कसले खिच्याे जङ्गबहादुर राणाकाे फाेटाे ? यी हुन् नेपालका पुराना फाेटाेग्राफरहरू

कसले खिच्याे जङ्गबहादुर राणाकाे फाेटाे ? यी हुन् नेपालका पुराना फाेटाेग्राफरहरू

A+ A A-

यसअघि हामीले नेपालमा फोटोग्राफीको थालनी गर्ने डम्बरशमशेर र उनले खिचेका केही दुर्लभ तस्वीरबारे लेखेका थियाैँ । आज तपाईंसमक्ष हामी नेपालका पुराना फोटोग्राफरहरूबारे जानकारी बाँड्दैछौँ । यसका लागि हामीले एक पुस्तककाे सहायता लिएका छाैँ, जुन लेख्ने व्यक्ति हुन् अग्रज नेपाली फाेटाेग्राफर गाेपाल चित्रकार । नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपतिसमेत रहेका चित्रकारकाे पुस्तक 'नेपालमा फाेटाेग्राफी हिजाे र आज' मा फाेटाेग्राफीबारे महत्त्वपूर्ण तथ्य र जानकारीहरू समेटिएका छन् । ती सबै जानकारीमध्ये हामीले यसपालि नेपालका पुराना फोटोग्राफरबारे जानकारी ल्याएका छाैँ ।

०००

नेपालमा सबैभन्दा पहिला फोटोग्राफी गर्नेहरू युरोपेली नै थिए भन्ने छ । यद्यपि, नेपालबाट तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणासँग चित्रकारका रूपमा कलाकार भाजुमान पनि युराेप भ्रमणमा गएकाे पाइन्छ । याे कुरा पद्मजङ्गले सन् १९०७ मा लेखेको उनका बुबा जङ्गबहादुर राणाकाे जीवनीमा उल्लेख छ । तर भाजुमानले तस्वीर खिचेको कुरा कतै लेखिएकाे छैन । तैपनि, पुस्तकका अनुसार जङ्गबहादुरको पटक-पटक फोटो खिच्ने काम भएको थियो । अझ सो पुस्तकमा फोटाग्राफरका नाममा त्यस बेलाको इष्ट इण्डिया कम्पनीको भारत कोलकाताका फोटोग्राफरहरू बोरेन र सेफर्डको नाम उल्लेख भएको पाइन्छ ।

उनीहरूले जङ्गबहादुरसँग १९३२ सालमा बेलायतका राजा अल्बर्ट एडवर्ड सातौँ नेपालको तराईमा सिकारका क्रममा आउँदा फोटोहरू खिचेका थिए । जङ्गबहादुरका अन्य फोटोहरू पनि छन्, ती कसले खिचेका हुन् भन्ने जानकारीमा छैन ।

बोरेन र सेफर्ड नेपाल आउनुअघि नै ती फोटोहरू खिचिएकाे हुनाले सायद भाजुमानले नै खिचेका हुन कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । प्रसिद्ध नाटककार तथा चित्रकार बालकृष्ण समको व्यक्तिगत डायरीमा लेखिएको आधारमा पूर्णमान चित्रकार दरबारबाहिरका चित्रकारहरूमध्ये प्रथम फोटोग्राफर हुन् भन्ने बुझिन्छ । उनी डम्बरशमशेरको दरबारमा फोटोग्राफी तथा चित्रकारिताको काम गर्थे ।

नेपाली फोटोग्राफरहरूका बारेमा अझ बढी अध्ययन र अनुसन्धानको आवश्यकता छ । उपलब्ध पुराना फोटो र ग्लास नेगेटिभहरू कसले र कहाँ खिचेका हुने भन्ने कुरा थाहा पाउने आधार र ठाउँ पनि छैन ।

उन्नाइसौँ शताब्दीका शाह र राणा परिवारका तस्वीर विभिन्न व्यक्ति र सङ्ग्रहकर्ताहरूसँग उपलब्ध भए पनि फोटोग्राफरहरूको नाम कतै भेटिँदैन । प्रायजसो कार्यरत फोटोग्राफरहरूले नेगेटिभ र फोटोहरू दरबारमा नै बुझाउनुपर्ने भएका कारण कुन फोटो कसले खिचेका हुन् भन्ने कसैलाई थाहा छैन ।

व्यक्तिगत सङ्ग्रहकर्ताहरूमध्ये दीर्घमान चित्रकारको परिवारका अनुसार दीर्घमानले १९४८ सालतिर पूर्णमान चित्रकारबाट फोटोग्राफी र चित्रकारिताको तालिम पाए भन्ने बुझिन्छ । बालकृष्ण समको डायरीमा उल्लेख भएअनुसार, नेपालमा प्रथम फोटोग्राफर उनकै बाजे डम्बरशमशेर हुन् । बालकृष्ण समका छोरा जनार्दन समले खिचेको राजा ज्ञानेन्द्रको चार वर्षको उमेरमा २००७ सालमा भएको राज्याभिषेकको तस्वीर नेपालको शाह वंशीय इतिहासको दुर्लभ फोटो हो ।

अर्का पुराना फोटोग्राफरमा ठँहिटीका चक्रबहादुर कायस्थ हुन् । भक्तपुरका चक्रबहादुरले काठमाडौं आएर राजा पृथ्वी वीरविक्रमको दरबारमा फोटोग्राफीको काम गरेका थिए भन्ने बुझिन्छ । त्यही दरबारबाट फोटोग्राफी अध्ययनका लागि उनलाई भारतको कोलकाता पठाइएको थियो ।

चित्रकार परिवारका अन्य पुराना फोटोग्राफरहरूमा पूर्णमानका भाइ भद्रमान (१९३९-२०१४) पनि थिए । आफ्ना दाई तथा डम्बरशमशेरबाट फोटोग्राफीको ज्ञान पाएका भद्रमानले भारतको मुम्बईमा फोटोग्राफीको तालिम लिएका थिए । पछि उनी रुद्रशमशेरको दरबारमा डिट्ठाको पदवीका साथ प्रशासनिक काम गर्न थाले ।

बटुटोलका रत्नबहादुर चित्रकार (१९५३-२०३५) ले पनि पूर्णमानबाट फोटोग्राफी सिकेका थिए । १७ वर्षको उमेरमा उनले सिंहदरबारमा फोटोग्राफरको जागिर पाएका थिए । डम्बरशमशेरसँग राम्रो सम्बन्ध भएका कारण उनले उक्त परिवारबाट फोटोग्राफीको थप ज्ञान प्राप्त गरे । उनका छोरा गङ्गाबहादुरले पनि डम्बरशमशेरको परिवारमा फोटोग्राफीको काम गरे ।

पुराना फोटोग्राफरमा ज्ञानबहादुर कर्माचार्य र उनका भाइ शान्तबहादुर (१९२९-२००७) को नाम पनि उल्लेखनीय छ । पूर्णमानजस्तै यी दाजुभाइले पनि डम्बरशमशेरसँग फोटोग्राफीको काम गरेका थिए ।

पूर्णमान चित्रकारले यट्खाटोलका कृष्णबहादुर चित्रकारलाई पनि फोटोग्राफी तथा चित्रकारिता सिकाएका थिए । चन्द्रशमशेरका छोरा बबरशमशेरको दरबारमा उनले मासिक २५ रुपैयाँ तलब पाउँथे । उनले राणा शासनको अन्त्यपछि यट्खाटोलमा एबीसी नामक फोटो स्ट्डियो खोले । मासंगल्लीका चैत्य चित्रकार (१९३७-२०१८) ले पनि पूर्णमानबाट चित्र बनाउने तथा फोटो खिच्ने कला सिकेका हुन् । चैत्यले शमशेर परिवारको घरमा फोटो ठूलो बनाउने इन्लार्जर आफैँ बनाए । चैत्यका छोरा पूर्णले २००८ सालमा पूर्ण स्टुडियो नामक फोटो पसल पनि खोलेका थिए ।

अन्य पुराना फोटोग्राफरहरूमा हर्षलाल चित्रकार र उनका छोरा पृथ्वीलाल चित्रकार तथा पूर्णमान चित्रकारले सिंहदरबारमा फोटोग्राफीको काम गर्थे । उनीहरू फोटोमा रङ भर्ने काममा सिपालु थिए । पूर्णमानका अर्का शिष्यमा तेजबहादुर चित्रकार (१९५६-२०२७) पनि हुन् । चित्रकारितामा निकै सफल तेजबहादुर चित्रकारले फोटोग्राफीमा पनि रुचि राख्न थालेका थिए । पूर्णमानसँग उनले फोटोग्राफी ज्ञान हासिल गरेका हुन् । भारतमा चित्रकारिताको अध्ययन गर्न गएका बेला फोटोग्राफीको ज्ञान हासिल गर्न सफल तेजबहादुर चित्रकारले शरद स्टुडियो नामक फोटो पसल खोलेका थिए ।

(काे हुन् गाेपाल चित्रकार ? उनकाे बारेमा पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस्)

नारायणहिटी दरबारमा कार्यरत चक्रबहादुर कायस्थ अर्का पुराना तथा बहुमुखी प्रतिभा थिए । फोटोलाई विभिन्न प्रकारले रङ्गाउने र सजाउने काममा उनी निपुण थिए । उनले फोटोका समानको व्यापार पनि गरे । चक्रबहादुरका छोराहरू तेज, दर्शन र साहिलाले पनि नारायणहिटी दरबारमा फोटोग्राफर भएर काम गरे । तेजबहादुरको ठँहिटीमा अझै फोटो पसल सञ्चालनमा छ । चक्रबहादुरकै समकालीन दुई जना दाजुभाइ मदन र श्रीमान् कायस्थले पनि ठँहिटीमा श्री स्टुडियो खोलेका थिए ।

यसैगरी पुराना फोटोग्राफरमा ज्ञानबहादुर कर्माचार्य र उनका भाइ शान्तबहादुर (१९२९-२००७) को नाम पनि उल्लेखनीय छ । पूर्णमानजस्तै यी दाजुभाइले पनि डम्बरशमशेरसँग फोटोग्राफीको काम गरेका थिए ।

अहिलेका केही वरिष्ठ फोटोग्राफरबारे पढ्न चाहनुहुन्छ भने..