सामाजिक प्रयोगशालामा 'लिभिङ टुगेदर'

A+ A A-

अंग्रेजी शब्दावली Living together लाई नेपाली भाषामा 'सहवास' भन्ने शब्दले सम्बोधन गरेको पाइन्छ । यस अर्थमा यहाँ महिला र पुरुष विवाहबिना पति र पत्नीजस्तै गरी सँगसँगै बस्ने प्रचलनलाई चर्चा गर्न खोजिएको छ । यस प्रचलनलाई अंग्रेजीमा 'Cohabitation', 'Live in relationship' जस्ता शब्द पनि प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ । यसको अर्थ सहवास एक व्यवस्था हो, जहाँ विवाह नगरेका मानिसहरू समान्यतया जोडीहरू सँगै बस्छन् । तिनीहरू प्रायः दीर्घकालीन वा स्थायी आधारमा रोमान्टिक वा यौन घनिष्ठ सम्बन्धमा संलग्न हुन्छन् ।

हिन्दु विधिशास्त्रमा आठ प्रकारका विवाहलाई उल्लेख गरेको छ । यसमा पनि ब्रह्म, दैव, आर्ष र प्रजापत्य विवाहलाई उच्च र सम्मानको विवाह भनी वैधानिकता प्रदान गरिएको छ भने आसुर, गन्धर्व, राक्षस र पिशाच विवाहलाई निम्न कोटीको विवाह वा अस्वीकार्य विवाह मानिएको छ ।

हिन्दु विधिशास्त्री मनुका अनुसार सहवासलाई कुनै प्रकारको विवाहको मान्यता छैन । साथै, यो अनैतिक कर्म हो । तर, यो गन्धर्व विवाह पद्धतिको नजिक मेल खान्छ । महिला–पुरुष सहवासको थालनी खास गरेर युरोपियन देशबाट प्रारम्भ हुँदै हालसम्म अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलियाहुँदै एसियाका ठूला शहरहरूमा बढ्दो छ । एक तथ्याकंअनुसार संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड र जापानमा झण्डै २५ प्रतिशत युवायुवतीहरू यो व्यवस्थामा रमाइरहेका छन् भने चीनमा पनि बढ्दो छ ।

खास गरेर उच्च शिक्षाका लागि संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड र जापानमा जाने नेपाली विद्यार्थीहरूसमेत विपरीत लिङ्गीय सहवास व्यवस्थामा रहेबसेका प्रशस्तै उदाहरण देख्न पाइन्छ । भारतका मेगा शहरहरूमा अनगिन्ती जोडीहरू सहवास व्यवस्थामा बसेको अनुमान गरिएको छ ।

नेपालका मुख्य शहरहरूमा विभिन्न कारणबाट बसोबास गरिरहेका केही जोडीहरू सहवास व्यवस्थामा बसेको र सो व्यवस्थामा रहँदाबस्दा एकअर्काले पीडाजन्य क्रियाकलाप गर्दा मर्का पर्ने पक्षले कानुनी उपचार खोज्ने क्रममा विषयवस्तुबाहिर आउने गरेका समाचारहरू सुन्नमा आइरहन्छन् । यस्ताखाले समाचारहरूले नेपालको शहरी क्षेत्रमा बसोबास गरिरहेका यस्ता जोडीहरू प्रशस्तै रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

विवाहपूर्व वा विवाहको वैधानिकता प्राप्तपूर्व महिला–पुरुष सहवासलाई हाम्रो समाजले स्वीकारेको पाइँदैन । यसलाई अनैतिक सम्बन्ध वा समाजविरोधी क्रियाकलापको कोटीमा राखेको पाइन्छ । साथै, यो ठूलो आलोचनाको विषय पनि बन्छ । तर, यही समाजबाट अर्को देशमा विभिन्न कारणबाट रहेका बसेका पछिल्लो पुस्ताका युवायुवतीहरूले भने सहवास व्यवस्थालाई सजिलै अपनाएको देखिन्छ ।

परदेशमा सहवास व्यवस्था अपनाउँदा दुवै जनाको जैविक र आर्थिक स्वार्थअनुकूल अपनाएका हुन्छन् । दुवै अविवाहित वा सम्बन्धविच्छेद गरेका वा परिवारदेखि लामो समय टाढा रहँदा प्रेमको अभावमा भड्किएकाहरूले एकआपसमा जैविक स्वार्थका साथै आपसी सहकार्य र सहयोगका लागि सहवासमा रहेको पाइन्छ ।

यस्तै, आर्थिक कारणमा थोरै कमाइ हुनेहरू अलगअलग बस्नुभन्दा सँगै बस्दा घरभाडा, खाना खर्च, सवारी इन्धन खर्चलगायतका खर्च कटौती हुने हुँदा पनि यो व्यवस्थामा बस्ने गर्छन् । तर, यस्ता तर्कका आधारमा यो व्यवस्थालाई हाम्रो सामाजिक प्रयोगशालाले भने स्तरहीनताको कोटीमा राखेको छ ।

परदेश वा स्वदेशका ठूला शहरमा लामो समयदेखि गुपचुप सहवासमा रहनेहरूमध्ये कतिपयले सहवास सम्बन्धलाई विवाहमा परिणत गरेर सामाजिक र कानुनी हैसियत प्राप्त गरेको पनि पाइन्छ । यसरी वैधानिकता प्राप्तपश्चात् भने सामाजिक प्रयोगशालाले उत्तीर्ण नै गरेको देखिन्छ । इन्डोनेसियाको सिभिल कोडले विवाहपूर्वको सहवासलाई दण्डनीय घोषित गर्दै २ वर्ष कारावासको सजाय तोकेको छ भने परम्परागत मुस्लिम कानुन सरिया लागू भएका देशमा विवाहपूर्वको सहवासलाई अनैतिक र दण्डनीय गरेको छ ।

हाम्रो सामाजिक व्यवस्थाले महिला–पुरुष सहवासलाई अनुचित र अनैतिक मान्दै आएको छ । हाम्रो कानुनी व्यवस्थाले पनि विवाहपूर्व महिला–पुरुष सहवासको कल्पना गरेन । तर, हाम्रो वर्तमान कानुनले सहवासलाई न त निषेध गरेको छ, न व्यवस्थित नै ।

अझ अफगानिस्तानको अतिवादी तालिबानी प्रभाव क्षेत्रका बस्तीमा विवाहपूर्व सहवास गर्नेलाई अल्लाहको आदेशविपरीतको कार्य मान्दै उसका बाबुआमाले नै शिर छेदन गरेर हत्या गर्न पाउँछन्, जसलाई woners kifll\ing duty पनि भनिदोरहेछ । अर्थात् त्यहाँका मुल्लाहरूले अनैतिक कर्म गर्ने युवायुवतीका बाबुआमाद्वारा शिर छेदन गर्न लगाई हत्या गराउँदा रहेछन् ।

महिला र पुरुष बराबरी रूपमा सशक्तीकरण भएको देशका कतिपय मानिसहरू विवाह गरेर पारिवारिक संगठन निर्माण गर्न चाँहदैनन् । पारिवारिक संगठनले खर्च बढाउने, स्वतन्त्रतामा बाधा पर्ने, एक्लो निर्णयमा रमाउन नपाउनेजस्ता कारणले विवाह र परिवार गठन प्रक्रियामा सहभागी हुँदैनन् । यस्ता विचारका महिला–पुरुषहरू केवल जैविक आवश्यकता र क्षणिक आपसी सहयोगका लागि सहवासमा रहनबस्न मन पराउँछन् ।

यसरी बस्दा एकआपसमा कुनै दायित्व सिर्जना पनि नहुने र इच्छा नलाग्दा वा मन नमिल्दा अरु कसैको स्वीकृतिबेगर अलगअलग बस्न मिल्ने भएकाले पनि सहवास व्यवस्थामा युवायुवती आकर्षित हुँदै गएका छन् । तर, हाम्रोजस्तो अधिकांश महिलाहरू पुरुषसँगको निर्भरतामा बाँच्नुपर्ने, एकपटक महिला–पुरुष सहवास भइसकेपछि पुन: अर्कोसँगको सहवास वा विवाहका लागि पनि सामाजिक प्रयोगशालामा परीक्षण हुनुपर्ने र सो परीक्षा अनुत्तीर्ण हुँदा जीवनभर एकल जीवन बिताउनुपर्ने सामाजिक बाध्यताले पनि हाम्रो समाजले सहवास व्यवस्थालाई अनुचित र अनैतिक मानेको हुनुपर्छ ।

हाम्रो सामाजिक प्रयोगशालाले विवाहपूर्वको सहवासलाई न त विवाहको मान्यता प्रदान गर्छ, न नाता नै कायम गरिदिन्छ । विवाहको वैधानिकताले अंश र वंशको हक कायम गर्दै सोको सुनिश्चितता प्रदान गर्छ भने सहवासले कुनै हक पनि कायम गर्दैन ।

हाम्रो सामाजिक व्यवस्थाले महिला–पुरुष सहवासलाई अनुचित र अनैतिक मान्दै आएको छ । हाम्रो कानुनी व्यवस्थाले पनि विवाहपूर्व महिला–पुरुष सहवासको कल्पना गरेन । तर, हाम्रो वर्तमान कानुनले सहवासलाई न त निषेध गरेको छ, न व्यवस्थित नै ।

मुलुकी देवानी संहिता २०७४ को भाग ३ परिच्छेद १ दफा ७४ (१) मा कुनै पुरुषसँगको शारीरिक सम्पर्कबाट महिलाले गर्भधारण गरी शिशु जन्मिएको प्रमाणित भएमा त्यस्तो पुरुष र महिलाबीच स्वतः विवाह भएको मानिनेछ भनी उल्लेख भएको छ । यो कानुनी व्यवस्थाले विवाहपूर्व महिला–पुरुषको सहवास हुँदै जाँदा महिलाले गर्भधारण गरी शिशु जन्मिएमा सहवासी महिला–पुरुषले विवाहको वैधानिकता प्राप्त गर्ने देखिन्छ ।

यसरी विवाहको मान्यता हुँदा पतिपत्नी र सन्तानबीच नाता कायम भई अंश र वंशको हकसमेत कायम हुँदै पतिपत्नीबीचको आपसी दायित्वसमेत सिर्जना हुन्छ । तर, सहवास मात्र लामो समय भइरहेका कारणले सहवास विवाहमा परिणत भने हुँदैन । अर्थात् महिला–पुरुषबीचको सहवास र विवाह अत्यन्तै फरक व्यवस्था हो । सहवासको सम्बन्ध तत्काल विच्छेद हुन सक्छ तर विवाहको सम्बन्ध कानुनबमोजिम मात्र अलग हुन सक्छ । अर्थात् पति–पत्नीबीच सहवास नहुँदा पनि कानुनबमोजिम सम्बन्धविच्छेद नहुँदासम्म नाता कायम रहन्छ ।

वस्तु, विचार र प्रविधिको विश्वव्यापीकरणले कुनै एक देशमा रहे चलेको प्रचलन तीव्र गतिमा संसारभरि सजिलै प्रवाह हुने कुरालाई कसैले रोक्न सक्दैन । युरोपियन देशहरूमा प्रचलनमा रहेको सहवास व्यवस्था आज संसारभरिका धेरै देशहरूमा थोरैधेरै प्रचलनमा आउन थालेको छ ।

समाजका केही समूहले सहवास व्यवस्था मन पराएर अपनाउँदै जाने तर राज्यका नीतिहरू यस व्यवस्थाप्रति उदासीन वा बेखबर कति बेलासम्म हुने भन्ने अहम् प्रश्न खडा हुन थालिसकेको छ । तसर्थ, सहवास व्यवस्थालाई राज्यको कानुनले समेत केही अधिकार र दायित्वहरू तोकिदिएर वैधानिकता प्रदान गर्न आवश्यक देखिन्छ ।

सहवासका पक्षहरूबीच के–के कुन–कुन सर्तमा कति अवधिका लागि सहवास गर्ने हो, उनीहरू स्वयम्‌लाई सर्त निर्धारण गर्न लगाई स्थानीय तहमा सहवास दर्ता गर्ने र अन्त्य गर्ने व्यवस्थासहितको कानुनी व्यवस्था गर्न जरुरी छ । बेलैमा यसलाई व्यवस्थित गर्न सकिएन भने यसले समाजमा निम्त्याउने जटिलताबाट राज्य र समाज संकटमा पर्न सक्छ भने हाम्रो सामाजिक संरचना पनि खलबलिन सक्छ ।

लेखक ज्ञवाली अधिवक्ता एवं स्थानीय शासनविज्ञ हुन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस ६, २०७९ ०९:४४