अमेरिकामा कृषि पढेर आएका उनी जागिर नपाएपछि फोटोग्राफीमा होमिए (भिडियाेसहित)

उमेरले ७६ लागे वरिष्ठ फोटोग्राफर मणि लामा । केही दिनअघि मात्र उनी लद्दाखमा फोटो खिचेर फर्किए । भारत-चीनकाे विवादित क्षेत्रमा लिएका तस्वीरहरू दुई महिनापछि प्रदर्शनीमा राख्ने याेजनामा छन् लामा । यसको अर्थ, एनालग युगका जल्दाबल्दा फोटोग्राफर लामा डिजिटल युगमा पनि उत्ति नै सक्रिय छन् । पाकाे हुँदा पनि उनले घाँटीबाट क्यामेराको फित्ता निकालेका छैनन् ।

युनिसेफ, यूएनडीपी, डब्लूएफपी, डब्लूएचओ, अनमिन, जीटीजेट, कारितास, सेभ द चिल्ड्रेन (यूके, यूएसए) जस्ता यूएन एजेन्सी र आईएनजीओका लागि उनले फोटो खिच्ने काम गरे ।

२०४७ सालअघि लामा पोस्ट कार्ड, पोस्टर, ग्रिटिङ कार्डमार्फत नेपाली जनजीवन र दृश्यहरू विदेशीलाई देखाउँथे । उनका पोस्ट कार्डहरू अझै बजारमा फाट्टफुट्ट भेटिन्छन् । नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपति एवं वरिष्ठ फोटो पत्रकार गोपाल चित्रकारका अनुसार, त्यो बेला फोटोग्राफीको क्षेत्रमा प्रदर्शनी गर्ने चलनै थिएन । लामाले नै पहिलोपल्ट फोटो प्रदर्शनी गरेका थिए । मुगुबाहेक नेपालका सबै जिल्ला घुमिसकेका उनी फोटो खिच्नकै लागि पाकिस्तानकाे कराँचीसम्म पुगे । शिलापत्रको शनिबारीय शृङ्खला फोटोकारमा यसपल्ट हामीले चार दशकभन्दा लामो समयदेखि फोटोकारिता गरिरहेका उनै लामाबारे लेखेका छौँ ।

०००

कुराकानीका लागि मणि लामाले हामीलाई बौद्ध स्तुपानजिकैको एक क्याफेमा बोलाए । तर, त्यहाँ ‘स्पेस’ अलि सानो भएकाले 'मेरै अफिसमा जाऔँ' भन्दै उनी अघि लागे । स्तुपाको ठूलो घण्टीबाट १० मिनेटजति उत्तरपूर्व हिँडाएर उनले एउटा घरमा पुर्‍याए ।

भुइँतलाको एउटा कोठाको कुनामा दुइटा कम्प्युटर थिए । भित्ताका र्‍याकहरू पुस्तक, तस्वीर, पोस्ट कार्डले भरिभराउ देखिए । कोठाकै एउटा कुनामा बिछ्यौना थियो । ‘काम गर्दागर्दै अबेर भयो भने यहीँ सुत्छु’, बौद्धवासी लामाले सुनाए । उनी कम्प्युटरमा फोटोसप पनि मजाले चलाउँदा रहेछन् ।

७६ वर्षको उमेरमा पनि उस्तै तन्दुरुस्ती अनि जोसजाँगर ?

‘किनकि म आफूलाई माया गर्छु’, उनले भने, ‘हरेक बिहान २ घण्टा मर्निङ वाक् गर्छु । सकेसम्म स्वस्थ र सन्तुलित खानेकुरामा जोड दिन्छु ।’

कोठामा उनले ४५ वर्षयता खिचेका तस्वीरहरू, त्यसले दिलाएका सम्मानपत्र, मायाका चिनोहरू सँगालेर राखेका छन् । पुराना क्यामेराहरू जतनसाथ सजाएका छन् । फोटोग्राफीकै भाषामा यिनै ‘सब्जेक्ट’ले हामीलाई उनको फोटोकारिता यात्रातिर प्रवेश गर्न सजिलो पारिदिए ।

कुराकानीका क्रममा उनले अतीतका केही नमीठा भोगाइ पनि सुनाए- अमेरिकामा पढेर फर्केपछि योग्यताअनुसार जागिर नपाएकोदेखि बल्लबल्ल पाएको जागिर पनि निमेषभरमै खोसिएकोसम्म । भावभङ्गीसहित उनले सुनाएको विगतका किस्सा तपाईंले यसै ‘स्टोरी’को तल उपलब्ध भिडियोमा हेर्न सक्नुहुनेछ ।

मणि लामालाई पहिला उनले खिचेका केही तस्वीरमार्फत चिन्ने प्रयास गरौँ, है त !

यो फोटो हेर्नुस् त, आजभन्दा ४३ वर्षअगाडिको बौद्ध हो । अहिले त बौद्ध अस्तव्यस्त छ । स्तुपाभन्दा दक्षिणबाट लामाले यो तस्वीर सन् १९७९ मा खिचेका थिए । अहिले घरैघरले भरिएको यहाँ कुनै बेला धानखेती हुन्थ्यो । रमाइरमाइ गाईवस्तु चरिरहेका देखिन्थे । बर्खायाममा खिचेको यो तस्वीरलाई लामाले पोस्टर र पोस्ट कार्डसमेत बनाएका थिए । ‘क्यामेरा बोकेर खेततिर डुल्न गएको थिएँ । लाइट र टाइम ठ्याक्कै मिलेको देखेँ अनि यो सिनलाई निकोन क्यामेरामा कैद गरिहालेँ’, उनले सम्झिए । त्यसबेला यस्तै फोटोसहितका पोस्टर हेरेर विदेशी पर्यटक नेपाल घुम्न आउँथे ।

सन् १९७९ आफ्ना लागि ‘लक्की एयर’ भन्दै लामाले बौद्धकै अर्को फोटो निकाले, जहाँ अस्ताउँदो घामसँगै स्तुपाको सुन्दर दृश्य देखिन्छ । आफ्नो घरको टाँडबाट उनले ‘सनसेट’ भइरहेको देखे । र, ढिला नगरी यसलाई खिचिहाले । ‘अहिले मेरो घरको अगाडि गगनचुम्बी भवनहरू बनिसके, अब यस्तो युनिक फोटो खिच्न न मैले सक्छु न अरु कसैले’, लामाले भने ।

लामाले खिचेका चर्चित फोटोमध्ये अर्को एउटा फोटो हेर्नुस् त ।

कुरा सन् १९७९ कै हो । मणि लामाका ‘टुरिस्ट’ साथीहरू हरेक शुक्रबार राति गितार बजाउँदै गाउने गर्थे । यो रमाइलोमा लामा पनि जान्थे । एक शुक्रबार साँझ ७ बजे उनी घरबाट निस्कन लागेका थिए, बाहिर पानी परेको थिएन तर बिजुलीचाहिँ चम्किरहेको थियो । ‘यो सिनले मलाई चान्स देको हो भन्ने लागेर हत्तपत्त कोठाबाट क्यामेरा ल्याएँ । साथै ट्राइपोड पनि निकालेँ’, उनले भने, ‘कलर नेगेटिभ रहेछ, ‘बी’मा राखेर एउटा तीन मिनेटमा एक्सपोज गरेँ । चार र पाँच मिनेटमा पनि सेट गरेँ । तीन मिनेटको चाहिँ बेस्ट आएछ ।’ पछि फोटो हेर्दा उनी दङ्ग परे ।

२०४५ सालताका मणि लामाको ग्यालरी र डार्क रुम लाजिम्पाटमा थियो । एक दिन काम सकेर डार्क रुमबाट उनी बाहिर निस्के । सडकमा एक मानिस टिसर्टले आफ्नो मुन्टो छोपेर बसिरहेको देखे, जुन टिसर्टमा काठमाडौं लेखिएको थियो । मणि लामालाई यो दृश्य अर्थपूर्ण लाग्यो । र, दौडिँदै गएर क्यामेरा लिएर आए अनि फोटो खिचे । ‘भारतीय नाकाबन्दी होस् वा जनआन्दोलन, यी सबै कारणले काठमाडौंको अवस्था ठीक थिएन’, उनी सम्झिन्छन्, ‘सडकमा कुप्री परी बसेको त्यो मान्छेले आफ्नो अनुहार काठमाडौं लेखेको टिसर्टले ढाकेको थियो । त्यो मान्छेमार्फत फोटोले काठमाडौंको अवस्था ठीक छैन भन्ने कथा बोल्छ ।’

४६ वर्षअघिका तीर्थालु

यो तस्वीर मणि लामाले अक्सर प्रदर्शनीमा राख्ने गर्छन् । किनकि, आफूले खिचेकामध्ये उनलाई असाध्यै मनपर्ने फोटो यो पनि हो ।

लामाले त्यो बेला भर्खरै निकोन एफ क्यामेरा ५ हजार रुपैयाँमा किनेका थिए । त्यही क्यामेरा लिएर उनी शिवरात्रिमा पशुपतिनाथ मन्दिर गए । मन्दिरमा भारतबाट आएका बाबा अनि तीर्थालुहरू बसिरहेका थिए । दिउँसो भएकाले लाइट पनि मिलेको थियो । ‘भारतबाट समूह बनाएर बाबाजी र तीर्थालुहरू आउँथे । आउन त अहिले पनि आउँछन् तर त्यो बेला यस्तो दृश्य क्यामेरामा कैद गर्नु दुर्लभ मानिन्थ्यो । अहिले त यो ठाउँ भत्काइसकिएको रहेछ’, लामाले भने । यो फोटो पनि उनले पोस्ट कार्डमा प्रयोग गरेका थिए ।

पोस्ट कार्डका लागि लामाले खिचेका अरु थुप्रै फोटो चर्चित छन् । सन् १९८०-९० को दशकमा पोस्ट कार्डहरू हेरेरै पर्यटकहरू नेपाल घुम्न आउँथे । यसर्थ फोटोग्राफीमार्फत उनले नेपालको पर्यटन प्रवर्द्धनमा पनि योगदान गरेका छन् ।

फोटोग्राफी करिअर

२००३ सालमा बौद्धमा जन्मेका मणि लामाको फोटोग्राफी यात्रा रोचक छ । उनका बुबा गलैँचाको व्यापार गर्थे । बौद्धक्षेत्रमा पर्यटकको आवागमन पहिल्यैदेखि बाक्लै हुन्थ्यो । नेपाल घुमेर फर्किने क्रममा पर्यटकहरूले क्यामेरा बेच्थे । कतिपयले उपहारस्वरुप छोडेर जान्थे । मणि लामाका बुबाले पनि एक विदेशी पर्यटकसँग छोराका लागि भनेर क्यामेरा किनिदिएका रहेछन् । त्यही क्यामेराबाट फोटो खिच्दै हिँड्थे उनी । तर, फोटोग्राफीमा आफ्नो व्यावसायिक यात्रा भने अलिक पछि मात्र सुरु भएको उनी बताउँछन् । अमेरिकामा कृषि पढेर फर्केका उनी नेपालमा जागिर नपाएपछि फोटोग्राफीमा जमेर लागेका थिए । २०३५ सालतिर उनले हरिवंश किराँत, वसन्त थापा, सुदर्शन कार्की, नरेन्द्र प्रधानलगायतसँग मिलेर नेपाल फोटोग्राफिक सोसाइटी गठन गरेका थिए । ‘जागिर पाएको भए त्यतै थन्किन्थेँ होला’, फोटोग्राफी करिअरप्रति सन्तुष्ट उनी भन्छन्, ‘मेरो अन्तरमनको चाहना फोटोकारिता नै थियो, त्यही गरेँ । धेरैले गनेका छन्, मानेका छन् ।’ अचेल नेपालमा हुने अक्सर फोटो प्रतियोगितामा उनी निर्णायकका रूपमा देखिन्छन् ।

किर्ना समात्ने जागिर

२०२२ सालमा एसएलसी पास गरेका उनी वसन्तपुरस्थित महेन्द्ररत्न पब्लिक कलेजमा आर्ट्स पढ्दै थिए । क्याम्पस जान थालेको वर्ष दिनपछि उनलाई अमेरिकी प्रोजेक्टबाट जागिरको प्रस्ताव आयो ।

जागिर कस्तो भने- मुसा, छुचुन्द्रो, लोखर्केजस्ता ‘वाइल्ड एनिमल’ समातेर तिनको जिउबाट किर्ना, उपियाँ, सुलसुले, जुम्रा टिपेर जम्मा गर्नुपर्ने । ‘त्यस्ता साना जन्तुलाई ट्रयाप गरेर समाउँथ्यौँ अनि बेहोस पारेर त्यसमा भएका जुम्रा, किर्ना निकाल्थ्यौँ’, उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि सुरक्षित बट्टामा हालेर ती कीराहरूलाई अमेरिका पठाइन्थ्यो ।’

त्यो बेला पश्चिम नेपालमा बुबोनिक प्लेग नामक बिमारका कारण मान्छे मरिरहेका थिए । उक्त बिमार उपियाँ, किर्ना, जुम्राबाटै मानिसमा सरेको आशंका चिकित्सकहरूको थियो । त्यसैले अध्ययनका लागि अमेरिकाले उक्त प्रोजेक्ट सञ्चालन गरेको थियो । जंगली जन्तुको खुन चुसेर खसेका जुम्रा, उपियाँ, किर्ना, जुम्रा फेरि घरपालुवा जनावरहुँदै मानिससम्म पुगेर बुबोनिक प्लेगको कारण बनेको पत्ता लागेपछि अमेरिकाले एन्टिडोज बनाएर पठाएको थियो । प्रोजेक्टमा उनले झण्डै दुई वर्ष काम गरे । नरेन्द्र प्रधानलगायत उनका केही साथी फोटोग्राफ थिए । त्यसैले बेलाबखत उनी साथीहरूसित फोटो खिच्न निस्कन्थे ।

जागिर छोडेलगत्तै उनले छात्रवृत्तिमा अमेरिकामा अध्ययन गर्न आवेदन दिए । भिसा लाग्यो । तर, अमेरिकामा उनले कृषि पढे । ‘नेपाल कृषिप्रधान मुलुक भएकाले विकसित देशमा कृषि पढेर आउँदा स्वदेशमै केही गर्न सकिएला भन्ठानी यो विधा रोजेको थिएँ’, लामा सम्झिन्छन् । तर, त्यहाँ कृषिको ब्याचलर डिग्री लिन अनिवार्य सर्त भएकाले दुई सेमेस्टर फोटोग्राफी पनि पढेका थिए, जुन कालान्तरमा उनको काम आउनेवाला थियो ।

पाएको जागिर पनि खुस्कियो

पाँच वर्ष अमेरिका पढेर उनी स्वदेश फर्किए, कृषिक्षेत्रमै जागिर गर्ने योजनासहित । नेपाल आउनासाथ जागिरबारे बुझ्न उनी कृषि मन्त्रालयमा गए । ‘नातावाद र कृपावाद त उति बेला पनि कहाँ कम थियो र ?’, उनी सम्झिन्छन्, ‘कृषि मन्त्रालयका अधिकारी लामालाई जागिर भन्दै हाँसे ।’

कृषि मन्त्रालयका कर्मचारीले अहिले काम छैन भनेर फर्कादिएपछि उनले अन्त जागिर खोज्न थाले । बेलायत दूतावासले लुम्ले र पाख्रिबासमा चलाएको कृषि केन्द्रबारे लामाले थाहा पाए । बेलायतलगायत विकसित देशबाट कृषिक्षेत्रमा काम गरी फर्केका नेपालीलाई आफ्नो सीप स्वदेशमा प्रयोग गराउने उद्देश्यले कृषि केन्द्रहरू सञ्चालित थिए ।

काठमाडौंमा अन्तर्वाता दिएर मणि लामा छानिए । तर, काम गर्न उनलाई धनकुटाको पाख्रिबास केन्द्रमा पठाइयो । त्यतिबेला धरानसम्म गाडी जान्थ्यो । त्यहाँभन्दा माथि पैदलै जानुपर्थ्यो । उनी घण्टौँ हिँडेर पाख्रिबास त पुगे । जानेबित्तिकै पाख्रिबास केन्द्रका हाकिमले उनलाई भने, 'एक जना लाउरे दाइको भाइ पनि जागिरका लागि आउँदैछ, लामाजी तपाईंको फेरि अन्तर्वार्ता हुन्छ है !'

काठमाडौंमै छानिएर आएका लामा छक्क परे । कष्टसाथ पाख्रिबास पुगेका उनलाई फेरि अन्तर्वार्ता लिएर फेल गराइयो । अनि उनी निराश भएर काठमाडौं फर्किए । कृषि क्षेत्रमा अवसर नपाएपछि उनले आफ्नो अर्को सीप प्रयोग गर्ने निधो गरे । उनी पहिल्यैदेखि फोटो खिच्थे । त्यसमाथि अमेरिका पुगेर दुई सेमेस्टर फोटोग्राफी नै पढेका थिए । यो विधा उनका लागि दरिलो विकल्प थियो । अब उनी पूर्णतः फोटोकारितामै सक्रिय भए । त्यसबेला घरेलु विकास विभाग भन्ने सरकारी अफिसले पनि पोस्ट कार्ड छाप्थ्यो । यसका लागि श्रीधरलाल मानन्धरले रङ्गिन फोटोहरू जापानमा पठाएर पोस्ट कार्ड बनाएर नेपाल ल्याउँथे । फोटो पत्रकार नरेन्द्र प्रधानले पोस्ट कार्ड छाप्थे । तर, सधैँ एकै खालको पोस्ट कार्ड हुन्थ्यो ।

सम्बन्धित समाचार

७० वर्षसम्म फाेटाे खिचेका श्रीधरलाल- मन मानेकै थिएन, हातले छोडिदियो क्यामेरा (भिडियाेसहित)

पोस्ट कार्डमा नयाँ केही दिने योजनासहित लामाले सिंगापुरका एक साथीलाई सम्पर्क गरे । अनि ५० वटाजति फोटो स्लाइड छानी सिंगापुर लगे । ‘पहिलो चरणमा १८ वटा पोस्ट कार्ड बनाएर ल्याएँ । यो हटकेकजस्तै भयो । किनकि, मैले ल्याएका पोस्ट कार्ड नयाँ-नयाँ भेराइटीका थिए’, उनी भन्छन् ।

पोस्ट कार्डका लागि फोटो उनी आफैँ खिच्थे । यो व्यवसायबाट उनले आर्थिक जोहो त गरे नै, सँगै नेपालको पर्यटनलाई पोस्ट कार्डको माध्यमबाट प्रवर्द्धन गर्नमा समेत भूमिका खेले ।

२०४५ सालसम्म उनले लाखौँ पोस्ट कार्ड छाप्न थालिसकेका थिए । तर, त्यो वर्ष भारतले नेपालमाथि नाकाबन्दी गर्‍यो । बोर्डरहरू बन्द भएकाले पर्यटकहरू नेपाल आउन पाएनन् । पर्यटक नै नआएपछि पोस्ट कार्ड कसलाई बेच्नु ? लाखौँ पोस्ट कार्ड ग्यारेजमा थन्किए । त्यो पनि बर्खामा आएको पानी ग्यारेजमा पसेर आधाजति नाश भयो । जनआन्दोलनका कारण २०४६ सालमा पनि पर्यटक नेपाल आएनन् । लामाले ठूलो घाटा बेहोरे । २०४७ को अन्तिमदेखि पोस्ट कार्ड बनाउने काम छोडेर उनी पूर्णकालीन फोटोग्राफीमा सक्रिय भए । र, आजसम्म सक्रिय छन् ।

बीचमा उनले संयुक्त राष्ट्र संघका विभिन्न एजेन्सी र आईएनजीओहरूमा असाइनमेन्टमा फोटो खिच्ने काम गरे । तर, फोटोग्राफी डिजिटल युगमा प्रवेश गरेसँगै उनको काम बन्द भयो । त्यसयता उनी फ्रिल्यान्सरका रूपमा काम गरिरहेका छन् । स्वतन्त्र ढंगले काम गर्ने स्वभाव भएकाले आफूले प्रेस फोटोग्राफीचाहिँ नगरेको उनी बताउँछन् ।

जिजुबाजेको किस्सा

मणि लामाका जिजुबाजे चीनको सिचुवान प्रान्तका थिए, जो तीर्थयात्राका लागि काठमाडौं आएका थिए । तर, बौद्धधामहरूको यात्रा सकेर पनि उनी चीन फर्केनन् । बरू पशुपतिनाथ मन्दिर क्षेत्रको एक गुफामा बसेर तपस्या गर्न थाले । त्यो बेला नेपाल-तिब्बतबीच तेस्रोपल्ट युद्ध भइरहेको थियो । चिनियाँ लामा भएकाले उनलाई जासुस ठानेर तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाले दरबारमा लिएर आउन आदेश दिए । सोधपुछ गर्दा मणि लामाका जिजुबाजेले भनेछन्, 'म चिनियाँ लामा हुँ । बुद्धको देशमा केही ज्ञान हासिल गरौँ भनेर आएको हजुर ।’

‘जासुस होइनौ भने हाम्रो टोलीसँग तिब्बत गएर युद्ध समाप्तिकाे कुरा मिलाउनू भनेर हुकुम गरेछन्’, आफ्ना जिजुबाजेको किस्सा सुनाउँदै लामाले भने, ‘दुईचोटि पठाएपछि सन्धिको वातावरण बनेछ ।’

सम्बन्धित समाचार

तीन दशकअघि विकास रौनियारले खिचेका दुई तस्वीर (भिडियाेसहित)

त्यसपछि जङ्गबहादुरले खुसी भएर मणिका जिजुबाजेलाई बौद्ध, स्वयम्भू र लुम्बिनीको पूजारी घोषित गरिदिए । त्यसपछि उनी नेपालमै घरजाम गरी बसे । यसरी चिनियाँ लामाका सन्तान नेपालमा बसोबास गर्न थाले । मणि लामा चिनियाँ लामा खलकका पाँचौँ पुस्ता हुन् । उनका श्रीमती र दुई छोरी छन् ।

एनालग युगका जल्दाबल्दा फोटोग्राफर लामा अचेल डिजिटल क्यामेरा चलाउँछन् । तस्वीर सिँगार्न उनले फोटोसप पनि सिकेका छन् । उनी क्यामेरा नभएको बेला कुनै अर्थपूर्ण दृश्य देख्दा मोबाइलबाटै पनि फोटो खिचिहाल्छन् । ‘मैले मोबाइलबाट पनि क्यामेराजत्तिकै राम्रो फोटो खिचेको छु’, उनले सुनाए ।

फोटोग्राफरका दुःख

डिजिटल युगसँग तुलना गर्ने हो भने एक फोटोग्राफरका लागि एनालग पद्धति आफैँमा कम सास्तीपूर्ण थिएन । त्यसमाथि हिमाल र दूरदराजका फोटो खिच्न हप्तौँ, महिनौँ हिँड्नुपर्थ्यो । लामाले सगरमाथाको आधार शिविर, लाङटाङदेखि कैलाश मानसरोवरसम्म पुगेर फोटो खिचेका थिए ।

‘कैलाश पुग्न मलाई तीन महिना लागेको थियो । काठमाडौंबाट पाकिस्तान, त्यहाँबाट खुन्जाराब पास, कास्कारहुँदै कैलाश पुगेको थिएँ । बाटोमा केही दिन भोकभोकै हिँड्नुपरेको थियो’, उनी भन्छन्, ‘तर अहिले सीमित गन्तव्यबाहेक उस्तो दुःख हुँदैन । भारी क्यामेरा बोकेर हिँड्नुपर्ने बाध्यता आज छैन । डिजिटल पद्धतिले फोटोग्राफीलाई स्वर्णिम युगमा छिराइदिएको छ । जति फाेटाे खिचे पनि हुन्छ । नराम्राे आए तुरुन्तै डिलिट गरेर अर्को खिच्न पाइन्छ । उस्तै, परे फोटोसप गरेर सिँगार्न सकिन्छ ।’

दुई फोटो पुस्तक

२०४८ सालमा रोल्ली बुक्सका लागि भारतको दिल्ली गएर ‘हिमालयन किङ्डम पिक्टोरियल’ नामक पुस्तक छपाएका उनले भूकम्पले चर्काएको बौद्ध स्तुपाको क्षतिदेखि पुनर्निर्माणसम्मका फोटो पुस्तकलाई ‘रिस्टोरिङ द ग्रेट स्तुपा’ नाम दिएका छन् । दुई वर्षअघि उक्त पुस्तक प्रकाशित भएको थियो ।

फ्रेन्च फोटोग्राफर हेनरी कार्टियर ब्रेसनबाट प्रभावित लामा नेपालमा नरेन्द्र श्रेष्ठ, किशोर कायस्थ र राजभाइ सुवालको फोटोग्राफी मनपर्ने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘मनपर्ने पुराना फोटोग्राफर त थुप्रै छन् । नयाँ पुस्तामा पनि अब्बल क्षमताका भाइबहिनीहरू देख्छु । मलाई नरेन्द्र, किशोर र राजभाइले खिचेका तस्वीर कलात्मक लाग्छन् ।’

यसैगरी, वरिष्ठ फोटोग्राफर ओम यादवले पछिल्लाे समय गरिरहेकाे काम लामालाई मन परेकाे छ । 'उहाँले अहिले नयाँ पुस्ताका फोटोग्राफर वा फोटोग्राफीमा चासो राख्नेका लागि राम्रो काम गरिरहनुभएको छ', उनले भने, 'स्याटर्डे वाक भनेर फिल्डमै लगेर सिकारुलाई फोटोग्राफी सिकाउनु राम्रो र व्यावहारिक लागेको छ । सहभागिता पनि बढिरहेकाे पाएकाे छु ।'

लाज नमान्नुहाेस्

नयाँ पुस्ताका फोटोग्राफरलाई उनी आफ्नो पेसा र कामप्रति लगनशील हुन सुझाउँछन् । साथै, ‘सब्जेक्ट’लाई सम्मान गर्न राय दिन्छन् । ‘तस्वीर खिच्दा कसैले इन्कार गरिरहेको छ भने उसलाई जबर्जस्ती गर्नु हुँदैन । धेरै महत्त्वपूर्ण छ भने आग्रह गर्नुपर्छ, धेरै लजाउने पनि गर्नु हुँदैन’, उनी भन्छन्, ‘यसबाहेक उत्कृष्ट फोटोका लागि धैर्य गर्नुहोस् । प्रविधि र कला जति सिक्नुहुन्छ, उति राम्रो हुन्छ ।’

भिडियाेमा हेर्नुहाेस् मणि लामाले खिचेका थप तस्वीर र उनका अनुभूतिः