७० वर्षसम्म फाेटाे खिचेका श्रीधरलाल- मन मानेकै थिएन, हातले छोडिदियो क्यामेरा (भिडियाेसहित)

७० वर्षसम्म फाेटाे खिचेका श्रीधरलाल- मन मानेकै थिएन, हातले छोडिदियो क्यामेरा (भिडियाेसहित)

A+ A A-

नाट्यशिरोमणि बालकृष्ण समबारे एक किस्सा सुनाउँदै वरिष्ठ फोटोकार श्रीधरलाल मानन्धरले कुराकानी थाले । उमेरले ८३ वर्ष नाघिसकेका मानन्धर किस्सा सुनाउँदै गर्दा उत्साहित देखिए ।

न्युरोडको दमकल कार्यालयपछाडि थियो मानन्धरको फोटो स्टुडियो । २०२२ सालतिर खोलिएको स्टुडियोमा गनेमानेका व्यक्तिहरू फोटो खिचाउन आउँथे ।

कुरा २०२७-२८ सालतिरको हो । मानन्धर ३० वर्षका थिए । उनले इतिहासकार सूर्यविक्रम ज्ञवालीको एउटा पोट्रेट फोटो खिचेका थिए, जुन देखेर सम नतमस्तक बने । त्यो फोटोलाई उनले संसारकै उत्कृष्ट भनेका थिए । यसरी समको नजरमा परेका थिए मानन्धर । २०औँ शताब्दीका महान् पोट्रेट फोटोकार युसुफ कार्सबाट प्रभावित थिए श्रीधर । उनले त्यो बेला खिचेका पोट्रेट फोटोहरूले यसको पुष्टि गर्छन् । उनकाे पाेट्रेट फाेटाेग्राफीकाे फ्यान बनेका थिए बालकृष्ण सम ।

एक दिन सम मानन्धरकाे फाेटाे स्टुडियाेमा आए । त्यो उमेरमा आफूलाई समले भनेका कुरा मानन्धरले भुलेका छैनन्- ७० टेक्न लागेका समले पोज दिँदै भन्नुभयो- माधव, 'अब बुढो हुन लागियो, चाउरिएको गाला नदेखिने गरी खिच्नू ।’ मानन्धरलाई नजिकका मान्छेले माधव भनेर बोलाउँथे । मानन्धरका अनुसार सम जो पायो त्यसलाई फोटो खिचाउँदेन थिए ।

१०१ मिलिमिटरको कोडा एक्स्ट्रा लेन्सवाला लिनहफ क्यामेराबाट मानन्धरले समको फोटो खिचे । ‘समले दुईमध्ये एक नेगेटिभ लिएर जानुभयो । अनि त्यसलाई सम्पादन गर्न लगाएर गाला र घाँटीका रिङ्कल्स हटाउनुभएछ, उहाँ निकै रमाइलाे मान्छे हुनुहुन्थ्याे,’ मानन्धर हाँसे ।

त्यो बेला खिचेको समको एउटा फोटो मानन्धरसित अहिले पनि छ । आफ्नो कम्प्युटरको फोल्डर खोल्दै मानन्धरले देखाए, ‘लु हेर्नुस् त, सम अहिलेसम्म मसँगै हुनुहुन्छ ।’

सम मात्र होइन, बीपी कोइराला, माधवप्रसाद घिमिरे, विजयबहादुर मल्ल, पीएल सिंह, गणेशमान सिंहजस्ता हस्तीहरूसित मानन्धरका अविस्मरणीय किस्साहरू छन् । तर, सबै कुरा उनी सिलसिलेवार सुनाउन सक्ने अवस्थामा छैनन् । प्यारालाइसिसले उनकाे शरीरकाे देब्रे पाटाे चल्दैन ।

भेट्रान फाेटाेकार

श्रीधरलाल मानन्धरले आफ्नो पूरापूर जीवन फोटोकारितालाई सुम्पिए । १० वर्षको उमेरमै घाँटीमा क्यामेरा भिरेका उनले झण्डै सात दशक फोटो खिचे । फोटोकारितामा श्रीधरलालले २००७ सालदेखि २०७० सम्म व्यतित गरे । त्याे बेला फाेटाेग्राफीका ‘प्याकेज’ थिए उनी । कला, संस्कृति, खेल, व्यापारिकदेखि प्रेस फोटोग्राफीसम्म उनले भ्याए । यस अवधिमा उनले नेपाली फोटोकारितामा नयाँ आयामहरू भित्र्याए । १९७० को दशकमा नेपालमा रंगीन फोटो खिच्ने व्यक्ति श्रीधरलाल नै थिए । त्यसबेलाका अत्याधुनिक क्यामेराहरू अहिले पनि उनका काेठामा सजिएर रहेका छन् ।

उनलाई क्यामेरा थन्क्याउन त मन थिएन । तर, ९ वर्षअघि प्यारालाइसिस भएपछि उनी चाहेर पनि क्यामेरा चलाउन नसक्ने भए । अचेल उनी विगतमा आफूले खिचेका तस्वीरहरू कम्प्युटरमा हेर्दै दिन कटाउँछन् ।

सुन्धारा ताहागल्लीस्थित घरको पाँचौँ तल्लामा बस्छ उनको परिवार । फ्ल्याटको एउटा कुनामा छ श्रीधरलालको कम्प्युटर, जहाँ उनका फोटो कलेक्सनहरू छन् । 'यही कम्प्युटर अनि त्यसभित्रका फोटोहरू नै उहाँका साथी हुन्', श्रीमती शान्ति मानन्धरले सुनाइन् ।

उनको घरमा पुगेपछि थाहा पायौँ, फोटोग्राफीमा उनको सोख हामीले सोचेभन्दा ज्यादा छ, धेरै नै ज्यादा । घरका भित्ताहरू उनले खिचेका पुराना तस्वीरहरूले सजिएका छन् । शोकेसहरूमा ट्राभलगदेखि देशी, विदेशी फोटो पत्रिकाहरू राखिएका छन् । निकै पुराना म्यागेजिनहरू उनले बडो जतनका साथ राखेका रहेछन् ।

एउटा लौरोको सहारामा यताउति गर्ने मानन्धरले जोसका साथ भने, ‘म अशक्त नभएको भए यति बेला कतै फोटो खिचिरहेको हुन्थेँ ।’ उनको आशय थियो, क्यामेरा छोड्न मनले मानेकै थिएन तर हातले छोडिदियो ।

घरको एउटा कोठा उनले नयाँ, पुराना क्यामेराहरूका लागि छुट्याएका छन् । चलाउन नसके पनि बेलाबखत उनी त्यो कोठामा छिर्छन् र क्यामेराहरू नियाल्छन् । ‘फोटोग्राफी मेरो सोख थियो, यससँग जोडिएका हरेक यादहरू मलाई प्रिय लाग्छन्’, मानन्धरले भने ।

बाल्यकालमै क्यामेरा हातमा

ललितपुरको गोदावरीस्थित सेन्ट जेभियर स्कुलमा पढ्थे उनी । स्कुलमा पनि श्रीधर बुबाकाे कोडाक बेबी ब्रोन क्यामेरा लिएर स्कुल जाने गर्थे । बुबा ठाकुरलाल काठमाडौंस्थित ब्रिटिस लाइब्रेरीका जागिरे थिए । फोटोग्राफीमा ठाकुरलाल पनि खुबै चासो राख्थे । श्रीधरलाल अक्सर लाइब्रेरी जाने र बुबालाई सघाउने गर्थे । अनि ट्राभलग र म्यागेजिनहरू पढ्थे ।

यसै क्रममा एक दिन उनले ‘टिबेटियन पिक्चर’ नामको म्यागेजिन भेटे । त्यसमा तिब्बती संस्कृति र मानिसहरूको फोटो देखेर उनी मोहित भए । नेपालको कला, संस्कृतिलाई पनि यसैगरी चित्रमा उतार्ने उत्कट इच्छा उनको मनमा पैदा भयो । ‘केही दिनपछि एक जना साथीसित सेकेण्ड ह्याण्ड क्यामेरा किनेर मैले पर्वहरूको तस्वीर खिच्न थालेँ’, श्रीधर सम्झिन्छन् ।

सेकेण्ड ह्याण्ड क्यामेरामै उनकाे मन अडिएन । उनी नयाँ क्यामेराका लागि उत्सुक थिए । त्यसैले कस्तो क्यामेरामा पैसा हाल्ने भन्नेबारे सोधीखोजी गरिरहेका थिए । र, १५ हजार रुपैयाँ हालेर एक जर्मन साथीमार्फत उनले त्यसबेलाको महँगो हेसल ब्लेड (Hassel Blad) क्यामेरा झिकाए ।

मानन्धरका बुबा ठाकुरलाल र दाइ गिरिधरलाल पनि फोटाे खिच्थे । ‘बुबा क्यामेरामा सोख राख्नुहुन्थ्यो । दाइ र मलाई बुबाकै सोखले क्यामेरामा तान्यो’, मानन्धर भन्छन् । न्युरोडमै जन्मेहुर्केका मानन्धरले १० वर्षको उमेरदेखि फोटो खिच्न थालेका थिए । बुबाले किनेको रोलिकर्ड क्यामेरा बोकेर दाजुभाइ न्युरोडछेउछाउ फोटो खिच्दै डुल्थे ।

यसरी घुम्दै फोटो खिच्दाको अर्को किस्सा छ मानन्धरसँग । २०१३ सालमा नेपालका नवौँ शाहवंशीय राजा महेन्द्रको राज्याभिषेक हुँदै थियो । वसन्तपुरमा राजा महेन्द्रलाई हेर्न मानिसहरू भेला भएका थिए । घरका झ्याल अनि छतबाट समेत महेन्द्रको राज्याभिषेक हेर्नेहरू कम थिएनन् । रथमा रहेका महेन्द्रले हात उठाएर सबैप्रति आभार व्यक्त गर्दै थिए ।

सम्बन्धित समाचार

तीन दशकअघि विकास रौनियारले खिचेका दुई तस्वीर (भिडियाेसहित)

यही बेला मानन्धरले नयाँ राजाको फोटो खिचे । ‘महेन्द्रले मलाई हेर्नुभयो’, मानन्धर सम्झिन्छन्, ‘कुन चैँ केटो रहेछ भन्ठान्नुभो होला !’ त्यो बेला श्रीधरलाल केवल १४ वर्षका थिए ।

अल्लि पछि... । दरबारका फोटोग्राफर पशुपतिलाल श्रेष्ठले अवकाश पाउने भएपछि राजा महेन्द्रले श्रीधरलाललाई सम्झिए । अनि आफ्ना सचिव रणुलाल सिंहलाई आदेश दिए- पशुपतिकाे ठाउँमा श्रीधरलाई ल्याउनू ।’

बुबासितै बसिरहेका थिए श्रीधरलाल । घरैमा आएका सिंहले राजाकाे हुकुमबमाेजिम दरबारमा फोटोग्राफरकाे जागिर खान प्रस्ताव गरे । तर, श्रीधरलालले मुखैमुख इन्कार गरिदिए- म स्वतन्त्र रूपमा फोटो खिच्नमै रमाइरहेको छु । दरबारको जागिर मलाई चाहिँदैन ।’ आफ्नो कुरा सुनेर बुबा ठाकुरलालले स्याबासी दिएको उनी सम्झिन्छन् । 'राजाबाट पनि कुनै दबाब आएको मलाई थाहा छैन ।'

१९६० को दशकमा श्रीधरलालले धर्मपथमा फोटो स्टुडियो खोलेर फोटोग्राफीको व्यावसायिक करिअर सुरु गरे । त्यस बेला उनी लिनहफ सुपर टेक्निका चलाउँथे, जुन क्यामेरा ३-४ किलो गह्रुङ्गो हुन्थ्यो । विभिन्न सेमिनार, अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन र मेडिकल कार्यक्रमहरूमा फोटो खिच्न उनैलाई बोलाइन्थ्यो ।

सन् १९७० तिर उनलाई तत्कालीन यूएस इन्फर्मेसन सर्भिसेज (यूएसआईएस) ले आफ्नो मासिक पत्रिका ‘स्वतन्त्र विश्व’मा पर्वहरूको फोटो खिच्न प्रस्ताव गर्‍यो । युनाइटेड प्रेस इन्टरनेसनल (यूपीआई) काे आग्रहमा उनले राजा वीरेन्द्रको वैवाहिक समाराेहका तस्वीरहरू खिचेका थिए ।

तर पछि मानन्धरले प्रेस फोटोग्राफी छोडिदिए । अनि होटल, व्यावसायिक घराना, यती इनफ्लाइटजस्ता विभिन्न पत्रिकाका लागि हिमाल, पहाड र पर्वहरूको फोटो खिच्न थाले । २०२२ सालतिर खाेलेकाे फाेटाे स्टुडियाे १० वर्ष चलाएपछि उनले नरेन्द्र प्रधानलाई बेचेका थिए ।

आफ्नो कम्प्युटरमा भएकामध्ये एउटा फोटो देखाउँदै उनले भने, ‘मैले धेरै तस्वीर खिचेँ तर मलाई मेरा बुबाले खिचेको यो तस्वीर खुबै मनपर्छ’, आफू दुई वर्ष हुँदाको तस्वीर उनले देखाए, जहाँ उनकी आमा पनि छन् । यो फोटो १९९९ सालतिर उनका बुबा ठाकुरलालले खिचेका थिए ।

बीपीकाे तम्बाखू पाेज

हामीले अर्को एक फोटोबारे चासो राख्यौँ, जहाँ बीपी कोइरालाले ‘तम्बाखू पोज’ दिएका छन् । फोटो श्रीधरले भारतको दिल्लीस्थित नेपाली कांग्रेसको तत्कालीन पार्टी कार्यालयमा खिचेका रहेछन् । काठमाडौं महानगरका पहिलो मेयर प्रेमलाल सिंह (पीएल) उनका मिल्ने साथी थिए । पीएलले नै श्रीधरलाई गणेशमान सिंहकाे फाेटाे खिच्न दिल्ली लगेका रहेछन् ।

कार्यालयभित्र एउटा मिटिङ हलमा बीपीसहित गणेशमान, पीएल, मंगलादेवी, जेएनयूका प्रोफेसर ईश्वर बराललगायत पनि थिए । तम्बाखू लिँदै गरेका बीपीकाे तस्वीर मानन्धरले निकोनको रेञ्ज फाइण्डर क्यामेराले खिचे । अचेल निकोनको रेञ्ज फाइण्डर क्यामेरा हतपती देख्न पाइँदैन । ‘बीपी निकै सरल स्वभावको हुनुहुन्थ्यो । उहाँको व्यक्तित्व असाध्यै आकर्षक थियो । लवाइखवाइमा खास ध्यान दिनुहुने रहेछ’, ८२ वर्षे फोटोकार सम्झिन्छन् । बीपीका काेठामा त्याे बेला भारतीय अभिनेता देवानन्दका तस्वीरहरू देखेकाे मानन्धर सुनाउँछन् ।

श्रीधरलालकाे क्यामेरामा महारानी एलिजावेथ

स्कुल पढ्दा कोडाक बेबी ब्रोनी क्यामेरा चलाएका उनले पछि आधुनिकभन्दा आधुनिक क्यामेरा जस्तो कि, रोलीकर्ड, रोलिफ्लेक्स, अग्फा फोल्डिङ क्यामेरा, जेसिस कन्ट्याक्स, ओल्ड मोडेल लेका, हेसल ब्लेडलगायत चलाए । ती क्यामेरामा श्रीधरलालले नेपालका पुरातन पर्वदेखि राणा, राजा अनि सर्वसाधारणसम्मलाई ठाउँ थिए ।

२०१७ सालमा बेलायती महारानी एलिजावेथ द्वितीय र द ड्युक अफ इडिन्बर्घ प्रिन्स फिलिप पहिलोपल्ट नेपालको राजकीय भ्रमणमा आए । समय थाहा नपाएकाले विमानस्थलमा त श्रीधरलाल गएनन् । जसै बेलायती महारानीले काठमाडौं टेकेको खबर पाए, निकोन एस थ्री क्यामेरा लिएर उनी दौडिए । लाजिम्पाटमा उनले क्विन एलिजावेथ द्वितीयको तस्वीर खिचे । त्यसताका बेलायत भन्ने देश संसारमै शक्तिशाली थियाे । उनी भन्छन्, 'त्यस्तो देशकी महारानी नेपाल आएकाले म स्वत:स्फुर्त तस्वीर खिच्न गएको थिएँ ।' पछि उनीसित थुप्रैले तस्वीर किन्न मागे ।

१३६ वर्ष बाँचेका शिवपुरी बाबा

सन् १८७५ देखि १९१५ सम्म ४० वर्ष पृथ्वी परिक्रमा गरेका एक साधु त्यसताका नेपालमा शिवपुरी बाबाका रूपमा प्रख्यात थिए । सय वर्ष नाघेपछि काठमाडौं आएका तिनै बाबाका भक्त थिए श्रीधरलाल मानन्धर । उनको घरका भित्ताहरूमा अहिले पनि शिवपुरी बाबा मुस्कुराइरहेका देखिन्छन् ।

जीवनका आखिरी दिनहरूमा शिवपुरी बाबा पशुपतिनाथ मन्दिरदेखि दक्षिणपूर्व र त्रिभुवन विमानस्थलको पश्चिमी भागसँग जोडिएको ध्रुवस्थली जंगलस्थित कुटीमा बस्थे । बाबालाई भेट्न श्रीधरलाल साइकल चलाएर जान्थे । आफूलाई शिवपुरी बाबाले फोटोकारिताका लागि प्रोत्साहित गर्ने गरेको उनी सम्झिन्छन् ।

‘मलाई मन पर्ने फोटोहरूमा शिवपुरी बाबाको फोटो पनि एक हो’, उनले भने । ती बाबा १ सय ३६ वर्षभन्दा धेरै बाँचेका थिए । राजा महेन्द्र पनि शिवपुरी बाबाका भक्त थिए । उनी लाखौँ भेटी लिएर बाबालाई भेट्न जाने गरेको मानन्धर सम्झिन्छन् ।

पुरानो हुनु भनेको मूल्य घट्नु मात्र होइन । मान्छेको हकमा बरू मूल्यवान् हुनु हो । किनकि अनुभवले मान्छेलाई परिपक्व बनाउँछ । अनुभवीका कुराले मान्छेलाई बाटो देखाउँछ । श्रीधरलालसित जीवनका थुप्रै किस्सा अनि अनुभव/अनुभूतिहरू छन् । आफूलाई भेट्न आउनेहरूलाई अक्सर उनी किस्साहरू सुनाउँछन् ।

एकपल्ट नेपाल कला परिषद्का तत्कालीन उपकुलपति बालचन्द्र शर्माले क्यामेरा किन्नू भनेर श्रीधरलाई १२ हजार रुपैयाँ दिएछन् । त्यो कालमा दाम निकै ठूलो थियो । यति ठूलो कि, पाएको दामबाट उनले लिनफ क्यामेरा मात्र किनेनन्, ५ हजार दाम उबारेर भग्सवागनको गाडीसमेत किने ।

हुनेखाने परिवारका भएकाले फाेटोकारितामा उनले खासै संघर्ष गर्नुपरेन । किनकि, उनी सोखले यसमा लागेका थिए । तर, नेपाली फोटोकारितालाई तिखार्न, सिंगार्न उनको योगदान अतुलनीय रहेको बताउँछन् ल्याण्डस्केप फोटोग्राफर जगदीश तिवारी । 'उहाँ हाम्रो प्रेरणा हुनुहुन्छ । श्रीधरलाल दाइले नेपालको फोटोकारिता मात्रै चम्काउनुभएन, यसमार्फत नेपाली कला, संस्कृति र यहाँको पहिचानलाई संसारसामु लगिदिनुभयो', तिवारीले भने ।

तैपनि राज्यबाट पाउनुपर्ने उचित सम्मान श्रीधरलालले नपाएकोमा तिवारी दु:खी छन् । भन्छन्, 'उहाँले विभिन्न क्षेत्रबाट थुप्रै अवार्ड, सम्मानहरू पाउनुभयो तर राज्यबाटै उहाँको सम्मान नहुँदा फोटोकारितामा भविष्य खोजिरहेका हामी पनि प्रोत्साहित हुन सकेका छैनौँ ।'

श्रीमती शान्ति मानन्धरले काठमाडौंका विभिन्न क्याम्पसमा ३४ वर्ष विज्ञान विषयमा प्राध्यापन गरिन् । उनले पति श्रीधरलालको फोटोकारितामा साथ दिएकी थिइन् । 'फोटोग्राफीमा उहाँको लगाव असाध्यै लोभलाग्दो थियो । हामी सबैले उहाँलाई स्वतन्त्र रूपले लाग्न दियाैँ', उनले भनिन् ।

श्रीधरलालकाे सुझाव

नयाँ पुस्ताका फोटोकारलाई श्रीधरलाल आफ्नो काममा दत्तचित्त भएर लाग्न सुझाउँछन् । साथै, आफ्नो पेसासम्बन्धी नवीनतम आविष्कार, खोज र प्रयोगबारे जानकारी राख्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् । 'मेरा बुबा ब्रिटिस लाइब्रेरीमा काम गर्ने भएकाले फोटोग्राफी, क्यामेरासम्बन्धी जानकारीमा मेरो सहज पहुँच भयो । मैले अध्ययन गरेँ । अहिले त यस्ता थुप्रै माध्यम छन्, जहाँबाट आफूलाई चाहिने जानकारीहरू लिन सकिन्छ', उनले भने ।

बाध्यतावश गरिएको काममा सफलता र उपलब्धिको धेरै अपेक्षा गर्न नसकिने उनको भनाइ छ । तर मनभित्रैबाट इच्छा भएर गरिएको काममा ध्यानपूर्वक काम गरिने भएकाले सफलता हात पर्ने तर्क उनी गर्छन् ।

हेर्नुहाेस् भिडियाेः