खेलकुद फोटोग्राफीहुँदै सङ्ग्रहालयमा डुबेका क्षितिजअरुण (भिडियाेसहित)

A+ A A-

धेरैलाई लाग्छ, क्षितिजअरुण श्रेष्ठले फोटोग्राफी उहिल्यै छोडिसके । किनकि अचेल उनी फोटोग्राफीभन्दा अरु नै कामलाई समय दिन्छन् । ५४ वर्षीय क्षितिजअरुण स्वयम्‌चाहिँ यो कुरा पूरापूर स्वीकार्दैनन् । भन्छन्, ‘मैले प्रेस फोटोग्राफी छोडेको हुँ, अरु नै प्रयोजनका लागि फोटो खिच्ने काम त गरिरहेकै छु । बरू फोटोग्राफीमा कम, सङ्ग्रहको काममा बढी सक्रिय भएको भन्न मिल्छ ।’ खेलकुदसम्बन्धी ठूला कार्यक्रमहरू हुँदा बिनाक्यामेरा नजाने भएकाले आफूले फाेटाेग्राफी छाेडेकाे भन्न नमिल्ने तर्क उनको छ । हाल उनी नेपाल ओलम्पिक म्युजियमका अध्यक्ष छन् । यस साता शिलापत्रको ‘फोटोकार’ स्तम्भमा हामीले फोटोग्राफी हुँदै ‘फोटो संरक्षक’ बन्न पुगेका श्रेष्ठलाई चुनेका छौँ ।

०००

नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपति गाेपाल चित्रकारका अनुसार, कुनै बेलाका गनेमानेकै ‘स्पोर्ट्स फोटोग्राफर’ हुन् क्षितिजअरुण श्रेष्ठ । केही दैनिक, साप्ताहिक, मासिक पत्रिकाहरूमा दिनहुँ उनले खिचेका फोटो छापिन्थे । तस्वीर बेचेरै उनले ठीकठाकै आम्दानी नगरेका पनि होइनन् । तर, उनी फोटोकारितामै सीमित भइरहन चाहेनन् । र, खेलकुदसम्बन्धी फोटो सङ्ग्रह गर्न थाले । उनकै पहलमा २०५७ सालमा खुलेको नेपाल ओलम्पिक म्युजियममा अहिले पुराना फोटोहरूका साथै खेल र खेलाडीसँग सम्बन्धित विभिन्न ऐतिहासिक सामग्री सङ्गृहीत छन् । नेपालका 'भेट्रान' फाेटाे पत्रकार मीनरत्न वज्राचार्य पनि फोटोग्राफीहुँदै खेलकुद क्षेत्रमा क्षितिजअरुणको योगदान महत्त्वपूर्ण रहेको बताउँछन् ।

फोटोग्राफीमा क्षितिजअरुण

स्पोर्ट्स फोटोग्राफीमा पहिचान बनाएका थोरै नेपाली फोटोग्राफरमध्ये एक हुन् क्षितिजअरुण । उनले २०४५ सालदेखि झण्डै २० वर्ष स्पोर्ट्स फोटोग्राफी गरेका गाेपाल चित्रकारकाे पुस्तक नेपालमा फाेटाेग्राफीः हिजो र आजमा उल्लेख छ ।

सुरुमा उनी योग सिकाउँथे । पछि उनले ढल्कोमा जिमखाना खोले । त्यो जिमखानामा मीनरत्नलाई बोलाएर उनी फोटोग्राफीसम्बन्धी जिज्ञासाहरू राख्थे । 'म आफूले सिकेका कुरा अरुलाई बाँड्दा ज्ञान झन् बढ्ने कुरामा विश्वास गर्छु, त्यसैले मैले जानेका कुरा क्षितिजअरुणलाई सिकाइदिन्थेँ', मीनरत्न भन्छन्, 'जे हाेस्, उनी फाेटाेग्राफीमा खास चाख राख्थे ।' यस्तै क्रममा १२ हजार रुपैयाँ पर्ने क्यामेरा उनले ९ हजारमा किन्न मागेपछि आफूले दिएको मीनरत्नको भनाइ छ ।

क्षितिजअरुणले पहिलो फोटो एक साप्ताहिकको लागि खिचेका थिए, जुन राजनीतिक आमसभाको थियो । अलिकपछि संगीता लामा, योगेश रञ्जित, पुष्कर माथेमालगायतसँग मिलेर क्षितिजअरुणले खेलसम्बन्धी पत्रिका ‘स्पोर्ट्स नेपाल’ छाप्न थाले । यसका लागि फोटो खिच्ने काम क्षितिजअरुणकै थियो । उनीचाहिँ ‘जनमञ्च साप्ताहिक’मा समेत काम गर्थे ।

उनले त्यसअघि पनि फोटोग्राफी नगरेका चाहिँ होइनन् । तर, त्यो व्यावसायिक थिएन । ‘मैले व्यावसायिक रूपमा फोटो खिच्न थालेको २०४३ सालदेखि हो’, उनी भन्छन् । मीनरत्न वज्राचार्यसँग निकोनको क्यामेरा किनेपछि आफूले तालिम लिएर फाेटाे खिच्न थालेको क्षितिजअरुण बताउँछन् ।

उनले त्यसबेला क्रिस्टल फोटोग्राफी इन्स्टिच्युटमा विश्व बस्नेतसँग फोटोग्राफी तालिम लिएका थिए । त्यसअघि मीनरत्नले उनलाई फोटोग्राफी सिकाएका थिए । श्याम केसीपछि नेपालमा खेलकुदलाई पत्रकारिताको खास विधा बनाउन क्षितिजअरुण र उनको टिमको अहम् भूमिका थियो ।

पहिलोपल्ट जुन पत्रिका किने, त्यसैमा जागिर

२०४६ सालमा जनआन्दोलन सफल भएसँगै नेपालमा अखबारहरू बाक्लै निस्कन थाले । तर, त्यसअघिको अवस्था अर्कै थियो । अखबारहरू सीमित थिए । अवसरहरू सीमित थिए । तालिमपछि सामान्य पोट्रेट फोटोग्राफी गरिरहेका क्षितिजअरुण ‘प्रेस फोटोग्राफी’बारे अनभिज्ञ थिए ।

उनका अनुसार आन्दोलनअघिकै सन्दर्भ हो, नरदेवी मन्दिरछेउमा एक पत्रिका पसल थियो । त्यही बाटो आउजाउ गर्दा क्षितिजअरुण पत्रिका पसलमा जान्थे, अखबारहरू पल्टाएर हर्थे तर आफूलाई चाख लागेको विषय भए मात्र किन्थे । पत्रिकाचाहिँ उनले जीवनमा कहिल्यै किनेका थिएनन् । यसरी नै पत्रिका हेर्ने क्रममा जनमञ्च साप्ताहिकमा उनले प्रेस फोटोग्राफरका लागि जागिर खुलेको विज्ञापन भेटे । उनले पहिलोपल्ट पत्रिका किने । अनि घर जानुको साटो उनी त्रिपुरेश्वरस्थित पत्रिकाको कार्यालयतिर लागे, जागिर माग्न ।

प्रधान सम्पादक थिए, किशाेर सिलवाल । क्षितिजअरुणसँग त्यो बेला आफ्नै क्यामेरा थियो । मोटरसाइकल थियो । ‘म हेल्मेट बोकेर मुकुन्द सर भएठाउँ गएका थिएँ’, उनी सम्झिन्छन्, ‘उहाँले सोध्नुभयो- तिमीसँग बाइक रहेछ, ठीक भो तर क्यामेराचाहिँ छ कि छैन ?’

क्यामेरा छ भनेपछि प्रधान सम्पादकले भोलिपल्टैदेखि काममा बाेलाए । तलब तोकियो, महिनाको दुई हजार । ‘त्यसपछि मैले जनमञ्चका लागि थुप्रै फोटो खिचेँ । यसमा सबै विषयसँग सम्बन्धित फोटो खिच्नुपर्थ्यो । मेरो रुचि स्पोर्ट्स फोटोग्राफीमा भएकाले खेलसम्बन्धी फोटोहरू अरु बेलाभन्दा बढी छापिन थाल्यो’, उनले भने ।

आफ्नै एजेन्सी

जनमञ्च साप्ताहिकमा करिब ६ वर्ष काम गरेका उनले पछि आवरण दैनिक, केही साप्ताहिक, हिमालय टाइम्सलगायत अखबारका लागि फोटो खिचे । पछि उनले जागिर छोडेर आफ्नै ‘नेपाल फोटो न्युज एजेन्सी’ खोले । एजेन्सीबाट सुरुसुरुमा उनले दैनिक र साप्ताहिक अखबारको मागअनुसार फोटोहरू खिची धुलाएर पत्रिकाको अफिसमै पुर्‍याइदिने गर्थे ।

‘यसका लागि म साइकलमा फोटो लिएर दौडिन्थेँ’, क्षितिजअरुण सम्झिन्छन्, ‘साप्ताहिकले महिनाको एक हजार रुपैयाँ अनि दैनिक पत्रिकाले एउटा फोटोको २ सयदेखि अढाई सय रुपैयाँसम्म दिन्थे ।’

पछि एजेन्सीको दायरा बिस्तार गरेर उनले आफूलाई सजिलो बनाए । क्षितिजअरुणले एजेन्सीमा फोटोग्राफीसम्बन्धी तालिम दिने व्यवस्था मिलाए । आफूलाई फोटोग्राफीको तालिम दिने विश्व बस्नेतसहित जावेस शाहलगायतलाई उनले प्रशिक्षकका रूपमा चुने । त्यो बेला फोटोग्राफी तालिम लिनेहरू बाक्लै आए । नेपाल पत्रकार महासंघको केन्द्रीय कार्यालय पुतलीसडकमा थियो । महासंघकै हलमा उनले फोटोग्राफी तालिम सञ्चालन गरे । पछि सम्पादक समाज नेपालले उनलाई हल उपलब्ध गराएको थियो ।

प्रशिक्षार्थीहरू उनले सोचेभन्दा ज्यादा आउँथे । कतिपयले त तालिमका लागि प्रतीक्षा गर्नुपर्थ्यो । ‘उत्कृष्ट प्रशिक्षार्थीलाई फोटो खिच्न पठाउँथेँ अनि उनीहरूले पाउनुपर्ने पारिश्रमिक दिन्थेँ । यसो गर्दा दुवै पक्षलाई फाइदा थियो’, उनी भन्छन्, ‘तर पछि मैलेजस्तै तालिम दिने उद्देश्यले ५/६ वटा इन्स्टिच्युट खुले । ४/५ वर्षजति चलाएपछि मैले नेपाल फोटो न्युज एजेन्सी छोडिदिएँ ।’

जे होस्, नेपालमा फोटोग्राफरहरू उत्पादन गर्ने काममा पनि क्षितिजअरुण श्रेष्ठको भूमिका महत्त्वपूर्ण थियो ।

हेरौँ, उनले खिचेका केही तस्वीरः

सन् १९९३ मा बंगलादेशको ढाकामा भएको थियो साफ गेम, जुन नेपालका लागि चिरस्मरणीय छ । नेपाली फुटबल टोलीले त्यो स्वर्ण पदक हात पारेको थियो । यसबाहेक ६ रजत र १५ कास्य नेपालको नाममा दर्ज भएको थियो । सोही प्रतियोगिता जितेर फर्केको खेलाडीहरूलाई रङ्गशालामा स्वागतपछि क्षितिजअरुण श्रेष्ठले लिएको तस्वीर । त्यो बेला उनी जनमञ्चमा काम गर्थे ।

खुसीकाे पाेज

साफमा टिमलाई स्वर्ण जिताएका कप्तान राजुकाजी शाक्यले यो पोज कान्तिपुरको साप्ताहिक पत्रिकाका लागि दिएका थिए । फोटोग्राफर थिए क्षितिजअरुण श्रेष्ठ । उनका अनुसार साप्ताहिकले छापेको स्पोर्ट्सको त्यो पहिलो ब्लोअप थियो । ‘साप्ताहिकका सम्पादकले मलाई राजुकाजीको फोटो खिच्न भन्नुभएको थियो, त्यहीअनुसार खिचेको हुँ । पछि उहाँले यसलाई निकै राम्रो स्थान दिएर छाप्नुभयो । फोटो उनले दशरथ रङ्गशालामा खिचेका हुन् ।

सविताकाे पाेज

नेपाली खेलकुदमा तेक्वान्दोकी सविता राजभण्डारीकाे याे तस्वीर रङ्गशालामा भएको युवा महाेत्सव कार्यक्रममा अरुणक्षितिजले लिएका हुन् ।

संगीनाकाे 'मिट पाेज'

तत्कालीन तेक्वान्दो खेलाडी संगीना वैद्य महिला फ्लाइवेट श्रेणीमा प्रतिस्पर्धा गर्थिन् । उनी तेक्वान्दाकी पूर्वराष्ट्रिय खेलाडी हुन् । खानासम्बन्धी कुनै कार्यक्रममा क्षितिजअरुणले उनको तस्वीर लिएका रहेछन् ।

जब देवनारायण चौधरीले गाडी धकेले...

छैटौँ साफ जितेर आएको टोलीलाई भाडाको गाडीमा चढाएर त्रिपुरेश्वरतिर सम्मानका लागि ल्याइँदै थियो । तर, गौशालामा आइपुगेपछि गाडी बन्द भयो । अनि धकेल्नुपर्ने भयो । गाडी धकेल्दै गरेकामध्ये एक हुन् फुटबल लिजेण्ड देवनारायण चौधरी । ‘म एयरपोर्टदेखि नै मोटरसाइकलबाट गाडीलाई पछ्याइरहेको थिएँ । गौशालाबाट बत्तीसपुतलीसम्म धकेलेपछि गाडी आफैँ स्टार्ट भयो’, क्षितिजअरुणले भने ।

गुनासैगुनासो

सातदोबाटोस्थित नेपाल ओलम्पिक म्युजियममा कुराकानीको सुरुवात क्षितिजअरुणले गुनासोबाटै गरे । म्युजियमका लागि सरकार वा खेलसम्बद्ध निकायबाट अपेक्षाकृत सहयोग नपाएको दु:खेसो पोखे । ‘मैले मेरो लागि यो गरेको हो र ? यो त राज्यकै लागि हो । खेलक्षेत्रकै लागि हो । म बितेपछि मैले लिएर जाने हो र ?’, उनले भने ।

कमजोरी पनि

फोटोग्राफीहुँदै खेलकुद क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका क्षितिजअरुण विवादरहितचाहिँ छैनन् । नेपाल ओलम्पिक म्युजियमलाई लिएर उनी बारम्बार विवादमा आउने गरेका छन् । म्युजियमका लागि लगेको सामान हराइदिएको आक्षेप उनीमाथि छ ।

कीर्तिमानी धावक वैकुण्ठ मानन्धरले आफ्ना केही सामान म्युजियमलाई दिए पनि पछि नभेटिएको बताएका थिए । यति मात्र होइन, विभिन्न विशिष्ट व्यक्तिको फोटो प्रदर्शनी गर्दा अरुबाट संकलन गरेको तस्वीरमा म्युजियमको लोगो अंकित गरेकोमा उनीविरुद्ध कपिराइट मुद्दासमेत लागेकाे बताइन्छ ।

स्वरसम्राट नारायण गोपालको फोटो प्रदर्शनी गर्दा आफूले खिचेको तस्वीरमा म्युजियमको लोगो देखेपछि वरिष्ठ फोटो पत्रकार मीनरत्न वज्राचार्यले समेत क्षितिजअरुणसँग असन्तुष्टि पोखेका थिए ।

नेपाल ओलम्पिक म्युजियम सुरु भएदेखि अहिलेसम्मका एक्ला अध्यक्ष भनेर बेलाबखत कतिपयले उनलाई छेडछाड गर्ने गरेका छन् । उनको नेतृत्वमा रहेको नेपाल म्युजियम दयनीय अवस्थामा छ । पहिलो यो म्युजियम त्रिपुरेश्वरमा थियो । ०७२ सालपछि सातदोबाटोमा सारियो । तर, दाताहरूबाट पाएका ऐतिहासिक सामग्रीहरू कार्टुन र बाक्सामा थन्काएर राखिएका छन् । कतिपय दस्तावेज कुहिएर सकिन लागेका छन् ।

क्षितिजअरुणचाहिँ सङ्ग्रहालयका लागि भनेर ल्याएका कुनै पनि सामान नहराएको बरू ‘मिसप्लेस’ भएको बताउँछन् । अन्य आराेपबारे उनी भन्छन्, ‘कमजोरीहरू जानेर, नजानेर हुन्छन्, त्यसलाई दोहार्‍याउन हुँदैन ।’

तर अग्रसरताकाे तारिफ

केही कमजोरीका कारण आलोचित भए पनि क्षितिजअरुणले फोटोग्राफी हुँदै खेलकुद क्षेत्रमा दिएको योगदानको तारिफ धेरैले गर्ने गरेका छन् । उनले आफ्नो पूरापूर जीवन खेलक्षेत्रकै खातिर बिताएका छन् । वरिष्ठ फाेटाे पत्रकार गाेपाल चित्रकारका अनुसार, करिब २५ वर्षको दौरानमा उनले झण्डै ९ लाखभन्दा बढी फोटो संकलन, सञ्चय र व्यवस्थापन गरेका छन् ।

उमेरले ५४ लागेका क्षितिजअरुण अहिले शारीरिक रूपमा निकै कमजोर देखिन्छन् । तैपनि सङ्ग्रहालयका लागि छुट्टै भवन बनाउने, केही फोटो प्रदर्शनी गर्नेलगायत उद्देश्य प्राप्तिका लागि उनी दौडिन छोडेका छैनन् । 'जसले जे भने पनि मलाई थप पुष्टि गर्नु छ, यो सबै मैले आफ्नो लागि गरेको होइन, राज्यका लागि गरेको हुँ', उनले भने ।

खेलकुद फोटोग्राफीहुँदै नेपाल ओलम्पिक म्युजियममा डुबेका छन् उनी, कार्य सार्थकताको प्रयासमा होस् वा यसको अपेक्षित विस्तारमा पाएको असफलतामा होस् । र, जीवन रहेसम्म आफू प्रयासरत रहने उनी बताउँछन् ।

सुझाव

उनी नयाँ फोटोग्राफरहरूलाई आधुनिक प्रविधि र तरिकाप्रति जानकारी राखिराख्न सुझाउँछन् । 'हामीले गरेको फोटोग्राफी र आजको फोटोग्राफीबीच धेरै ठूलो अन्तर छ । अहिले त दिनदिनै नयाँ-नयाँ सुविधा, फिचरसहितका क्यामेरा, नयाँनयाँ तरिकाहरू सिक्न पाइने सुविधा छ । त्यसैले नयाँ पुस्ताका फोटोग्राफरले यस्ता कुरामा अपडेटेड रहनुपर्छ', उनले भने ।

(भिडियाे)

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ ४, २०७९ ०६:४४