जब मीनरत्नलाई टोनी हेगनले सोधे- क्यान यु बी माई पी ? (भिडियाेसहित)

A+ A A-

यसअघिका शृङ्खलामा हामीले फोटोकार र फोटोमा लुकेका कथाबारे लेख्यौँ । यसपालि तपाईंलाई दुइटा क्यामेराको किस्सा भन्दैछौँ । र, यो कथामा जोडिन आइपुग्छन्, वरिष्ठ फोटो पत्रकार मीनरत्न वज्राचार्य । त्यसैले क्यामेराकाे किस्सा भन्नुभन्दा पहिला उनको कथा भन्नैपर्ने हुन्छ ।

मीनरत्न झण्डै तीन दशकदेखि फोटोकारितामा सक्रिय छन् । बिहीबार हामी उनको घर पुग्दा काठमाडाैंका केही मन्दिरमा ऋषि पञ्चमी पूजा आराधनाको फोटो खिचेर फर्किन भ्याइसकेका थिए । अनि साँझमा अर्को एक कार्यक्रम भ्याउने योजनामा रहेछन् । तर, हामीसित गफ लम्बिएपछि उनले पाँचतारे होटलमा हुन लागेको उक्त कार्यक्रममा उपस्थित हुन नसक्ने जनाउ दिए ।

मीनरत्न वज्राचार्यका बारेमा मिडियामा धेरै ‘स्टोरी’ आइसकेका छन् । हामीचाहिँ उनीसँग रहेका क्यामेराबारे बुझ्न उनको घरमा पुगेका थियौँ । क्यामेरासँगै उनले मिडियामा नकहिएका केही फोटोका कथा पनि उधिने, जसबारे तपाईंले यो ‘स्टोरी’ को तल उपलब्ध भिडियोमा हेर्न सक्नुहुनेछ ।

बूढानीलकण्ठको रुद्रेश्वर चोकबाट आधा किलोमिटरजति पूर्व जानासाथ हरियो जंगल अनि अग्लो पहाड देखिन्छ । हावा एकाएक चिसिन्छ । चराचुरुङ्गीको चिरबिरचिरबिर आवाजले मन चङ्गा पारिदिन्छ । काठमाडौंको कोलाहलबाट एक्कासि कतै टाढा उक्लेजस्तो ।

बूढानीलकण्ठ-१, इशान कोलोनीमा धेरै घरहरू छन्, तीमध्ये एक घर मीनरत्नको हो । उनको घरवरिपरि हरियाली छ । घरभित्र पनि गमलामा हरिया बोटबिरुवा नाचिरहेका छन् ।

‘यही हरियाली बाँचेकाले हामी बाँचेका छौँ’, ढोका खोलेर बाहिर निस्कनासाथ मीनरत्नले भने, ‘म ग्रीन लभर हुँ, यी हेर्नुस् त मैले लगाएको हाफ ज्याकेट पनि हरियै छ ।’ उनी हाँसे । यही हरियालीमा उत्साहित भएर कहिलेकाहीँ आफूले कविता पनि लेख्न थालेकाे मीनरत्नले सुनाए ।

श्रीमती र छोरा जागिरे भएकाले बिहान १० बजेदेखि साँझ ६, ७ बजेसम्म मीनरत्न घरमा एक्लै हुन्छन् । यतिबेला उनी कि क्यामेरा भिरेर फोटो खिच्न हिँड्छन्, कि त आफूले खिचेका फोटो एल्बम पल्टाएर हेरिबस्छन् । यसबाहेक टीभीका राजनीतिक ‘टक शो’ हेर्न उनलाई खुबै चासो रहेछ । अपराह्न करिब पौने ४ बजेतिर उनी पत्रकार दिलभुषण पाठकले कानुनमन्त्री गोविन्द बन्दीसित गरिरहेको ‘टफ टक’ हेरिरहेका थिए । श्रीमती र छोरा आउनुअघि नै उनले किचनको आधाउधी काम गरिसक्दारहेछन् । उनको घरमा हामी साँझसम्मै बसेका थियौँ ।

मिटिङ हल छिर्नासाथ ‘शोकेस’मा केही क्यामेरा सजाएर राखेको देख्यौँ । भुईंको सानो टेबुलमा दुइटा फोटो एल्बम थिए । मीनरत्नले हामीलाई चियाका लागि सोधे । जवाफ दिन नपाउँदै उनी किचनमा छिरिहाले ।

खासगरी राजनीतिक फोटो पत्रकारका रूपमा कहलिएका उनी पोट्रेट फोटोग्राफीमा पनि अब्बल छन् । जिम्मी कार्टरदेखि हिलारी क्लिन्टनसम्म, देवानन्ददेखि विनाेद खन्नासम्म, राजादेखि प्रजासम्मका पोट्रेट उनको ग्यालरीमा सुरक्षित छन् । यिनै मुस्कानवाला फोटोमार्फत मान्छेको खुसी, क्षण अनि फोटोग्राफीको महत्त्व दर्शाउन उनी ‘मोमेन्टम’ नामको पुस्तक निकाल्ने चाँजोपाँजो मिलाइरहेका छन् । ‘पहिला लकडाउन भयो, अहिले पनि के मिलेको छैन के !’ उनले सुस्केरा हाले, ‘छिट्टै गर्न पाए फोटोग्राफीका विद्यार्थीका लागि यो सहयोगी हुन्थ्यो ।’

बिजुली गतिमा उनले चिया बनाइभ्याए । चियाकाे चुस्कीसँगै उनले क्यामेराको किस्सा उधिने । दुवै क्यामेरा म्यानुअल लेन्सवाला हुन् ।

‘टोनी हेगन्स लिगेसी’

स्वीट्जरल्याण्डका विख्यात भू-गर्भशास्त्री डा. टोनी हेगन नेपाललाई खुबै माया गर्थे । २४ अक्टोबर १९५० मा पहिलोपल्ट नेपाल आएका उनले संसारलाई ‘सगरमाथा नेपालमा छ’ भनेर सुनाएका थिए । सन् १९५०-१९६० मा टोनी हेगनले बनाएको उहिलेको नेपाल नामक वृत्तचित्रमा हामी त्यसबेलाको नेपाली जनजीवन हेर्न पाउँछौँ । वृत्तचित्र बनाउने क्रममा उनी पैदलै पश्चिम नेपाल घुमेका थिए । जहाँ जाँदा पनि उनीसँग एउटा क्यामेरा साथमै हुन्थ्यो । तपाईंले उहिलेको नेपाल डकुमेन्ट्री हेर्नुभयो भने कर्णाली खोला तर्ने क्रममा हेगनले आफ्नो ‘अफिस बक्स’माथि एक क्यामेरा राखेको देख्नुहुन्छ । सन् २००३ यता हेगन यो संसारमा छैनन् तर उनले चलाएको क्यामेरा अहिले पनि छ, त्यो पनि मीनरत्नको घरको शोकेसमा ।

१८ अप्रिल २००३ मा हेगन बिते । त्यसको वर्ष दिनपछि हेगनकी छोरी क्याट्रिनले नेपाल आएर सिधै मीनरत्नलाई भेटिन् । ‘मीन, माइ फादर लेफ्ट फर यु सेइङ द्याट- मेन्टेनिङ टोनी हेगन्स लिगेसी, दिस इज फर यु !’ अल्पा नामको क्यामेरा आफूलाई थमाउँदै क्याट्रिनले भनेका कुरा मीनरत्नले बिर्सेका छैनन् । टोनी हेगन फोटोग्राफर पनि थिए । उनले त्यसबेला नेपाल र यहाँको जनजीवन दर्शाउने थुप्रै फोटो सोही क्यामेराबाट खिचेका थिए ।

मीनरत्नले टोनी हेगनलाई सन् १९९१ मा पहिलोपल्ट भेटेका रहेछन् । उनीहरूको भेट पनि कम रोचक छैन । अनि एकाएक बढेको दोस्ती झनै लोभलाग्दो ।

'क्यान यु बी माई पी ?'

याक एण्ड यतीमा बसेका हेगनले साङ्ग्रिला होटलमा एक कार्यक्रम आयोजना गर्दै थिए । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको नेतृत्व गरेका गणेशमान सिंहसित सोही कार्यक्रममा हेगन भेट्न चाहन्थे । मीनरत्न पीएल सिंहसँग नजिक थिए । गणेशमानसित भेटघाट मिलाउने काम पीएलले नै गर्थे ।

एक दिन टोनी हेगनका तर्फबाट केके पाण्डेले गणेशमानसित भेटघाट मिलाउन मीनरत्नलाई फोन गरे । त्यसबेला गणेशमानका पीए पीएल दिल्ली गएका थिए । ‘पीएलजी नेपालमा हुनुहुन्न । तैपनि म आफैँ गणेशमानजीसँग कुरा गरिहेर्छु, जे प्रतिक्रिया आउँछ म तपाईंलाई भन्छु,' यति भनेर मीनरत्नले फाेन राखे । मीनरत्न सानैदेखि गणेशमानको घरमा आउजाउ गर्थे । पीएलका लागि पनि मीनरत्न विश्वासिला पात्र थिए ।

याे पनि..

'सगरमाथा नेपालमा छ' भनेर विश्वलाई बुझाउने टोनी हेगन

त्यही दिन साँझ गणेशमानलाई फोन गरेर उनले टोनी हेगनबारे बताए अनि भेटको प्रस्ताव आएको सुनाए । ‘गणेशमानजीले हुन्छ भेट मिलाउनू भन्नेबित्तिकै मैले उता (केके पाण्डेलाई) खबर गरेँ’, उनले सम्झिए ।

भेटघाटको कार्यक्रम साङ्ग्रिला होटलमै भयो । मीनरत्नले टोनी र गणेशमानको फोटो खिचेर एक/एक एल्बम थमाए । फोटो पाएपछि हेगन निकै खुसी भए ।

उनको फोटोग्राफी, जाँगर र जुझारुपन देखेर हेगनले सोधेछन्, ‘मीन क्यान यु बी माई पी ?’

मीनरत्न छक्क परे, ‘पी... ? हाउ क्यान आई बी योर पी ?’

‘तिम्रो प्रोफेसन के हो ?,’ हेगनले फेरि सोधे ।

‘फोटोग्राफी,’ मीनले जवाफ दिए ।

‘फोटोग्राफीको पहिलो अक्षर के हो ?’

‘पी ।’

अनि हेगन थप बोले, ‘पी अक्षरबाट फोटो मात्र होइन, पब्लिक रिलेसन, पियन, प्राइममिनिस्टर... !’

‘पीबाट सुरु हुने थुप्रै शब्द कति मज्जासित उहाँले भन्नुभयो । ठट्टामै धेरै कुरा सिकाउनुभयाे । म पनि प्रभावित भएँ’, मीनरत्नले भने । त्यहीँबाट टोनीसँग उनकाे दोस्ती सुरु भयो । त्यस बेला मीनरत्न २५/२६ वर्षका थिए भने टाेनीले ७० वर्ष काटिसकेका थिए ।

हरेक वर्ष नेपाल आउँदा टोनीले एक/दुईपल्ट उनलाई घुमाउन लैजान्थे । मीनरत्नचाहिँ उनका लागि फोटो खिचिदिन्थे ।

त्यही मित्रतालाई जोगाइराख्न टोनीले मीनरत्नलाई आफ्नो क्यामेरा उपहारका रूपमा पठाइदिएका थिए । ‘यो क्यामेरा पाएपछि मैले एक रोल फोटो खिचेँ । त्यो बेलासम्म ओरिजिनल फिल्म किन्न सहज भइसकेको थियो । फिल्म मात्र डेट एक्सपायर हुने होइन, यो क्यामेरा पनि पुरानो भएपछि धमिलिँदै गयो । त्यसैले फोटो खिच्न छोडेँ’, मीनरत्नले भने ।

उनले उपहारमा पाएकाे अल्पा क्यामेरा १९५० को दशकमा बनेको ‘उहिलेको नेपाल’ वृत्तचित्रमा टोनी हेगनको अफिस बक्समाथि बाँधेर खोला तारिएको देखिन्छ । अहिले उक्त क्यामेरा मीनरत्नको शोकेसमा जतनसाथ रहेको छ ।

'रहर त एउटा गजबको म्युजियम बनाउनेछ । केकति सम्भव हुन्छ हेरौँला । यो क्यामेरासँग टोनी हेगनको मित्रता र प्रेम जोडिएको छ । त्यसैले यसलाई जतनसाथ राखेको छु, राख्नेछु', मीनरत्नले क्यामेरा सम्हालेर फेरि शोकेसमै राखे ।

सेकेण्ड ह्याण्ड क्यामेराले दिलाएको सान

त्यसपछि मीनरत्नले निकोन एफएम २ नामको अर्को क्यामेरा झिके । २०४६ सालमा उनले यही क्यामेराबाट चर्चित ‘आइकोनिक फोटो’ खिचेका थिए, जुन तस्वीर नाम र दामका हिसाबले मीनरत्नलाई ‘वरदान’जस्तै बन्याे ।

२६ चैत २०४६ मा पञ्चायतविरोधी आन्दोलन सफल भएपछि काठमाडौंका ठाउँठाउँमा विजयोत्सव मनाइँदै थियो । नाराबाजी गर्दै मानिसहरू खुलामञ्चतिर लम्किरहेका थिए । अपराह्न ४ बजे खुलामञ्चमा सातदलीय मोर्चाको विजयसभा सुरु भयो । नेताहरूले पालैपालो भाषण दिन थाले ।

मीनरत्न मञ्च र भिड दुवैतिर क्यामेरा घुमाइरहेका थिए । नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईले भाषण गरिरहेका बखत मीनरत्नले १०५ एमएम लेन्स भिडतिर फर्काए, जहाँ एक युवती (दुर्गा कार्की)ले बुरुक्कै उफ्रेर ‘प्रजातन्त्र जिन्दावाद !’ भन्दै नारा लगाइन् । उनले भुईंमा टेक्नुअघि नै मीनले दुई/तीनवटा फोटो खिचिभ्याए ।

आमसभा सकिएलगत्तै उनले न्युरोडस्थित फोटो स्टुडियोमा गएर दिनभरका फोटो धुलाए । त्यस बेला मिडियामा फोटो दिने मुख्य स्रोत व्यक्ति मीनरत्न नै थिए । केही मिडियाले दिनभरि खिचेका फोटो लगे पनि नेताहरूको मात्रै छापे । खासमा मीनलाई मन परेको फोटोचाहिँ तिनै युवतीको थियो । तर, उनले कसैलाई छापिदेऊ भन्न सकेनन् ।

केही महिनापछि जर्मन पत्रकार थम्सन डङ्गस ह्युमन राइट्स प्रोटेक्सन फोरमले छाप्ने तयारी गरेको पुस्तक ‘डन अफ डेमोक्रेसी’का लागि केही तस्वीर लिन मीनको घरमा पुगे । मीनले सबै फोटो देखाए । थम्सनले विजयोत्सवमा नारा लाउँदै उफ्रिरहेकी युवतीकै तस्वीर रोजे ।

‘ती महिलाको हातमा कुनै दलकाे झण्डा थिएन । उनका वरिपरि भएका धेरैको हातमा आ-आफ्नो दलको झण्डा थियो’, मीनरत्न सुनाउँछन्, ‘यसलाई उहाँले परिवर्तन दर्शाउने आइकोनिक तस्वीर भन्नुभयो । थम्सनले यो फोटोमा शक्ति छ भनेको सुनेर म दङ्ग परेँ ।’

‘डन अफ डेमोक्रेसी’ मा उक्त तस्वीर कभर फाेटाेका रूपमा छापियाे । त्यसपछि मीनरत्नले चर्चा पाए । आज पनि मीनरत्नकाे नाम सुन्नासाथ धेरैले सम्झिने तस्वीर यही हो । आफूलाई चर्चित बनाउने फोटो खिच्ने क्यामेरा उनले सजाएर राखेका छन् ।

उनले कैद गरेको फोटोमा देखिएकी दुर्गा केसी सरकारी सेवामा छिन् । मीनरत्न २०७६ सालसम्म दुर्गासँग सम्पर्कमै थिए । 'त्यो बेला उहाँ खै कुन जिल्लाको सहायक सीडीओ हुनुहुन्थ्यो तर लकडाउनपछिचाहिँ सम्पर्क भएको छैन', मीनरत्नले भने । फाेटाे चर्चित भएपछि नै दुर्गासित मीनरत्नकाे चिनजान भएकाे थियाे ।

किस्तामा किनेकाे क्यामेरा

नेपाल घुम्न आएका पर्यटकहरू अक्सर ठमेलमा क्यामेरा बेचेर फर्किन्थे । सस्तोसस्तोमै पाइने भएकाले कतिपय फोटोग्राफर ठमेल पुगेर त्यस्तै क्यामेरा किन्थे । मीनरत्नले 'आइकोनिक फोटो' खिचेको क्यामेरा ठमेलमै एक स्टुडियोवालासित किनेका थिए । त्यो बेला आफूले ४५ हजार दाम हालेकाे उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘मसँग एकमुस्ट ४५ हजार रुपैयाँ थिएन । स्टुडियोका दाइहरूलाई चिनेकाले उहाँहरूसँग आग्रह गरेँ- अहिले १५/१६ हजार रुपैयाँ दिन्छु, बाँकी पैसा ५/७ हजार गर्दै दिन्छु भनेर लिएको हुँ ।’

लेन्सभन्दा सेन्स ठूलो

मीनरत्नको बुझाइमा राम्रो तस्वीर खिच्न लेन्सभन्दा सेन्स महत्त्वपूर्ण हुन्छ । भन्छन्, ‘महँगो क्यामेरा, महँगो लेन्स भयो भने राम्रो फोटो खिच्न सकिन्छ भन्ने भ्रम कतिपयमा हुन्छ तर उपयुक्त मोमेन्ट र भिजन महत्त्वपूर्ण कुरा हो । ठीकठीकै क्यामेराबाट पनि उत्कृष्ट तस्वीर निकाल्न सकिन्छ ।’

फाेटाकारिताका मीन

२०४४ सालदेखि व्यावसायिक फोटो पत्रकारिता थालेका मीनरत्नले अङ्ग्रेजी पत्रिका द कमनर, विमर्श, नेपाली टाइम्स, हिमाल खबर, मधुपर्कलगायतमा काम गरेका थिए । अचेल उनी फ्रिल्यान्सिङ गर्छन् । दक्षिण एसियाली फोटो पत्रकार केविन कार्टर र अमेरिकी फोटोग्राफर स्टिभ मेककरीबाट प्रभावित मीनरत्न अस्ट्रेलियाका तत्कालीन नौसेना क्याप्टेन लिल्याण्ड पोन्टोन (Lealand Ponton) लाई आफ्नो ‘गड ब्रदर’ मान्छन् । नेवि क्याप्टेन साथी भएकाले नै मीनरत्नले हप्तौसम्म जहाजमा अस्ट्रेलिया-न्युजिल्याण्ड-न्युजिल्याण्ड-अस्ट्रेलिया राउण्ड ट्रिप गर्ने अवसर पाएका थिए ।

याे पनि..

मीनरत्नले पछ्याउने केविन कार्टरकाे कथा

नेपाल आउँदा चिनजान भएका पोन्टोनकै सहयोगमा सन् १९८५ मा मीनरत्न अस्ट्रेलिया पुगेका थिए । फेसन डिजाइनिङको तालिम लिन सिड्नी गएका मीनरत्नले पहिलोपल्ट उतै क्यामेरा छोएका थिए । गड ब्रदरकी बहिनीले जन्मदिनमा उपहार दिएको क्यामेराबाट उनले जानी नजानी सिड्नी ओपेरा हाउसको तस्वीर खिचे, जुन फोटोको तारिफमा उनका साथीले थुप्रै शब्द खर्चिए । यसरी फोटोग्राफीमा उनी सक्रिय भए । ६ महिनाजति अस्ट्रेलिया बसेर उनी नेपाल फर्केका थिए । मीनरत्नले गड ब्रदर मान्ने पोन्टोन सन् २०१२ मा बितेका थिए ।

२०४३ सालमा पत्रकार पदम ठकुराठी प्रकरण, २०४४ सालको आँधीबेहरीमा परी रंगशालामा थुप्रिएका लास, ०४६ र २०६२/०६३ सालको जनआन्दोलनलगायत घटनाका तस्वीर उनका क्यामेरामा कैद छन् । यसबाहेक नेपाली कला, संस्कृति, चाडपर्व, जात्रा, हिमाल, जनजीवन, भूगोललगायत धेरै थरीका तस्वीर उनले खिचेका छन् । उनको क्यामेरामा कैद भएकामध्ये मुस्कुराइरहेका मानिसहरूकाे पोट्रेट तस्वीरहरूलाई उनी किताबको रूप दिने तयारीमा छन् ।

याे पनि..

‘अफगान गर्ल'सँगै 'भाइरल' भएका फोटोग्राफर

फोटो पत्रकारिता मात्र नभएर जुनसुकै पेसामा प्रभावशाली बन्न इच्छाशक्ति र निरन्तर प्रयास आवश्यक पर्ने उनी बताउँछन् । उनकै भनाइमा खासै राम्राे आर्थिक अवस्था नभएकाे परिवारमा जन्मेका थिए उनी । बुबा भीमसेनथानमा रहेकाे पराेपकार आदर्श माविमा प्रधानाध्यापक थिए । आमा नेपाली कपडा बुन्ने काम काम गर्थिन् । युवा अवस्थासम्म मीनरत्नले सिलाइकटाइकाे काम गरेका थिए । फोटोकारितामा लागेपछि पनि उनलाई आर्थिक सकस नपरेको होइन । तर, उनले समस्यालाई सपनाभन्दा ठूलो हुन दिएनन् । ‘समस्या परेका बेला टेलरिङकै काम गर्थें तर जसै सहज हुन्थ्यो, फेरि फोटो खिच्न निस्कन्थेँ’, मीनरत्न भन्छन्, ‘आफ्नो सोखलाई मर्न दिइनँ । निरन्तर लागेकैले आज मलाई धेरैले चिन्नुहुन्छ, सद्भाव राख्नुहुन्छ । सहज जीवन बाँच्न सकेको छु ।’

उनले खिचेका तस्वीरहरू अमेरिका, फ्रान्स, जर्मनी, भारतलगायतका देशका अखबारले छापेका छन् । यसबापत मीनरत्नले अच्छा खासा दाम पनि पाए । एउटै फोटो आफूले २ सय ५० अमेरिकी डलरसम्ममा बेचेकाे मीनरत्न बताउँछन् । आफ्नो कामका लागि उनले थुप्रै सम्मान पाएका छन् ।

मीनरत्नबारे थप बुझ्न हेर्नुहाेस् उनकाे भिडियाेः