संसारलाई नेपाल देखाएका देवेन्द्रमान, जसको काम देखेर राजा वीरेन्द्र पनि छक्क परे (भिडियाेसहित)

संसारलाई नेपाल देखाएका देवेन्द्रमान, जसको काम देखेर राजा वीरेन्द्र पनि छक्क परे (भिडियाेसहित)

A+ A A-

काठमाडौंका देवेन्द्रमान सिंहले झण्डै तीन दशक फोटो पत्रकारिता गरे । फ्रान्सको समाचार एजेन्सी एएफपीका लागि उनले २५ वर्ष फोटो खिचे । उनले ब्रिटिस ब्रोडकास्टिङ सर्भिस (बीबीसी) मा पनि काम गरे । संसारका प्रतिष्ठित अखबार र म्यागजिनहरूमार्फत देवेन्द्रमानले नेपाल र यहाँ भएका सामाजिक, राजनीतिक घटनाहरू संसारलाई देखाए । इन्टरनेसनल हेराल्ड ट्रिब्युनदेखि वासिङ्टन पोस्ट, रोयटर्स, न्युज विक, सन्डे टाइम्सलगायत विश्वका थुप्रै चर्चित पत्रिकाका प्रथम पृष्ठमा देवेन्द्रमानका क्लिकहरू अटाए । उनका तस्वीरहरू कान्तिपुर, नेपाल समाचारपत्रलगायत पत्रिकामा पहिलापहिला खुबै छापिन्थे ।

बेलायती महारानी एलिजावेथ द्वितीयको दोस्रो नेपाल भ्रमणदेखि फोटो पत्रकारितामा जमेका देवेन्द्रमानले २०६४ सालमा एएफपी छाडेका थिए । त्यसपछि केही समय सक्रिय भएर उनले क्यामेरा पनि बिसाए । अचेल उनी फोटोकारितामा सक्रिय छैनन् । तर, बाटोमा हिँड्दै गर्दा कुनै फोटोमा समाचार देखे भने मोबाइल निकालिहाल्छन् । भन्छन्, ‘मैले क्यामेरा बिसाए पनि मनले पत्रकारिता बिर्सेको छैन ।’

उनले एनालगदेखि डिजिटल युगसम्म क्यामेरा चलाए, कलर ल्याब धाउनेदेखि कम्प्युटरबाटै छरितोसँग पठाउनेसम्म । सुरुसुरुमा सिंहले एएफपीमा अस्थायी रूपमा काम गरेका थिए । यसबापत उनले मासिक १०० डलर महिनैपिच्छे पाउँथे । अनि प्रत्येक फोटोको २५ डलर आउँथ्यो । क्यामेरासहित उनलाई आवश्यक सबै कुरा एएफपीले नै दिएको थियो ।

६७ वर्षे देवेन्द्रमानसित फोटोकारिता जीवनका थुप्रै कथा/किस्साहरू छन् । फोटो पत्रकारका रूपमा तीता, मीठा अनि रोमाञ्चक अनुभूतिहरू छन् । कमाएका, गुमाएका, देखेका तर नदेखाइएका अनुभवहरू छन् । यो सामग्री पढिसकेपछि अन्तिममा भिडियो राखिएको छ, त्यसैमा देवेन्द्रमान सिंहले हामीलाई आफ्ना केही अनुभव, अनुभूति सुनाएका छन् ।

उनले खिचेका कैयौँ तस्वीरहरू चर्चित छन् । ती सबै हामीले यहाँ अटाएर राख्न सकेनौँ । तपाईं ती सबै हेर्न चाहनुहुन्छ भने यहाँ क्लिक गर्नुहोस्, एफएपीका लागि देवेन्द्रले खिचेका तस्वीरहरू क्याप्सनसहित देखिनेछन् ।

एएफपीका ग्राहक संसारभरका प्रतिष्ठित पत्रिका र म्यागजिन हुन् । त्यसैले एएफपीका लागि काम गर्नु भनेको संसारभर आफ्नो कामलाई देखाउनु पनि हो । देवेन्द्रमानले २०४६ सालमा प्रजातन्त्रखातिर भएको आन्दोलनदेखि माओवादी सशस्त्र युद्धकालहुँदै २०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनसम्मका फोटो एएफपीलाई खिचिदिएका थिए ।

आफूले खिचेका तस्वीरहरूलाई समेटेर २०६४ सालमा उनले सेकेन्ड पिपुल्स मुभमेन्ट अगेन्स्ट अटोक्रेटिक मोनार्ची नामक फोटो पुस्तक पनि छपाएका छन् ।

फोटो पत्रकार हुने मनै थिएन

फोटो पत्रकारिता गरेर छोटो समयमै देवेन्द्रमानले नाम र दाम राम्रैसित कमाए । तर, सुरुमा उनलाई यो पेसामा आउनचाहिँ मनै थिएन रे । उनका मामा केदारमान सिंह एएफपीका लागि नेपाल प्रतिनिधि थिए । तीन दशकभन्दा बढी समय नेपालबाट एएफपीका लागि रिपोर्टिङ गरेका केदारमान गत दसैँअगाडि बितेका थिए ।

आफ्ना मामा दिनरात नभनी खट्नुपरेको देखेर देवेन्द्रमान हैरान हुन्थे । पहिलापहिला आफूखुसी फोटो खिच्दै हिँड्ने देवेन्द्रमानलाई मामाले फोटो पत्रकारिता गर्न सुझाएका थिए । त्यति साह्रो खटेर काम गर्न सकिँदैन भनेर उनी पन्छिएनन् मात्र, बरु रेन्जर बन्छु भनेर एसएलसीपछि फरेस्ट्री पढ्न वनविज्ञान अध्ययन संस्थान हेटौँडातिर हानिए ।

‘मामाले रत्नराज्य क्याम्पसमा पत्रकारिता लिएर पढ्नू भन्नुभएको थियो, मलाई पत्रकारिता पढ्न मनै थिएन’, देवेन्द्रमान सम्झिन्छन्, ‘हेटौँडा पुगेर फरेस्ट्रीका लागि प्रवेश परीक्षा दिएँ, नाम निस्क्यो ।’

काठमाडौंमा मनलाग्दी दौडिरहेका उनलाई केही दिनपछि नै हेटौँडा बसाइ सकसपूर्ण लाग्यो । त्यसैले फर्केर काठमाडौं नै आए र पाटन बहुमुखी क्याम्पसमा मानविकी संकाय पढ्न थाले ।

मामालाई सघाउँदासघाउँदै उनी पत्रकारितामा होमिइसकेका थिए । रेञ्जर बन्ने सोच सेलाएपछि अब उनी मामासँगै काम गर्न थाले । मामा-भान्जा मिलेर पछि बीबीसीका लागि पनि काम गरे । पञ्चायतकालमा बीबीसीलाई देवेन्द्रमानले थुप्रै तस्वीर र समाचार पठाए । यद्यपि, आफूले गरिरहेको कामदेखि देवेन्द्रमान मनभित्रैबाट सन्तुष्टचाहिँ थिएनन् ।

अनि चढ्यो जोस

२०४२ सालमा बेलायती महारानी एलिजावेथ द्वितीयको नेपाल भ्रमणमा खिचेको तस्वीरको तारिफले भने देवेन्द्रमानमा एकाएक जोसजाँगर भरिदियो । नेपालको राजदरबारदेखि बेलायतभर उक्त फोटोको चर्चा भएको उनी सम्झिन्छन् ।

त्यो बेला नेपालमा अक्सर हिमाल र दरबारका तस्वीर मात्रै खिचिन्थ्यो । समाचारका लागि फोटो खिच्ने चलन खासै थिएन । किनकि विदेशी मिडियाले जस्तो नेपालका मिडियाले तस्वीरलाई खासै महत्त्व दिँदैनथे । गोरखापत्रसमेत राजनीतिक वा कूटनीतिक घटनाका फोटो छाप्न खास सावधान हुन्थ्यो । किनकि फोटो छापेकै कारण जागिर जाने खतरा थियाे ।

उनी भन्छन्, 'हनुमानढोकाको साइड सिन थियो । महारानी एलिजावेथ गेटबाट बाहिर निस्कँदै गर्दा मैले फोटो खिचेँ । अनि तुरुन्तै एजेन्सीलाई पठाएँ ।’

बेलायती अखबार सन्डे टाइम्सले भोलिपल्ट पहिलो पृष्ठमै उक्त तस्वीर छापिदियो । ‘नेपालको तस्वीर यति छिटो बेलायती अखबारले छापेको देखेर राजा वीरेन्द्र पनि छक्क पर्नुभयाे । यो तस्वीर कसले खिचेको भनेर चासो राख्नुभएछ’, देवेन्द्रमान सम्झिन्छन्, ‘उहाँका स्वकीय सचिवले तस्वीर देवेन्द्रमानले खिचेको जानकारी गराउनुभएछ ।’

बेलायतमा त तस्वीर उसै चर्चित भइहाल्यो । यसले उनमा फोटो पत्रकारिताप्रतिको चाख गहिराइदियो । त्यसपछि उनले संसारका ठूला मिडियाले महत्त्व दिएको फोटो पत्रकारितामा डटेर लाग्ने प्रण गरे ।

याे पनि..

बीपीको निधनबारे पहिलाे समाचार

कांग्रेसनेता बीपी कोइरालाको मृत्यु भएको समाचार संसारलाई सबैभन्दा पहिले सुनाउने देवेन्द्रमान नै हुन् । त्यो बेला उनी बीबीसीका लागि काम गर्थे । नेपाली मिडियाले प्रकाशन गर्न नभ्याउँदै बीपीको निधनबारे समाचार बीबीसीले प्रसारण गरेको थियो । राजधानीवासीका लागि बीपी बितेको बीबीसी खबर ‘ब्रेकिङ न्युज’ बनेको थियो ।

खासमा बीपीको निधनबारे खबर रोयटर्सका नेपाल प्रतिनिधिलाई सबैभन्दा पहिला पुगेको थियो । उनैमार्फत देवेन्द्रमानले थाहा पाएका रहेछन् । आधिकारिक स्रोतबाट खबर पाएकाले उनी दौडिएर त्रिपुरेश्वरस्थित दूरसञ्चार अफिस पुगे । अनि तलबाट ट्रंक बुक गरे । तर, त्यसले राम्रोसित काम गरेन । अनि कार्यालय प्रमुखसँग सहयोग मागे । ‘उहाँले आफ्नो कोठाबाट समाचार पठाउन मञ्जुरी दिनुभयो । समाचार पठाइसक्न उनलाई करिब २ घण्टा लगेको थियो ।

यसपछि उनी सिधै घर फर्के । बीबीसी हिन्दी सेवाले समाचार भनिरहेको थियो । बीचमै ‘ब्रेकिङ न्युज’का रूपमा बीपीको निधनबारे देवेन्द्रमानले पठाएको समाचार आयो । ‘अरुले पहिल्यै थाहा पाएको समाचारमा पनि फर्स्ट हुन सकिन्छ तर यसका लागि हरसमय तयार बस्नुपर्छ भन्ने थाहा भयो’, उनले सुनाए ।

उनीसँग यस्तै अर्को किस्सा पनि छ ।

२०४६ सालको आन्दोलनपछि नेपालमा अबको प्रधानमन्त्री को भन्ने बहस थियो । विदेशी मिडियाले यो बहसमा तिखो नजर लाइरहेका थिए । यहीबीचमा कांग्रेसनेता गणेशमान सिंहले राजालाई भेटेर फर्केपछि पत्रकार सम्मेलन गरे । महत्त्वपूर्ण राजनीतिक कार्यक्रम नछुटाउनू भन्ने निर्देशन देवेन्द्रमानलाई थियो । सोहीअनुसार गणेशमानको पत्रकार सम्मेलनमा पुगेका उनी समाचारचाहिँ भोलि बिहानै पठाउँछु भनेर ओछ्यान पसे ।

एएफपीबाट उनलाई मध्यराति १२ बजे म्यासेज आयो । राजनीतिक रूपमा अहिलेको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण व्यक्ति को हो भनेर सोधियो । देवेन्द्रमानले जवाफ दिए, ‘गणेशमान सिंह’ । उसो भए फोटो र समाचार चाहियो भनियो । उनी भन्छन्, ‘फ्लिममा छ, पठाउन समय लाग्छ भनेँ । तर, उनीहरूले फोटो र समाचारका लागि ठाउँ राखिहाले । अब कसरी सुत्नु ? राति २ बजेसम्म लगाएर पठाएँ ।’

बिहानै उठेर उनले कम्प्युटर खोले । अमेरिकाको वासिङ्टन पोस्टको पहिलो पृष्ठमै छापिएको थियो, गणेशमानको तस्वीर । देखेर उनी दङ्ग परे । ‘पञ्चायत होस् वा जनआन्दोलनका बेला, नेपालमा मुद्दा एउटै थियो- परिवर्तन । तर, यसलाई विदेशी मिडियाले फरक-–फरक कोणबाट हेर्थे अनि सोहीअनुसार समाचार छाप्थे’, देवेन्द्रमान भन्छन् ।

नेपालमा हुने आन्दोलनपछि विदेशी मिडियाले पदम ठकुराठीको विषयलाई निकै महत्त्व दिएको उनी सम्झिन्छन् । ‘नेपालमा भएको साफ गेममा बंगलादेश विजयी हुँदा पनि आफूलाई विदशी मिडियाले खोजेको देवेन्द्रमान बताउँछन् । भन्छन्, ‘मैले फोटो खिचेर पठाएँ, त्यो फोटो बंगलादेशका प्रमुख अखबारले छापेछन् । पछि एएफपीकै साथीहरूले म्यासेज पठाए, ‘यु हिट अल द बंगलादेश पिक्चर’ ।

तेजिला प्रचण्ड

हाल माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’लाई उनले पहिलोपल्ट बालुवाटारमा देखेका रहेछन् । माओवादीहरू शान्ति प्रक्रियामा नआउँदै उनीसहितको टिमले प्रचण्डको अन्तर्वार्ता पनि लिएको थियो ।

२०६२ सालतिर सात दलको बैठकपछि बालुवाटारमा पत्रकार सम्मेलन थियो । उनी प्रचण्डलाई हेर्न आतुर थिए । प्रचण्डबारे उनले पहिला सुनेका मात्रै थिए । दरबारको सातो खाने युद्धको कमाण्डर कस्ता रहेछन् भनेर हेर्ने इच्छा पनि थियो उनलाई । समाचार र फोटो त महत्त्वपूर्ण भइहाल्यो ।

याे पनि..

‘पत्रकार सम्मेलनमा प्रचण्ड हँसिलो मुद्राका साथ देखिनुभयो । उहाँको अनुहारमा अद्भुत तेज थियो, बोलीमा उस्तै दम’, देवेन्द्रमान सिंह सम्झिन्छन् ।

प्रचण्डतिर उनीसहितका पत्रकारले क्यामेरा तेर्स्याए । हलको एउटा बत्ती बिग्रिएको थियो । बाल्ने प्रयास गर्दा पनि त्यो बलेन । प्रचण्डले त्यो बत्तीतिर इशारा गर्दै भनेछन्, ‘हेर्नुस्, यसैले देखाउँछ नेपालको अवस्था ।’

प्रचण्डको कुरा सुनेर देवेन्द्रमानलाई लागेछ, यो मान्छे सत्तामा पुग्यो भने केही गर्छ । पछि उनीहरूले विदेशी मिडियाका लागि लुकीछिपी गएर ललितपुरमा प्रचण्डको अन्तर्वार्ता पनि लिएका थिए ।

‘दुई दशकको बीचमा माओवादी ठूलो पार्टीदेखि तेस्रो पार्टीसम्मको हैसियतमा सरकारमा रह्यो । त्यो बेला मैले अपेक्षा गरिहालेजस्तो काम गरेन’, उनी तुलना गर्छन् । उनीहरूले २०५२ सालअघि नै डा. बाबुराम भट्टराईको पनि अन्तर्वार्ता लिएका थिए ।

पहिलो प्रेस कार्ड

सन् १९९० को दशकमा निजी वा विदेशी मिडियाका फोटो पत्रकारलाई सरकारी मान्यताप्राप्त परिचयपत्र दिइँदैनथ्यो । देवेन्द्रमान सम्भवतः पहिलो व्यक्ति हुन्, जसले नेपालको प्रेस काउन्सिलबाट फोटो पत्रकारको परिचयपत्र प्राप्त गरेका थिए । तर, यसका लागि उनले अपमान र दुःख बेसाउनुपरेको थियो ।

भन्छन्, ‘फोटो पत्रकारको परिचयपत्र बनाइपाऊँ भनी निवेदन दिन गएको थिएँ । प्रेस काउन्सिलका अधिकारीले हकारे, ‘के हो फोटो पत्रकार भनेको ? पत्रकार पो हुन्छ त, फोटोको पनि पत्रकार हुन्छ कतै ? यसको परिचयपत्र पाइँदैन ।’

सम्बन्धित..

देवेन्द्रमानले परिचयपत्र पाउन दुई/तीन महिना संघर्ष गर्नुपरेको थियो । ‘प्रेस काउन्सिलका अधिकारीले फोटो पत्रकार हुन्छ भन्ने कल्पना पनि नगरेकाले फोटो पत्रकारको परिचयपत्र लिने नेपालमा म नै सम्भवतः पहिलो व्यक्ति हुँ’, देवेन्द्रमानले भने ।

सन्तोष, असन्तोष

फोटो पत्रकारिताले नेपालमा महत्त्वपूर्ण स्थान बनाए पनि सेवा सुविधामा फोटो पत्रकारले न्याय पाउन नसकेको उनी बताउँछन् । ‘कतिपय मिडियाले त राम्रै गरेका छन् भन्ने सुन्छु तर धेरैजसोले फोटो पत्रकारलाई न्याय गर्न सकेका छैनन्’, उनी भन्छन्, ‘विदेशी मिडियाले आकर्षक तलबदेखि क्यामेरासहितका आवश्यक चीज आफैँ किनिदिन्छन् । तर, नेपालमा आफ्नै क्यामेरा लिएर जाँदा पनि तलबसहितका सेवासुविधामा मिडियाहरू उदार हुन सकेको देख्दिनँ ।’

उनी फोटो पत्रकारलाई पनि ‘मल्टिटास्किङ’ हुन सुझाउँछन् । भन्छन्, ‘क्यामेरा बोकेर मात्र हुँदैन, न्युजको सेन्स पनि हुनुपर्छ । अनि फोटो खिचेर मात्रै पुग्दैन, त्यसका बारेमा चार शब्द राम्रोसँग लेख्न सक्नुपर्छ । डिजिटल युगमा पनि आफूलाई अपडेट गराउनुपर्छ ।’

भिडियाे हेर्नुअघि तपाईंलाई यी सामग्री मनपर्न सक्छः

अब हेराैँ देवेन्द्रमान सिंहकाे भिडियाे: