मीनरत्न वज्रचार्यकाे अठाेट, 'जीवनको अन्तिम दिनसम्म भिर्ने छु क्यामेरा'

A+ A A-

सडकले पुनः २०४६ र ०६२, ०६३ ताकाको जनआन्दोलनको झल्को दिँदै सहरलाई तताइरहँदा जनआन्दोलनलाई फोटोको माध्यमबाट भावानुभूत गराएका फोटोग्राफर मीनरत्न वज्राचार्य भने आफैँले खिचेका हँसिला फोटाको खातलाई हेर्दै मुस्कुराइरहेका थिए ।

त्रि-चन्द्र क्याम्पसको रुखमुनि चिसो भुइँमा बसेका वज्राचार्य बाहिर गुञ्जिरहेको नारालाई पूर्ण बेवास्ता गर्दै भन्दै थिए, ‘हेर्नुस् त, विश्वले मानेका ठूला नेतादेखि गाउँमा हलो जोत्दै गरेका फुस्रा र चाउरिएका गालामा भरिएको हाँसो कति राम्रो छ ? यी हाँसोले मलाई सधैँ शकुन दिन्छ, त्यसैले यी हाँसोलाई साथैमा बोकेर हिँड्छु ।’

उनी हाँसोमा डुब्दै आफ्नै फोटोमा पुलकित भइरहँदा २०४६ सालको जनआन्दोलनमा आइकोनिक तस्वीरका बारेमा हौसिँदै भन्छन्, ‘पूरै जनआन्दोलनलाई दर्शाउने त्याे एउटा फोटो मैले नै खिचेको हुँ । क्या जाेस थियो त्यतिबेला, स्वतन्त्रताका लागि संघर्षरत त्याे जनलहरमा, अनि त्यो फोटो खिच्न गोलीलाई चक्मा दिँदै फोटो खिच्ने मीनमा ।’

बाहिर संसद् विघटनविरुद्ध लागिरहेको नाराले भन्दा उनलाई २०४६ सालमा घन्किएको नारा सही लागेकाे थियाे । नोष्टाल्जिक बन्दै भन्छन्, ‘अहिले त्यो जाेस अनि जाँगर कहाँ रह्यो र ? न त्यो जाेस अहिलेको आन्दोलनमा देखिन्छ, न त ममा नै ।’

उमेरले ५५ वर्ष नाघिसकेका वज्राचार्यले ३५ वर्षभन्दा धेरै भयो यस्ता तमाम आन्दोलनदेखि दु:ख बिर्साउने पाखापहरा कुनाकन्दराको फोटो खिच्न थालेको । आन्दोलनमा गोलीको छर्रा खाँदै, कहिले आन्दोलनकारीको त कहिले प्रहरीको निशानामा पर्दै फोटो खिचेका वज्राचार्य साँच्चै त्यो बेलाका एकल हस्ती मानिन्थे ।

फोटो खिच्नकै लागि ज्यान जोखिममा राखेर कहिले रुख चढे त कहिले रंगशालाका ठूलठूला पर्खाल । ओर्लिने कसरी भन्ने पत्तो नपाईकन फोटो खिच्न चढ्ने उनी ओर्लिंदा एउटै ध्याउन्नमा हुन्थे- फोटो कसरी जोगाउने, क्यामेरा कसरी सुरक्षित राख्ने भनेर । शरीरको त पर्वाह गर्ने फुर्सद नै कहाँ मिल्थ्यो र उनलाई ?

क्याम्पस परिसरमा ढाड थोरै कुप्रो र खुट्टा थोरै खम्च्याउँदै हिँडेका वज्राचार्यलाई हेर्दा अनुमान जोकोहीले लगाउन सक्थ्यो- उनी कमजोर बनिसकेका छन् भनेर । आफ्नै शरीरका अंगले साथ छोड्दै गर्दा उनका हातले भने अझै क्यामेरा भने छोडेका छैनन् । गलामा क्यामेरा र कम्मरमा पेटी ब्याग झुण्ड्याएका उनी अहिले पनि आन्दोलनमा उसै गरी फोटो खिच्न कुद्लानजस्तै देखिन्छन् । अझै उनका कुरा सुन्दा उनमा १६/१७ वर्षे ठिटोको उत्साह पाउन सकिन्छ । तैपनि उनी हिजाेआज भइरहेको आन्दोलनमा फोटो खिच्ने उत्साह देखाउँदैनन् ।

भन्छन्, ‘कति खिच्ने यी आन्दोलन र यी नेताका फोटा ? धेरै खिचेँ । यसैबाट नामदाम दुवै कमाएँ । अब हाँसो नै मेरा लागि जीवन हो ।’

उनी फेरि तिनै १ हजारभन्दा बढीको हाँसोको फोटो देखाउँदै भन्छन्, ‘यही नै रहेछ जीवन ।’ उमेरले छैटौँ दशक सुरु गर्दैगर्दा वज्राचार्य फेरि समाज अनि पाखापखेरामा नै फर्किएका छन् । जागिरे जीवन, आन्दोलन र भाषणबाट पर पुगेका वज्राचार्य जीवनलाई फर्केर हेर्दा फोटोग्राफीमा आफूले दिएको योगदान र त्यही योगदानले चिनाएको आफ्नो नाममा पूर्ण सन्तुष्ट छन् । सन्तुष्टि र आफूले पाएको सफलतालाई केलाउँदै गर्दा उनी पुन: विगत सम्झन्छन्, 'मैले पहिलोपल्ट छोएको क्यामेरा ।'

पहिलो पटक क्यामेरा उनले अस्ट्रेलियामा सन् १९८५ मा छोए । नेपालमा चिनजान भएका अस्ट्रेलियन साथीले घुमाउन अस्ट्रेलिया लैजाँदा त्यहाँका दृश्य कैद गर्न उनले क्यामेरा चलाउन पाएका थिए । खासै क्यामेराको ज्ञान नभएका वज्राचार्यलाई उनै साथीले घुम्न जाँदा फोटो कसरी खिच्ने सिकाएका थिए ।

२०४२ सालामा नेपाल फर्किएका वज्राचार्य तिनै क्यामेरा र त्यसबाट लिइएको अस्ट्रेलियाका विभिन्न स्थानका दृश्यलाई साथीमाझ देखाउँथे । स्मृतिका पाना पल्टाउँदै उनी भन्छन्, ‘त्यतिखेर क्यामेरा चलाउने त ठूलै मान्छेजस्तो मानिन्थ्यो । त्यसैले त्यो फोटो कतिले त पैसा दिएर पनि लगे ।’

सानैमा आमाबुबा गुमाएका वज्राचार्य हातमुख जोर्नकै लागि नजिकै रहेको एउटा टेलरमा सिलाइकटाइको काम गर्थे । बिहान क्याम्पस, दिउँसो टेलर र टेलरबाट हप्ताको पैसा आउनेबित्तिकै त्यही क्यामेराका साथमा भेटिन्थे कहिले चोभारमा त कहिले स्वयम्भूतिर ।

जानी नजानी वनपाखा चराचुरुङ्गीको फोटो खिच्दाखिच्दै कहिले नेपालकै आइकोनिक फोटोग्राफर बने उनलाई पत्तै भएन । क्यामेरा हातमा र चलाउने ज्ञान दुवै भएपछि एक मित्रले फोटो खिच्न सक्छौ भन्ने प्रश्नसहितको आग्रहले आफूलाई नेपालकै अब्बल फोटोग्राफरको रूपमा उभ्याएको वज्राचार्य बताउँछन् ।

भन्छन्, 'सन् १९८७ मा पत्रकार पदम ठकुराठी गोलीकाण्डमा एक जना मित्रले पक्राउ परेका अभियुक्तको फोटो ल्याउन सक्छौ भनेर सोधे । क्यामेरा हातमा छ सक्दिनँ किन भन्ने भनेर फोटो खिच्न तम्सिएँ । राम्रै फोटो ल्याएँछु । भोलिपल्ट पो थाहा पाएँ- त्यो फोटो त अंग्रेजी पत्रिका द कमनरले आफ्नो मुख्य पृष्ठमा नै छापेको रहेछ मेरो नामसहित । फोटो र नाम देखेपछि पो दङ्ग परेँ, अहो म त पत्रकार पो भएछु !’

सन् १९८७ बाट फोटो पत्रकारिता सुरु गरेका उनले त्यसपछि त्यसताकाको लोकप्रिय पत्रिका विमर्शमा व्यावसायिक फाेटाे पत्रकारको रूपमा काम सुरु गरे । जहाँबाट उनले २०४४ सालको आँधीबेहरीका कारण रंगशालामा थुप्रिएका लास, २०४५/०४६ को बृहत् जनआन्दोलन, २०६२/०६३ को आन्दोलनलगायतका घटनाको तस्वीर उतारे । तस्वीर मात्रै उतारेनन्, उनले फोटोबाट घटना र कथालाई पनि उतारे । अझ भनौँ, हजार शब्दमा व्यक्त गर्न नसक्ने कथालाई उनले एउटै फोटोले व्यक्त गर्न सके ।

यसको उदाहरणका रूपमा २०४६ सालको जनआन्दोलनका क्रममा पुरुषको भीडमा उनले एक युवतीले दुवै हात फैलाएको तस्वीरलाई नै लिन सकिन्छ, जसले अहिलेसम्म त्यसबेलाको जनआन्दोलनलाई झल्काउँछ । स्वर्गीय गणेशमान सिंहले युनाइटेड नेसनबाट पुरस्कार ग्रहण गर्दाको तस्वीर होस् या नायिका मनिसा कोइरालाको फोटो, रंगशालाको त्यो लासैलासको खातकाे फाेटाे होस् या आँखैअगाडि बृहत् जनसागरमा एकल युवतीको क्रान्तिको क्रन्दन होस्, यी सबै घटना उनका क्यामेराले गुपचुप हुन दिएन ।

नेपालका पहिलो पर्यटक डा. टोनी हेगन नेपाली इतिहासका पहिलो फोटोग्राफर पनि हुन् । उनै टोनी हेगनसँग वज्राचार्यले केही समय सँगै काम गर्न पाए । सँगै फोटो खिच्न पाए । अनि सँगै उनका अनुभवहरू उनैबाट बुझ्नसमेत पाए । नेपालको डकुमेन्ट्री बनाउन आएका विदेशी नागरिक हेगनले उनलाई फर्किने बेला क्यामेरासमेत उनै वज्राचार्यलाई सुम्पिए । अहिले वज्राचार्य तिनै ऐतिहासिक क्यामेरा र उनका फोटाहरूलाई संरक्षण गरिरहेका छन् ।

वज्राचार्य आफ्नो पेसालाई नशाको रूपमा पनि अर्थ्याउँछन् । उनी भन्छन्, ‘फोटोग्राफी एक प्रकारको नशा नै त हो । होइन भने आँधीबेहरीले घरको छानो उडाउँदा तर्सिएकी बहिनीलाई छोडेर फोटो खिच्न हिँड्थे हुँला म ? घरमा सानाे छोरोले विद्यालयमा शुल्क नतिरेको भन्दै निन्याउरो मुख लगाएर पैसा माग्दा रित्तै हात पठाउँदा पनि क्यामेरा च्यापेर हिँड्थेँ हुँला र ? कि आफूले दु:ख गरेर खिचेको फोटो लैजाँदा धन्यवादसमेत नदिई हिँड्नेहरूलाई देखेर पनि फेरि क्यामेरा नै समात्थेँ हुँला र ?’

जिन्दगीको झण्डै साढे तीन दशक नेपाली फोटो पत्रकारितालाई दिएका वज्राचार्य पछिल्लो समयका युवा फोटो पत्रकारहरूको प्रेरणाका स्रोत बन्न पुगेका छन् ।

उनले नेपाल फोटो पत्रकार संघबाट लाइफ टाइम अचिभमेन्ट अवार्ड २०७५, बाबुछिरिङ पत्रकारिता पुरस्कार, नेपाल सरकारबाट जनसेवाश्री चौथो पदक, एम्बेस्डर फर पिस अवार्ड २०१९, युथ एसियाबाट युथ अचिभर्स अवार्डलगायत थुप्रै अवार्ड प्राप्त गरिसकेका छन् । त्यस्तै, नेपाल टेलिभिजनदेखि विमर्श, हिमाल खबर पत्रिकालगायत विभिन्न सञ्चारमाध्यममा जोडिएर काम गरिसकेका छन् । योसँगै उनले खिचेका तस्वीर अहिले नेपालीलगायत अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमले समेत प्रसारण तथा प्रकाशन गर्दै आएका छन् ।

तस्विरः सुशील श्रेष्ठ

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ २४, २०७७ ०७:५२