्त्रको बेलामा आइपुगेका हुन्छन् । त्यतिबेला विश्वको ध्यान हिमालय क्षेत्रको खिचातानीमा हुन्छ । त्यतिबेला हामीले शान्तिको पैरवी गरेर स्वतन्त्रता, समानता र भ्रातृत्वको विचारले मावनजाति एक हौँ भन्ने विचार ल्याउनुपर्छ । बुद्ध जन्मिएको शान्तिको बिम्ब हामीसँग छ । यसलाई प्रयोग गरेर शान्तिको केन्द्र बनाएर राजनीतिक रूपमा लैजान सकिन्छ ।

आणविक हातहतियार र एआईलाई नियन्त्रण गर्ने कुरा भएमा यूएनको हेर्डक्वाटर न्यूयोर्क होइन, काठमाडौं, पोखरा वा लुम्बिनी बन्न सक्छ । त्यसरी शान्तिको केन्द्र नेपाल बन्न सक्छ । पुँजीवादी विकासको मोडेल र राज्यले सबै विकास गर्ने मोडेलले एकातिर चरम असमानता, असमान विकास र पर्यावरणीय विनाश ल्यायो । यसबाट मुक्त हुन वृद्धि, वितरण, दिगोपन र खुशीपनसहितको चार आयामिक विकास नीति लिन सकियो भने हरित विकासको केन्द्र नेपाल बन्न सक्छ । त्यसरी हेर्दा नेपालको उज्ज्वल भविष्य देख्छु ।

पुरानालाई ध्वंस गर्ने भन्ने बहानामा हामीले यति ध्वंस गरिसक्यौँ कि यसले निराशा मात्र बाँड्यो भन्ने विश्लेषण भइरहेको छ । विशेष गरी कम्युनिस्टहरूलाई यस्तो आरोप लाग्छ ?

होइन, ध्वंस त गर्नैपर्छ, निषेध गर्नैपर्छ । अर्थात्, ध्वंसबाट विकास हुन्छ र ध्वंस गर्न अर्को आउनुपर्‍यो । सुरुमा ट्राइबल समाज थियो । त्यसलाई सामन्ती समाजले ध्वस्त गर्‍यो । सामन्ती समाजलाई पुँजीवादी समाजले विस्थापित गर्‍यो । त्यसको विकल्पमा उन्नत लोकतन्त्र आएको छ । त्यसै कारण, पुराना पार्टी, पुराना नेता विस्थापित गर्ने नेतृत्व आउनुपर्‍यो । हामीले राजतन्त्र विस्थापित गरेका हौँ । राणा शासन र शाह वंशको शासन थियो । छोरा मात्र राजा हुन पाउने अरुले सामान्य बोल्न पनि नपाउने युगलाई अन्त्य गरेको हो, ध्वंश गरेको हो । तर, हाम्रो राजनीतिक नेतृत्व योभन्दा अगाडि बढ्नै सकेन । अब उहाँहरूलाई निषेध गरेर अघि बढ्ने नयाँ विचार आउनुपर्‍यो ।

नयाँ मान्छे र विचार आउन सकिरहेको छैन । ध्वंस भनेको पूर्ण सिध्याउने होइन, एकता, संघर्ष र रूपान्तरण हो । एकता, संघर्ष र रूपान्तरणको कुल अंश ध्वंस हुन्छ तर राम्रा कुराहरू लिएर हिँड्ने हो । ध्वंसको अर्थ पुरानाले सिर्जना गरेको ज्ञान, प्रविधिलाई मेटाउन खोज्नु होइन । त्योभन्दा उन्नत प्रणाली ल्याउने भनिएको हो । नयाँ पनि पुरानालाई गाली गरेर मात्र बस्ने भयो, आफूले विकल्प दिनुपर्‍यो । म पुरानो पुस्ताको परेँ । समयअनुसार नयाँ ज्ञानले समृद्ध गरेर जान खोजेको हुनाले पुल बन्न खोजिरहेको छु । अहिले पुरानो र नयाँ पुस्ताको पुल बन्ने मेरो प्रयत्न हो । अहिले एक्लो परेको छु । पछि मेरो कुरा पनि अरुले बुझ्छन् भन्ने ठान्छु ।

निराशा बनाउनेमा कम्युननिस्ट बढी छन् । जसले ध्वंसबाहेक जानेनन् भन्न खोजेको क्या ?

त्यसो भए अरुले किन नगरेको ? ठूलो पार्टी त कांग्रेस हो । ऊ पुँजीवाद र खुला बजारमा विश्वास गर्छ । २००७ सालदेखि कांग्रेसको उदारवादी नीतिले नेतृत्व गरेको छ । कम्युनिस्ट धेरै पछि आएका हुन् । उदारवादले अन्य देशमा जति परिवर्तन ल्याएको थियो, कांग्रेसले त्यति पनि ल्याउन सकेन । किनकि नेपालमा पूर्ण रूपले पुँजीवाद विकास हुन पाएन । युरोप र अमेरिकामा पुँजीवादको जग बसेको थियो, त्यो जगमा उदारवाद फस्टाएको हो । कम्युनिस्टले भनेको समाज पनि पुँजीवादको विकासपछि आउने हो । नेपालमा पुँजीवादको विकास भएको छैन । संविधान बनाउने क्रममा समाजवादउन्मुख भन्नुको अर्थ त्यही थियो । पहिले पुँजीवादको विकास गरौँ र त्यसलाई समाजवादउन्मुख पनि बनाऔँ । अर्थात् कृषि, पर्यटन, उद्योग, सेवा क्षेत्रमा निजीक्षेत्रलाई बाह्य ऊर्जा र पुँजी ल्याएर तीव्र वृद्धि गरौँ । शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक सुरक्षाजस्ता विषय राज्यले दायित्व लिएर सबैलाई समान रूपले वितरण गरौँ ।

अर्थतन्त्रमा कसैले बहस नै गर्दैनन् । ६० वर्षको तथ्याकंमा एकपटक पनि दोहोरो अंकको वृद्धिदर भएको छैन । दक्षिण एसियामा हाम्रो त्यस्तो देश हो, जसले ६० वर्षमा एकपटक पनि दोहोरो अंकमा आर्थिक वृद्धिदर हासिल गरेन ।

समाजवादउन्मुख पुँजीवाद नै अहिलेको कार्यक्रम हो । संविधानमा राजनीतिक अधिकारहरू पनि उन्नत प्रकृतिका छन् । आर्थिक पाटो पनि समाजवादउन्मुख बनाऔँ । त्यस कारण, यसमा एउटालाई मात्र दोष दिन मिल्दैन । अब तेस्रो स्वर आउनुपर्‍यो क्या ! कांग्रेसले अहिले पनि बजारको मात्र कुरा गर्छ । नेपाल सानो छ, भारतसँग खुला सिमाना छ, उताबाट भारतको बजार सुरक्षा नगरीकन नेपालको बजार कसरी सुरक्षित हुन्छ ? कुवा र पोखरी जोडिदिएपछि त पोखरीले कुवा डुबाउँदैन ? उहाँहरूको भनाइ त्यही हुन्छ । खुला छोडिदिऊँ भन्नुहुन्छ, उताको पानी आएर कुवा डुब्ने कुरा बिर्सनुहुन्छ ।

कम्युनिस्टहरूको पनि वैचारिक बन्ध्याकरण भएको छ । लेनिनकालीन सय वर्षअघिको कर्मकाण्डी कुराहरू गरिरहनुभएको छ । अहिले लेनिन भए के गर्थे ? बीसौँ शताब्दीमा लेनिनले जे गरेका थिए, अहिले २१औँ शताब्दीका लागि अर्को लेनिन चाहिएको हो । लेनिनले त्यतिबेला सिर्जनशील ढंगले मार्क्सको विचारलाई प्रयोग गरेका थिए । नयाँ लेनिन चाहिएको बेला उहाँहरू फेरि पुरानै लेनिनको पूजा गर्नुहुन्छ । त्यसैले अबको नयाँ पुस्ता भनेको नयाँ विचारसहितको पुस्ता हो, जसले उदारवादको स्वतन्त्रताको कुरालाई लिन्छ र कम्युनिस्टहरूको समानताको कुरालाई लिन्छ । दुईवटैको विचारमा समृद्धि जोडेर मैले स्वतन्त्रता, समानता र समृद्धिसहितको नयाँ विचार अबको आवश्यकता भन्न खोजेको हुँ ।

नेपालमा सामाजिक सुरक्षा र भौतिक विकासमा ठूलै प्रगति भएको छ । गाउँगाउँमा सडक पुगेको छ । हिजोको तुलनामा शिक्षा, स्वास्थ्य क्षेत्रमा उल्लेख्य प्रगति भएको छ । प्रतिव्यक्ति आम्दानी १ हजार ४ सय डलर छ । केही नभएको भन्ने त होइन । यस्तो हुँदा पनि किन असन्तुष्टि छ ?

त्योभन्दा उत्कृष्ट अन्यत्र भएर हो । न्यूनतम आवश्यकता पूर्ति हुनु एउटा कुरा हो, आंकाक्षा र सापेक्षित अवसरको खोजी अर्को कुरा हो । अहिले निरपेक्ष गरिबी २० प्रतिशतमा झरेको छ । केही वर्षअघिसम्म ४० प्रतिशतभन्दा बढी थियो । निरपेक्ष गरिबी घट्दै गएको छ । तर, असमानता बढेको छ । जस्तो, अरुको तुलनाको सापेक्षतामा विश्वको औसत आय १४ हजार डलर छ, नेपालको १४ सय डलर छ । दश गुणा बढी पछाडि भयौँ । हाम्रो युवा विकसित देशमा किन कुदेको छ भने १४ हजार डलरको वर्गमा पुग्न चाहन्छ ।

विकासले सन्तुष्टि दिएन भनेर मान्ने कि नमान्ने हामीले ?

विकास नै भएन, सन्तुष्टि र असन्तुष्टिको कुरा होइन । कछुवा गतिको विकास जहिल्यै हुन्छ । २०६५ सालमा बजेट बनाउँदा भनेको छु, हामी कछुवाको गतिमा होइन भ्यागुताझैँ उफ्रिनुपर्छ । दुई अंकको वृद्धिदर दुई दशक निरन्तर भएपछि मात्र अर्थतन्त्र रूपान्तरण हुन्छ । अर्थतन्त्रमा कसैले बहस नै गर्दैनन् । ६० वर्षको तथ्याकंमा एकपटक पनि दोहोरो अंकको वृद्धिदर भएको छैन । दक्षिण एसियामा हाम्रो त्यस्तो देश हो, जसले ६० वर्षमा एकपटक पनि दोहोरो अंकमा आर्थिक वृद्धि हासिल गरेन । भुटानले पनि दोहोरो अंकमा आर्थिक वृद्धि गरेको छ । बंगलादेशले पछिल्ला वर्षमा १० प्रतिशत हाराहारी र भारतले लामो समयदेखि दोहोरो अंकमा वृद्धिदर कायम गरिरहेको छ । श्रीलंका आर्थिक संकटले पछाडि पर्‍यो तर पहिला उसले पनि दोहोरो अंकमा आर्थिक वृद्धि गरेकै हो । पाकिस्तानले पनि अगाडि वृद्धि गरेको हो, अहिले मात्र पछि परेको हो । दक्षिण एसियामा नेपाल र अफगानिस्तान मात्र हुन्, ६० वर्षमा कुनै वर्ष पनि दोहोरो अंकमा वृद्धि छैन । यसरी देश बन्छ ? यसमा हाम्रा नेताहरूको ध्यानै छैन । उहाँहरू आरोपप्रत्यारोप गर्नुहुन्छ । जो आए पनि उही ड्याङको मुला त हो भन्ने भाष्यबाट सिकेर नयाँ पुस्ताले नयाँ विचार, नयाँ योजनासहित नयाँ भिजन लिएर अघि बढ्नुपर्छ ।

नेपालमा केही नसक्ने खाडी जाने, अलि सक्ने पश्चिमा देशहरूमा जाने क्रम चलिरहेको छ । हाम्रो परिवार टुक्रिइरहेको छ । फ्रस्ट्रेसन ल्याउनमा यसले कतिको काम गरिराखेको छ ?

संक्रमणकालीन समाजमा यस्तो हुन्छ । परिवारको एक जना सदस्य बाहिर जान्छ । केही यहाँ रहन्छन् । युरोप अमेरिका पनि यो चरणबाट गुज्रेका हुन् । हामी अलि ढिला भएको मात्र हौँ । यसमा नकारात्मक र सकारात्मक दुवै कुरा हुन्छ । सकारात्मक उनीहरू बाहिर जान्छन्, धन मात्र होइन, ज्ञान पनि लिएर आउँछन् । नकारात्मक भने परिवारको परम्परागत संरचना भत्किन्छ, त्यसले सांस्कृतिकजन्य मूल्य मान्यता पनि भत्काउँछ । यसले क्षणिक अस्तव्यस्तता ल्याउँछ । यद्यपि, लेभल मिलेन भने पानीले पनि लेभल आफैँ मिलाउँछ भनेजस्तै समाजले पनि आँफै मिलाउँछ ।

नेपाल जनसांख्यिकीय लाभांशको चरणमा छ । यही बेला श्रम गर्न सक्ने जनशक्ति विदेश पलायन भएका छन् । यस्तो अवस्था देखिएपछि हाम्रो देश कता जाँदै छ, प्रस्ट हुँदैन र ?

जनसांख्यिकीय लाभांशबाट चीनले केही समय प्रशस्त लाभ लियो । श्रमको उपलब्धता विकासको मेरुदण्ड हो । विश्वभरका पुँजी गएर चीन विकास भयो । मध्यमवर्ग सम्पन्न हुँदै गएपछि प्रजनन्‌दर कम भयो, अनि जनसंख्या वृद्धिदर घट्यो । चीनले जनसांख्यिकीय लाभांशबाट लाभ लिइरहेको बेला भारत पछाडि थियो । अहिले भारतमा विश्वभरको पुँजी आइरहेको छ । भारतको जन्मदर चीनभन्दा बढी भयो । त्यही कारणले जनसंख्यामा चीनलाई उछिनेको छ । भारत अहिले जनसांख्यिकीय लाभांशबाट लाभ उठाउने चरणमा छ । नेपाल पनि भारतकै चरणमा छ ।

अखण्ड भारत भनेर भूराजनीतिक दाउपेचमा नेपाललाई परोक्ष ढंगले तान्न खोजेको छ । यसलाई हामीले बेलैमा बुझेनौँ भने राष्ट्रियता पनि खतरामा पर्न सक्छ भन्ने लाग्छ । अग्रगामी वैकल्पिक शक्ति जतिसक्दो छिटो निर्माण गर्न सक्यो, त्यति नै देशको हितमा हुन्छ ।

दुर्भाग्य, जनसांख्याकीय लाभ हामीले लिनुपर्थ्यो, त्यसो हुन सकेको छैन । भारतमा पुँजी र प्रविधि आइरहेको छ, अनि श्रम देशमै कायम गरेर विकास गरिराखेको छ । मैले अर्थमन्त्री र प्रधानमन्त्री हुँदा भारत र चीनको मूल्य शृङ्खला जोडौँ, दुवैसँग विप्पा सम्झौता गरौँ र लगानी ल्याएर बाहिर गएको श्रम शक्तिलाई रोजगारी दिऔँ भनेर नयाँ मोडल ल्याउन खोजेको थिएँ । मैले बुझाउन सकिनँ । हाम्रा कम्युनिस्ट साथीहरूले सबैभन्दा बढी विरोध गरे । कांग्रेसले तमासा हेरेर बस्यो । पुँजी र प्रविधि जसरी पनि ल्याएर श्रम शक्ति यहीँ राख्नुपर्छ । भारत र चीनबाट लगानी ल्याउन सहज बनाउन सकिएन भने ती देशहरू विकसित हुन्छन्, हामी हिजोझैँ लाहुरे भएर बस्नेछौँ । अर्को पुस्ता पनि लाहुरे हुने खतरा छ ।

यही रफ्तारमा युवाहरू विदेशिइरहने, विचारविहीनको अवस्था रहने, आर्थिक विकासमा बेत बसेको राजनीतिले नीति लिन नसक्ने । नीति पनि छैन, युवा पनि छैन । एक दशकपछि नेपालको स्थिति कस्तो हुन्छ ?

यस्तै भइरहे भयावह स्थिति आउँछ । त्यसैको निम्ति हो, परिवर्तन, क्रान्ति, विद्रोह । राजनीति पनि यही चेत हो मानिसमा जागरण ल्याउने । यही प्रणालीभित्र सुधार भनेको अस्थिरता ल्याउने शासकीय प्रणालीलाई बदलेर प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रिपतीय प्रणालीतिर जानुपर्छ । त्यसो भएपछि राजनीति स्थिरता आउँछ । त्यसपछि भारत र चीन दुवैबाट पुँजी ल्याएर विकास गर्ने नीति लिनुपर्छ । त्यसो गर्न सक्यौँ भने हामी समस्या हल गर्न सक्छौँ । पूर्णक्रान्ति नभई आंशिक क्रान्तिबाट संरचनागत सुधार हुन्न । त्यो नै मुख्य एजेन्डा बनाएर नयाँ राजनीतिक शक्ति आउनुपर्छ । वैकल्पिक राजनीतिक एजेन्डा मलगायतकाले बोकेका छौँ, त्यसको मुख्य एजेन्डा भनेको सैद्धान्तिक सुधार, आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक सुधार, भूराजनीतिक सन्तुलनको समष्टिगत सुधार गर्नुपर्नेछ । यी काम गर्न सकियो भने नेपालको भविष्य उज्ज्वल छ, देश समृद्धितिर जान्छ । त्यसो भएन भने भयावह स्थितिमा जान्छ । आवश्यक जनशक्ति नै नभेटिने दिन आउन सक्छ ।

निराशाको जगमा अर्को विद्रोहको सम्भावना देख्नुहुन्छ ?

असन्तुष्टिले नै परिवर्तन ल्याउने हो । असन्तुष्टि आइरहेको छ, यसले नै समाधान खोज्छ । आमजनताले नकारात्मक बढी सोच्छ । नेतृत्वले कुरा बुझेर समाधान दिनुपर्छ । पुरानो नेतृत्वसँग कमीकमजोरी छ, नेतृत्वको बन्ध्याकरणका कारण देश गतिरोधमा फसिरहेको छ । ठूलो युवाशक्ति निराशाले पलायनको दिशा समातिराखेको छ । यसलाई मध्यनजर गरी संरचनागत सुधारको कार्यक्रम ल्याएर अग्रगमनको बाटो देखाउनुपर्छ । प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रपति, जनलोकपाल र न्यायालय तथा ब्युरोक्रेसीमा सुधार आधारभूत सर्त हुन् । सँगसँगै वित्तीय क्षेत्रका समस्या समाधान गर्ने काम गर्ने र आर्थिक विकासको एजेन्डाका लागि आर्थिक विकास प्राधिकरण केन्द्र बनाएर त्यसले २० वर्षभित्र पहिलो औद्योगिक क्रान्तिबाट चौथो क्रान्तिमा देशलाई कसरी पुर्‍याउने भन्ने कुरा गर्छ र त्यसलाई कार्यकारी निर्वाचित राष्ट्रपतिले नेतृत्व गर्ने र कार्यान्वयन गर्ने दिशातर्फ लैजान्छ । अबको वैकल्पिक राजनीतिले त्यो दिशा लिन्नुपर्छ । त्यसैले, जनताको असन्तुष्टिले विकास र समृद्धिको ढोका खोल्छ भन्ने ठान्छु ।

आम्दानी गरेका मान्छे हुन् वा नभएका जो सुकै हुन्, सबै निराश छन् । एउटा यस्तो नेतृत्वको खोजी छ, जसले झिल्को मात्र लगाइदियो भने जोकोही आगो लगाउन तयार छन् । त्यसका लागि तपाईं तयार हुनुहुन्छ ?

विचारको नेतृत्व निर्माणबाट योगदान गरिराखेको छु । यसलाई भौतिक शक्तिसहित हामीले लैजानुपर्छ । वैकल्पिक राजनीतिका भुल्काहरू देखिएका छन्, त्यसलाई एकीकृत गरेर अग्रगामी विचारबाट निर्दिष्ट गरेर अगाडि बढ्न सक्यौँ भने देशलाई नयाँ दिशा दिन सक्छौँ । केही दशकभित्र नेपाललाई रूपान्तरण गर्न सक्छौँ । त्यसो गर्न सकिएन भने राष्ट्रियता पहिलाभन्दा बढी खतरामा पर्ने देख्न थालेको छु । जसरी भारतसँग खुला सिमाना छ, त्यहाँ पुँजीवादको विकास भएर गएको छ । त्यहाँ उसले लिएको विचार धार्मिक कट्टरपन्थको विचार पनि उता सल्किने खतरा छ ।

अखण्ड भारत भनेर भूराजनीतिक दाउपेचमा नेपाललाई परोक्ष ढंगले तान्न खोजेको छ । यसलाई हामीले बेलैमा बुझेनौँ भने राष्ट्रियता पनि खतरामा पर्न सक्छ भन्ने लाग्छ । अग्रगामी वैकल्पिक शक्ति जतिसक्दो छिटो निर्माण गर्न सक्यो, त्यति नै देशको हितमा हुन्छ । त्यसका निम्ति हामी सबैले योगदान गर्नुपर्छ । त्यसका लागि म तयार छु, लागेकै छु ।

निराशा र आक्रोशले युवाहरू सामूहिक राजीनामाको अवस्थामा छन् । यसको विकल्प अथवा यसको ओखती के हो त ?

यसका निम्ति समाजका अगुवा मानिसहरूले सहकार्य गरेर जनताको असन्तुष्टिको वस्तुगत कारणलाई राम्रोसँग केलाउने र त्यसलाई समाधान दिने दिशातिर जानुपर्छ । मेरो विचारमा उन्नत विचारसहितको वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिको छिटो उदय हुनुपर्छ । त्यसो हुन सक्यो भने असन्तुष्टिबाट नयाँ प्रकारको अग्रगामी विकल्प तयार हुन्छ र देशलाई अघि बढाउँछ ।

नेपालमा राजनीतिक, वैचारिक, आर्थिक, भूराजनीतिकलगायतका विषयमा गम्भीर बहस भइरहेको छैन । मिडियाका बहस छलफलमा पनि पुरानो चेहरा, पुरानै सोचभित्र मन्थन भइराखेको छ र त्यसले निकास दिन नसकेको जस्तो लाग्छ । तपाईंहरूजस्तो साथीहरूले प्रयत्न गरिराख्नुभएको छ । यसको सम्मान गर्न चाहन्छु । विश्व र नेपाल कसरी अन्तरसम्बन्धित छ ? अर्थनीति कसरी अन्तरसम्बन्धित हुन्छन् ? राज्यका आधारभूत अंगहरूको पुनर्संरचना नगरेसम्म हामी समृद्ध बन्न सक्दैनौँ भन्ने कुरामा बहस केन्द्रित गरिदिए हुन्थ्यो । यो दिशामा हामी सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट योगदान गर्नुपर्छ ।

याे पनि पढ्नुहाेस् :

शृङ्खला १ः काठमाडौं अलि बढी नकारात्मक छ, हल्ला गरिएजस्ताे आर्थिक संकट होइन (भिडियाे अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला २ः नेपालमा किन बढ्यो निराशा र असन्तुष्टि, कसरी गर्ने समाधान ?

शृङ्खला ३: आफू काम नगर्ने, अरुलाई गाली गर्दै हिँड्ने होलटाइमर कार्यकर्ताले निराशा बढाए (भिडियो अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला ४: समाजमा निराशा फैलाउन सामाजिक सञ्जाल कति जिम्मेवार ?

शृङ्खला ५: समाजको ऐतिहासिक उपलब्धि चटक्कै भुलेर शहरभित्र सल्किएको सामाजिक निराशा

शृङ्खला ६: नेपाल मात्र खत्तम भयो भन्ने भाष्य बनाइँदै छ, यो सत्य होइन : (अन्तर्वार्ता)

शृङ्खला ७: लोकरिझ्याइँवाला निराशाको व्यापार गर्छन्, आफूलाई विधि प्रक्रियाभन्दा माथि ठान्छन्

विकृत राजनीति नागरिक असन्तुष्टिको मुख्य कारण, अर्थतन्त्र सुधार्ने ओखती– स्थिर र इमानदार सरकार (भिडियाे)

सर्वेक्षण भन्छ– भिजनविहीन नेतृत्वले बदनाम राजनीति, केपी ओलीप्रति अझै आशा, बालेनको छ भर

प्रमुख पार्टीका शीर्ष नेतामा केपी ओली लोकप्रिय, देउवा र माधव नेपाल धेरै पछि (भिडियाे)

दोस्रो पुस्ताका नेतामा गगन–विश्वप्रकाश लोकप्रिय, पछिपछि योगेश–रामकुमारी (भिडियाे)