मीनरत्नको त्यो 'आइकोनिक फोटो', जसका लागि विदेशी मिडियाले तँछाडमछाड गरे

A+ A A-

देशमा माओवादीले सशस्त्र विद्राेह छेडेका थिए । हिमाल खबर पत्रिकामा आबद्ध फोटो पत्रकार मीनरत्न बज्राचार्यले तलब नपाएको झण्डै दुई महिना बितिसकेको थियो ।

त्यो बेला छाेराले आफूलाई साेधेकाे प्रश्न बज्राचार्यले अझै बिर्सेका छैनन्, 'बुवा मेरो स्कुल फी त बुझाउन सक्नुभएन । के काम गर्नुहुन्छ तपाईं ?'

छोराको यो सवालले उनलाई परिक्षिप्त तुल्यायाे, 'ओहो, साँच्चिकै मैले गलत काम रोजेँ कि क्या हो ?'

उनलाई यस कुराले केही दिन विचलित नै गरायो । तर, फोटोग्राफीप्रति उनकाे माेह छाेराकाे एउटा प्रश्नले पन्छाउने खालकाे थिएन ।उनी राेकिएनन् ।

पैसाको संकट आइलाग्दा मीनरत्न आफ्नो पुरानो पेसा 'टेलरिङ' मा पुग्थे । केही लुगाहरू सिलाउँथे, अनि पैसा लिन्थे । टेलरिङको कामले उनको गर्जाे टर्थ्याे । तर, पैसा कमाइ भएन भनेर उनले मनमा गढेकाे फाेटाेग्राफीमाेह त्याग्ने विचार कहिल्यै गरेनन् ।

मीनरत्नलाई गजबको लाग्ने आफ्नै एउटा बानी धैर्यता भएकाे बताउँछन् । यसैले आफूलाई एउटा मुकाममा ल्याइपुर्‍याएकाे उनी बताउँछन् । आज उनी देश-विदेशमा परिचित छन् । पैसा पनि राम्रै कमाएका छन् ।

उनले खिचेका फोटोहरू अमेरिका, फ्रान्स, जर्मनीदेखि विभिन्न देशका दैनिक पत्रिकाहरूले छापेका छन् । त्यसबापत उनले राम्रो पैसा पाए । एउटै फोटो उनले २ सय ५० अमेरिकी डलरसम्ममा बेचेका छन् ।

अहिले काठमाडौंमा आफ्नै कमाइले किनेको घर छ । एक दर्जनभन्दा बढी क्यामेरा छन् । त्योभन्दा पनि बढी मीनरत्न आफ्नो जीवनलाई लिएर अत्यन्तै सन्तुष्ट छन् ।

भन्छन्, 'मान्छेलाई कहिल्यै पैसाले पुग्दैन । पैसाको अभाव भएको बेला विचलित भएर पैसा कमाउन दौडिएको थिएँ भने यो सन्तुष्टि पाउने थिइनँ होला । अहिले त ज्यादै सन्तुष्ट छु ।'

अनि यात्रा फोटोग्राफीतर्फ मोडियो

सानो उमेरमा नै मीनरत्नले आफ्नो बुबा गुमाए । आमाले लुगा बुन्ने काम गर्थिन् । मीनरत्नले लुगा सिलाउथे । मीनरत्नको सपना 'फेसन डिजाइनर' बन्ने थियो ।

उनी सिलाइमा काम गर्दा नै अस्ट्रेलियाबाट नेपाल घुम्न आएका एक जनासँग चिनजान भयो । जात्रा खुबै रुचाउने ती अस्ट्रेलियनलाई नेपाल आउँदा घुमाउने जिम्मा मीनरत्नले नै पाएका थिए ।

२०४० सालमा मीनरत्नले आमा गुमाए । उनी शोकमा रहेको समयमै अस्ट्रेलियाली साथी नेपाल आए । मीनरत्नलाई सेतो पहिरनमा देखेर उनले भने, 'मीनरत्न, यू लुक लाइक अ क्रिकेटर' । मीनरत्नले आफ्नो आमा गुमाएकाले शोकमा रहेको सुनाए । ती अस्ट्रेलियन साथीले मीनरत्नलाई अस्ट्रेलिया घुम्न प्रस्ताव गरे । मीनरत्नले बिनासंकोच उक्त अफर स्वीकारे ।

उनै साथीसित मीनरत्न अस्ट्रेलिया पुगे । त्यहाँ पुग्नुको एउटै उद्देश्य थियो, फेसन डिजाइनिङ पढ्ने ।

अस्ट्रेलियामा नै रहँदा मीनरत्नले बर्थडेमा साथीको नातेदार बहिनीबाट एउटा क्यामेरा उपहार पाए । हो, त्यही क्यामेराले उनलाई फोटोग्राफर बनायो ।

मीनरत्नले उक्त क्यामेराबाट ओपेरा हाउसको फोटो खिचेका थिए । उक्त फोटो उनले साथीहरूलाई देखाए । साथीहरूले तारिफका शब्द खर्चिंदै भने, 'मीनरत्न, तिम्रो फोटो हेर्दा तिमी त प्रोफेसनल फोटोग्राफरजस्तो लाग्छ ।'

मीनरत्न दंग परे, 'मेरो भविष्य त यता पो छ कि क्या हो !'

मीनरत्नले कैद गरेको ओपेरा हाउस ।

छ महिनाको अस्ट्रेलिया बसाइपछि मीनरत्न नेपाल फर्किए । नेपालमा सिलाइकै काम गर्न थाले । तर, उनको रुचि अब फोटोग्राफीमा पुगिसकेको थियो । उनी रहरैरहरमा फोटो खिच्थे । स्वयम्भू, बौद्ध, पशुपतिलगायतका धार्मिकस्थलहरू उनको क्यामेरामा कैद हुन्थे । त्यसैलाई उनले पोस्टर बनाएर बेच्थे पनि ।

एक दिन मीनरत्न टेलरमा लुगा सिलाइरहेका थिए । उनका एक जना साथी आएर मीनरत्नलाई चुनौती दिए, 'पत्रकारलाई हत्या गर्ने प्रयासमा केही अभियुक्तलाई समात्न प्रहरी पुगेको छ । त्यो फोटो खिच्न सक्छौ ?'

मीनरत्नले उक्त चुनौतीलाई स्वीकारेर फोटो खिच्न दौडिए । उनले खिचेको फोटो नेपालमा केही सम्पादकहरूलाई देखाए । तर, कसैले वास्ता गरेनन् । बल्लतल्ल उनको फोटो ‘द कमर्नर’ पत्रिकामा छापियो । मीनरत्नलाई आफ्नो फोटो छापिएको मिति अझै याद छ- १९८७ जुलाई १७ ।

त्यसको केही समयपछि दशरथ रंगशालामा हावाहुरी चलेको र भागदौडको फोटो मीनरत्नले खिच्न पाए । उक्त फोटो पनि द कमर्नरमै छापियो ।

जब उनको फोटो द कमर्नरमा छापिन थाले, तब नेपाली पत्रिकाले पनि उनलाई खोज्न लागे । ‘विमर्श’ नामक पत्रिकाले त मीनरत्नलाई जागिर नै अफर गर्‍यो । पार्ट टाइम काम गर्दा मीनरत्नले २ हजार तलब पाउँथे ।

मीनरत्न सम्झिन्छन्, ‘पत्रिकामा आबद्ध भएपछि त झनै फोटोग्राफीको भूत चढ्याे ।’

विश्व चर्चित बनेको 'आइकोनिक' तस्वीर

२०४६ सालको जनआन्दोलनका साक्षी हुन् मीनरत्न । आन्दोलनका हरेक गतिविधिलाई उनले क्यामेरामा कैद गरिरहेका थिए ।

२७ चैतको दिन । प्रजातन्त्रप्राप्तिको खुसियाली मनाउन काठमाडौंका सडकमा मानिसहरूको भिडभाड थियो । जिन्दावाद र मुर्दावादको नारा चर्किरहेको थियो । मीनरत्नलाई भने दौडधुप गर्नुपर्‍यो । कुनै नेताको फोटो काठमाडौंमा खिचे, कसैको फोटो खिच्न ललितपुर पुगे ।

काठमाडौंका सडकमा कमिलाका लस्करजस्ता मानिसहरू खुला मञ्चतर्फ जाँदै थिए । मीनरत्नले सकेसम्म जुलुसका तस्वीर खिचे । साँझ विजय जुलुस सुरु भयो । मञ्चबाट कृष्णप्रसाद भट्टराई सम्बोधन गर्दै थिए । त्यत्तिकैमा एक युवती भिडको बीचबाट उफ्रिएर नारा लगाइन्, ‘प्रजातन्त्र जिन्दावाद’ ।

'आइकोनिक' फोटो ।

नारा लगाउने ती युवाती थिइन्, दुर्गा केसी । उक्त दृश्य कैद गर्नमा मीनरत्न चुकेनन् । उनले फटाफट फोटो खिचे ।

मीनरत्न भन्छन्, ‘त्यो बेला प्राय: नेताको मात्रै फोटो खिच्ने चलन थियो । पत्रिकाका सम्पादकहरूले पनि त्यही खोज्थे । तर, मलाई भिडको फोटो खिच्न मन लाग्थ्यो । त्यसैले पनि मेरो क्यामेरा त्यता सोझिएको थियो ।’

बेलुका फोटो स्टुडियोमा पुगेर मीनरत्नले दिउँसो खिचेका सम्पूर्ण फोटो धुलाए ।

मीनरत्न विभिन्न पत्रिकाका लागि फोटोको स्रोत थिए । उनीसम्म धेरै सम्पादकहरू फोटो माग्न आइपुगे । विशेष गरी विदेशी पत्रिकाका लागि उनी मुख्य स्रोत थिए । विदेशी पत्रिकालाई पनि उनले फोटो दिन्थे । तर, कोही सम्पादकले युवतीले नारा लगाएको फोटो रोजेनन् ।

२०४७ सालमा जर्मनी पत्रिकाका एक सम्पादक थम्सन डग्ङस् मीनरत्नलाई खोज्दै घरसम्मै आइपुगे । ह्युमन राइट्स प्रोटेक्सन फोरमले प्रकाशन गर्न लागेको ‘डन अफ डेमोक्रेसी’ पुस्तकका लागि आवश्यक तस्वीर लिन उनी आएका थिए ।

मीनरत्नले आफूले खिचेका सम्पूर्ण फोटोहरू देखाए । थम्सनको आँखा नेताको अनुहारमा परेन, त्यही युवती उफ्रिएको तस्वीरले उनको ध्यान खिच्यो । मीनरत्नतर्फ हेरेर उनले भने, ‘हो, मैले खोजेको फोटो नै यही हो ।’

मीनरत्न दंग परे । ‘मलाई निकै मन परेको फोटो थियो त्यो । तर, नेपालमा कसैले चिनेनन् । पछि थम्सनले चिन्नुभयो । निकै खुसी लाग्यो’, मीनरत्नले सम्झिए ।

पुस्तकमा उक्त फोटो छापिएपछि मीनरत्नको फोटो विश्वचर्चित बन्यो । त्यसपछि धेरै पत्रपत्रिकाले उनको उक्त फोटो स्क्यान गरेर पनि छापे । मीनरत्नको उक्त फोटो २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनमा आइकोनिक फोटो सावित भयो ।

यस फोटोबाट मीनरत्नले कुनै पैसा कमाएनन् । मीनरत्नलाई पैसाको लोभ पनि थिएन । मीनरत्न भन्छन्, ‘मैले यो फोटोबाट कमाएको भनेको नाम मात्रै हो । पैसा त अलिकति पनि लिइनँ ।’

०००

विभिन्न घटनाक्रमहरूले नै मीनरत्नलाई फाेटाे पत्रकारितामा डोर्‍याइरह्यो । देश तथा विदेशका पत्रपत्रिकामा मीनरत्नले खिचेका फोटोहरूले स्थान बनाइरहे ।

यसबीचमा मीनरत्नले नेताको मात्र फोटो खिचेनन् । उनले थुप्रै सेलिब्रेटीहरूको पनि फोटो कैद गरेका छन् । विश्वसुन्दरी ऐश्वर्या राय, मिस नेपाल रुवि राणा, स्वरसम्राट नारायण गोपाल, अभिनेत्री मनीषा कोइराला, अभिनेता राजेश हमालसम्म उनको फ्रेममा परे ।

मीनरत्न सम्झिन्छन्, 'मनीषा त्यसबेला हिरोइन भएकी थिइनन् । मैले खिचेको फोटोपश्चात् नै उनलाई विभिन्न फिल्मको अफर आएको थियो ।'

पछिपछि मीनरत्नले फोटोबाट नाम मात्र होइन, राम्रो दाम पनि कमाए । मीनरत्नलाई सम्झना छ- एउटै फोटोबाट उनले २ सय ५० अमेरिकी डलर पाएका छन् ।

न्युयाेर्क टाइम्सका लागि मीनरत्नले खिचेको फोटो ।

२०५७-०५८ को आन्दोलनको समयमा पश्चिम नेपालको अवस्थालाई मीनरत्नले फोटोमा उतार्नुपर्ने काम थियो । जुन काम अमेरिकाको प्रख्यात पत्रिका न्युयाेर्क टाइम्सले दिएको थियो । त्यहाँ जाने-आउने खर्चसमेत न्युयाेर्क टाइम्सले नै बेहोरेको थियो । त्यो समय मीनरत्नले एउटा फोटो खिचे, त्यही फोटोले उनलाई राम्रो पैसा दिलायो ।

बर्दियामा खिचिएको उक्त फोटोमा एक महिला थिइन् । उनको साथमा तीन जना छोरा-छोरी । श्रीमान्‌लाई माओवादीले आन्दोलनमा लगे । उनी एक्लै घर सम्हालेर बसिरहेकी थिइन् । त्यो मात्र होइन, उक्त फोटो चाडपर्वको समयमा खिचिएको फोटो थियो । त्यसले झनै फोटोको महत्त्व बढायो ।

मीनरत्न भन्छन्, 'मैले थुप्रै फोटोहरू पठाएको थिएँ । त्यसमा त्यो फोटो छापियो । त्‍यसबापत मैले २५० अमेरिकी डलर पाएको थिएँ । पछि अन्य विभिन्न मिडियामा पनि छापियो । त्यसबापत पनि पैसा पाइएको थियो ।'

फोटो बेचेर राम्रो पैसा पाएको धेरै अनुभव छ मीनरत्नसँग ।

अहिलेको फोटो पत्रकारिता

हिजो-आज डिजिटल क्यामेराको जमाना छ । तुरुन्तातुरुन्तै फोटो सार्वजनिक गर्न सकिन्छ । तर, मीनरत्नकाे समयमा यस्ताे सुविधा थिएन ।

'पहिले फोटो खिचिसकेपछि ब्लक बनाउन जानुपर्थ्यो । बाहिरबाट पठाएको फोटो अफिस आइपुग्न हप्तौँ बित्थ्यो', मीनरत्नले युग सम्झिए, 'पहिला एक रोलमा ३६ वटा मात्र फोटो खिच्न पाइन्थ्यो । हरेक फ्रेमको मूल्य पर्थ्यो ।'

डिजिटल क्यामेराले धेरै सहज बनाए पनि अक्सर फोटोग्राफरलाई यसले अल्छी बनाउँदै लगेकाे मीनरत्न बताउँछन् । भन्छन्, 'लेन्सले गर्दा परको कुरालाई पनि सहजै खिच्न सकिन्छ । यो राम्रो पक्ष हो । तर, यसैले पत्रकारहरूलाई अल्छी बनाइरहेको छ ।'

नेपालबाट विदेशका विभिन्न पत्रपत्रिकामा आबद्ध भएर काम गर्नु त्यो बेला निकै जटिल कुरा थियाे । मौका मिल्दा फोटो बेच्नेबाहेक कुनै मौका थिएन । अहिले भने आबद्ध भएर नै विभिन्न देशका पत्रपत्रिकामा नेपालीहरूले काम गरिरहेका छन् ।

'पहिला फोटो खिच्नकै लागि विदेश पठाउने भन्ने चलन नै थिएन । अहिले त विदेशी मिडियाहरूले पनि नेपाली फोटो पत्रकारहरूलाई असाइनमेन्ट गराइरहेको देख्छु । यो एकदमै खुसीको कुरा हो', मीनरत्नले भने ।

यी र यस्तै कुराले मीनरत्न दंग छन् । भन्छन्, 'मैले रोजेको पेसामा आज गर्व गर्न पाइन्छ । योजति खुसीकाे कुरा के नै होला र !'

फोटो : सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १९, २०७८ १४:२७