नागरिकको अनागरिक अवस्था, राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको उदय र विचारधाराको डिस्कोर्स

नागरिकको अनागरिक अवस्था, राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको उदय र विचारधाराको डिस्कोर्स

A+ A A-

सन्दर्भ

भोट दिन गाउँ जाँदा गाउँ मन्दिरजस्तो र जेठो-पाको उमेरका दाजुभाइ, इष्टमित्रहरू भेट्दा देउता भेटेजस्तो लाग्छ । वैशाखमा भोट दिन जाँदा नभेटेको हाङ्गीलाल दाजुलाई योपटक कसो नभेटिएला भनेर उनको घर पुग्दा झुपडीभित्र थिए । अगेनोमा केही पाकिरहेको जस्तो तीनचुले ढुङ्गाको ओदानमाथि एउटा सानो कन्ती, हलुङेको थालीले अधकल्चो छोपेर फर्सीको गट्टा पकाउँदैरहेछन् ।

'सेवारो आभौ (प्रणाम दाजु) !' भनेँ । टाउको उठाएर माथि हेरे तर ठम्याउन सकेनन् । मैले भनेँ, 'केन्सा बालकृष्ण या (तिम्रो भाइ, बालकृष्ण के) ! ’ अँध्यारो धुवाँले भरिएको झुपडीभित्र मेरो अनुहार ठम्याएछन् । अनि हल्का मुस्कुराउँदै भने, 'कान्छा ई (कान्छा हो) ! ?'

उनी उमेरले ८५ पुगे, तर पाँच वर्ष कान्छो नागरिकता-प्रमाणपत्र भएका कारण वृद्धभत्ता पछिबाट मात्र पाए ।

‘आक्खे के’ल (कस्तो छौ) ?’ भनेर सोधेँ । 'ख्यारी कै या हौ, सिमबेला पोक्से (त्यत्तिकै नि, मर्ने बेला भयो),' उनले भने । मैले भनेँ, 'मेन अर्को चुनावओ फेन्एल्ले आङ तुम्ने (होइन, अर्को चुनावमा आउँदा पनि भेट्नेछु) !' गोजीबाट १ हजारको नोट निकालेँ र दिएँ, अनि भनेँ, 'चिक्से आभौ ! मनारे मेनिसु (लुकाउनु दाजु ! मान्छेले देख्छन्) ।' पाको, गलेको शरीरको हातले सुर्ती खाने खोस्टो बेरेजस्तै नोट समाए र लुकाए । 'आङ्गा आसिम बेला केरे ! आल्ल केभेन्निन्ले आन्दुम्सिन् (मेरो मर्ने बेला भयो ! अब तिमी आउँदा भेट हुन्न),' उनले भने । नमीठो लाग्यो । फेरि अर्को १ हजारको नोट निकालेँ र दिएँ अनि एक/दुई स्न्याप फोटो खिच्यौँ ।

केही समूह, लिङ्ग र वर्गबाहेक वृद्धभत्ता पाउन राज्यले एउटै उमेर तोकेको छ, सत्तरी वर्ष । के राज्यलाई थाहा छ, ७० वर्ष उमेरका व्यक्ति जात-जाति- जनजाति, गाउँ, शहर, विभिन्न वर्गमा कति छन् ? सामाजिक सुरक्षा विल्कुल नचाहिने व्यक्तिले पनि ७० वर्ष पुगेका आधारमा वृद्धभत्ता लिइरहेका, वृद्धभत्ता थापेका कतिपय गाउँमा मदिरापानको व्यवसाय फस्टाएको, दूरदराजमा वृद्धभत्ताले १० किलो चामल आउन्न, प्रामाणिक उमेर खुलाउने नागरिकता प्रमाण-पत्र नभएर भत्ता नपाएका; वृद्धको उमेर र नागरिकताको उमेर नमिलेर वृद्धभत्ता नपाएकालगायत दर्जनौँ समस्या छन् । यो वर्षको चुनावमा सायदै यी विषयमा चर्चा भयो ।

एउटा जिउँदो-जाग्दो राज्यले राज्यको नीति तथा कार्यक्रम सबै तह र तप्कामा होचो-अग्लो मिलाएर पुर्‍याउँछ । तर, विडम्बना हाम्रो राज्यले सेवाग्राहीलाई दिनुपर्ने सेवा आफ्नो आङ्को ह्याकुलो काटेर दिनुजस्तै ठान्छ । हामीलाई हिजोको सामन्ती राज्यको परिपाटीको निरन्तरता होइन, आजको लोकतान्त्रिक राज्यको जनमुखी सरकार चाहिएको हो । तर, त्यो ‘आकाशको फल आँखा तरी मर’ जस्तै छ ।

आमनागरिकको अपेक्षित सेवा राज्य, राजनीति र सरकार गठनका लागि हुने आवधिक निर्वाचनमा मुद्दा बन्नुपर्ने हो । लाखौँलाख आदिवासी जनजाति, श्रमजीवी गरिब-किसान, मधेसी, मुसहर, महिला, मुसलमान, दलित दुनियाँलाई राज्य के हो सायदै थाहा छ । पर्वते बाहुन, क्षेत्री, ठकुरी, सन्न्यासी समुदायका गरिब, कमसल, वर्ग नै भए पनि नेपाल, नेपाली, नेपाल राज्यको विषयमा पर्वते (नेपाली) भाषी भएकाले बुझाइमा सहज छ, कडाइका साथ आफ्नो कुरो राख्छ । मत दिने दिन उमेरले ९५ पुगेका पुच्छारघरे रनबहादुर सुतार कार्की दाइले मलाई समाएर भने, 'चिनिस् मलाई, भाइ !' मैले भनेँ, 'चिनेँ दाइ, पुच्छारघरे दाजु !' मेरो हात समाएर मुस्कुराए ।

तरुण कुममाथि विकल्पवालाको वृद्ध टाउको

राजनीति राज्यको हुनुपर्ने तर त्यसो नभई व्यक्तिको हुँदो छ । यसपटकको निर्वाचनमा मत दिन गाउँ पुग्दा मतदाताहरूमा भिन्न उमङ्ग र उत्साह छैन । काङ्ग्रेसको नेतृत्वको वाम गठबन्धन र एमालेको उम्मेदवारी द्विपक्षीय प्रतिस्पर्धा थियो । पार्टीका नेता तथा कार्यकर्ताबीच पार्टीको कुनै नीतिगत कुरामा बहस गरिरहेको पाइएन, न विपक्षको गलत नीति कार्यान्वयनको बारेमा चर्चा नै । आफ्नै पार्टीको उम्मेदवार अर्को नेताले नचाहने, भरसक आफ्नो पार्टीको उम्मेदवारले नजितोस् भन्ने मनोकाङ्क्षाले प्रेरित । किनकि उसले जित्यो भने आफू सिद्धिन्छु भन्ने चिन्ता छ । आजीवन एक व्यक्ति नै विधायिका भइरहन पाउने व्यवस्थामा हुन पनि किन नहोस् । एक व्यक्ति जुनसुकै पदका लागि दुईपटक मात्र उम्मेदवार हुन पाउने कानुनी व्यवस्था गर्नुपर्ने रहेछ ।

निर्वाचनमा ७०-८० वर्ष उमेरको पुस्ता, ३०-४० वर्ष राजनीति व्यवसाय गरेका नेताहरू चुनावी मैदानमा छन् । श्रीमती, छोरा-छोरी, बुहारी, नातागोताको नाम समानुपातिकको लिस्टमा छ । सबैभन्दा बढी प्रम हुने, पुर्‍याउने दौडमा आफू । कोही कहिल्यै प्रम नभएकोमा जीवन निरर्थक सम्झेर योपटक जसरी भए पनि प्रम हुने दौडमा छन् । कोही बाबुले घ्यु र भात खाए, मेरो हात सुँघसुँघ भनेजस्तै प्रमको दौडमा । कोही राज्यको प्रमुख कार्यकारीजस्तो पद जिएजिए अंश लाएर लिनेमा छन् । कोही तीन त्रिलोकमा आफूबाहेक अरू प्रमका लागि लायक नभएको दम्भले चुलिएर उभेका छन् । मानौँ, कार्यकारी पद राजाको श्रीपेचजस्तो हो, लोकतन्त्र नामको परिपाटीले आफ्नै शिरमा सदासर्वदा राखिरहोस्, त्यसका लागि तन, मन, धन, नैतिक-अनैतिक के गर्नुपर्छ, सबै गर्न चुनावमा उत्रेको जस्तो ।

दलहरूको अकर्मण्यता

कहिलेकाहीँ नेताको बोलीमा मिसिएर आउने उनीहरूको अन्तरआत्माको गीत ‘राजनीति जोगी हुन गरेको होइन’ भनेको सुन्न पाइन्छ । सँगसँगै पछिल्लो कालमा ‘ब्याजको जीवन बाँचिरहेको छु’ भन्ने जस्ता अभिव्यक्ति पनि यदाकदा सुन्ने गरिन्छ ।

संसारका राजनेताहरू जसको नाम अक्सर लिने गरिन्छ महात्मा गान्धी, डा. राजेन्द्र प्रसाद, अब्राह्म लिङ्कन, मार्क्स, होचिमिह्न, नेल्सन मण्डेलालगायत थुप्रै नामहरू छन्, उनीहरूप्रति दुनियाँ नतमस्तक छ । उनीहरूले छोडेका राजनीतिका आदर्शहरू व्यवसाय र लाभको थुप्रोभन्दा पनि सेक्रिफाइस उत्सर्गकै हो; जुन सन्त वा जोगीजस्तै हो । जसका कारण मुलुक बनेको छ, समृद्धि छाएको छ । जनताले मुक्ति पाएका छन् र राजनेताहरू स्मरणीय बने ।

अहिले नेपालमा सबैभन्दा खत्तम हाम्रो राजनीति, नेता र उनीहरूले दिने शिक्षा छ । शिक्षाले न कुखुरा चिन्छ, न कुखुरा पाल्छ, न कुखुराले अण्डा पारेको देख्छ, फगत बजारमा अण्डा पाउँछ कि पाउँदैन भन्ने मात्र जान्दछ ।

करोडौँ खर्च गरेर चुनावमा होमिने र आफूले पाएको कार्यकारी पद र अधिकार वैयक्तिक फाइदाको काममा लगाउने, राजनीति एक प्रकारको नाफा र घाटाको व्यवसाय बनेको छ । राणाकालको १०४ वर्ष, पञ्चायतको ३० वर्ष, बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुर्स्थापनापछिको ३० वर्ष र गणतन्त्र प्राप्तिपछिको १५ वर्षमा हाम्रा लागि आदर्श व्यक्ति कोही बनेन । उनीहरूको जीवनी हाम्रो लागि अनुकरणीय रहेन ।

झनै माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वपछि बहुप्रचलित भाषा छ, ‘ब्याजको जीवन बाँचिरहेको, बिताइरहेको हो ।’ अभिव्यक्ति सुन्दा सहादत हुनबाट बचेका लडाकु, कमान्डर, नेताहरूको क्रान्तिकारी जीवन बुझ्छौँ । तर, आफ्नै आँखाअघि उनीहरूको विलासीपूर्ण जीवनशैली र प्रोपर्टी हेर्ने हो भने उनीहरूले सशस्त्र द्वन्द्वमा होमेको जीवन त आर्थिक लगानी थिएछ । जो सहादत भए, तिनले सावाँब्याज दुवै डुबाए । जो बाँचे, तिनले सावाँ जोगाए, अहिले ब्याज र स्याज बटुल्दा उनीहरूको जीवन उन्नत छ । उनीहरूबाट लोकले के सिक्ने ?

राणा शाही, राज शाही, कांग्रेसी वा साम्यवादी सबैको विचारधारा प्रयोग भइसकेको तर सबै परिणामविहीन भए । आमयुवा जनमानसले विगतका प्रयोगहरूलाई धारे हात लाएर आफ्नो राजनीति आफैँले गर्ने हिम्मतका साथ अघि बढ्नु स्वागतयोग्य कुरा हो । पाँच वर्षअघि भएको स्थानीय र सङ्घीय तथा प्रादेशिक निर्वाचनमा युवाहरूको हस्तक्षेप भएन । दलहरूको प्रतिस्पर्धामा साम्यवादी विचारका दलहरूले प्रचण्ड बहुमत ल्याउनु सान्दर्भिक थियो । तर, मुलुक बनाउने अठोट, उन्नत विचार, चिन्तनको अभावमा राज्यको शक्ति नोकरशाही कर्मचारीतन्त्र, व्यवसायी, नातावाद-कृपावाद, दलवाद र डनवादको चङ्गुलमा पर्दा ५ वर्ष बिनाउपलब्धि, झैझगडा र आपसी द्वन्द्वमै बित्यो । संवैधानिक सङ्कट नै उत्पन्न भयो । त्यसले एउटा गतिलो सिकाइ आमनागरिक समुदाय र युवा वर्गलाई भयो । ‘डेट एक्सपायर’ औषधि बिरामीलाई खुवाए बिरामी फर्कने होइन, बरु मर्छ ।

संसद्‌मा गणतन्त्रवादी र राजावादी आमनेसामने हुने संकेत

आज बहुदलीय परिपाटीमा दल र नेताहरू स्थानीयदेखि सङ्घसम्म अघिल्लो पङ्क्तिमा हुने नै भए, तर उनीहरूले चुनौतीको जँघार तर्नुपर्ने भएको छ । चुनौती दिने युवाहरूको जुन अठोट छ, स्थानीय निर्वाचन २०७९, सङ्घीय र प्रदेशको निर्वाचन २०७९ मा तिनले एउटा परिवर्तनकामी आशा एवम् विश्वासका चरित्रहरू देखाउन थालेका छन् ।

पूर्वमा नेकपा (एमाले)का नेता केपी शर्मा ओलीविरुद्ध साहित्यकार युग पाठकदेखि, पश्चिममा नेकाका सभापति शेरबहादुर देउवाविरुद्ध सागर ढकालको चुनौती चर्चाको विषय रह्यो । चुनौती चुनौती नै सही, नागरिक तहबाट स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिएर निजी सम्पत्तिको रूपमा राजनीति गर्ने नेताहरूको रवैया धरमराएको छ ।

महिला समावेशीको नाममा नेताहरूले आ–आफ्ना अर्धाङ्गिनी, छोरी-बुहारी, आफ्ना-आफन्त, कृपापात्रहरूलाई समानुपातिकमा राख्ने र प्रत्यक्ष निर्वाचनमा आफैँ नै बलबाहु देखाउने अवास्तविक पितृसत्तात्मक सोचको संस्कृतिलाई युवा महिला सोविता गौतम, डा. तोसिमा कार्की, गोमा तामाङ र नागरिक उन्मुक्ति पार्टीकी अध्यक्ष रञ्जिता श्रेष्ठले च्यातिदिएका छन् ।

सोविता कानुनमा स्नातक हुन् भने तोसिमा चिकित्सक । न्यायक्षेत्रमा व्याप्त बिचौलिया व्यवसायलाई अन्त्य गर्न सोविताले सक्छिन् । चिकित्साक्षेत्रका बिचौलियाविरुद्ध जीवनमरणको लडाइँ लड्ने डा. गोविन्द केसीको आन्दोलनलाई डा. तोसिमाले अगाडि बढाउन सक्छिन् । त्यसरी नै वैदेशिक रोजगारीबाट पीडित विशेषतः महिलाहरूको नारकीय जीवन बुझेकी, देखेकी र लडेको अनुभव बोकेकी गोमा तामाङले वैदेशिक श्रमबजार, जहाँ महिला बेचबिखन र ओसारपसारको घृणित पुँजीका आधारमा राजनीति गर्ने विकृत परम्पराको अन्त्य गर्न सक्छिन् ।

थरुहट आन्दोलनको बिम्ब बनेका रेशम चौधरी करिब ३३ हजार मत ल्याएर पनि राज्यको बन्दीको रूपमा गएको पाँच वर्ष एउटा ज्यानमाराजस्तो जेलजीवन बिताउँदैछन् । उनको थरुहट स्वशासित राज्यको आन्दोलनलाई निरन्तरता दिन सक्छिन् । त्यसैका लागि एक राजबन्दी, थारू आदिवासीका अभियन्ता, कैलाली टीकापुरका जनताले आफ्नो विधायिकाका रूपमा चुनेर पठाएका राजनेताको राजनीतिक आस्थाको नेतृ रञ्जिता श्रेष्ठलाई कैलालीबाट निर्वाचित गराएका छन् । उनैले नागरिक उन्मुक्ति पार्टीको नेतृत्व गरेकी छिन् । यी सबै पुरातन राजनीतिक सोच, मूल्य, दृष्टिकोण र राजनीतिलाई विकृतिको बागमती बनाउने प्रवृत्तिका विरुद्ध उभिएका प्रतिनिधि पात्रहरू भए ।

व्यक्तिको स्वतन्त्र उम्मेदवारी मात्र होइन, स्वतन्त्र व्यक्तिहरूको पार्टी राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा)को अध्यक्ष बनेका रवि लामिछाने एक सक्रिय सञ्चारकर्मी हुन । मुलुकका तमाम समस्याहरू उनको टीभी कार्यक्रम 'सिधा कुरा जनतासँग' मार्फत जहाँको त्यहीँ डिल गरेका जानकार छन् । अझ नेपालको राजनीतिमा उनको प्रवेश र सफलता हेर्ने हो भने युक्रेनियन राष्ट्रपति भोलोदिमिर जेलेन्स्कीको आगमनसित केही समानता छ ।

युक्रेनको राजनीति विसंगतिविरुद्ध राष्ट्रपतिको अकर्मण्यताकेन्द्रित चरित्र बनेर चलाएको कार्यक्रम ‘सर्भेन्ट अफ पिपल (जनताको नोकर)’ नै अन्ततः जेलेन्स्कीको पार्टी बन्यो र जेलेन्स्की युक्रेनको राष्ट्रपति बने ।

अबका दिन सोविता, तोसिमा, गोमा, रविलगायतले सुनसरीदेखि कैलालीसम्म ओगटेको जुन राजनीतिक भू–सतह छ, त्यसले कस्तो रूप लिन्छ, हेर्न बाँकी छ । तर, निश्चय नै उनीहरू कि भुईंका हुन्, कि भुईं मान्छेको कुरा गर्नेहरू, सङ्घीय संसद्‌मा पुग्नुले नेपालको राज्यको आकार र प्रकारमा निकै ठूलो आशाको किरण छरिरहेको प्रतीत हुन्छ । भुईं मान्छेहरूलाई एकातिर आफ्नो तागत लोकतान्त्रिक राज्यमा कति हुँदोरहेछ, बुझ्ने अवसर मिलेको छ भने अर्काेतिर जनता भेडा हुन्, किनबेच गरे पुगिहाल्छ भनेर बुझ्ने बनियाँ प्रवृत्तिका नेताहरूको राज्यमा ८ रेक्टरको भुइँचालोको कम्पन आएको छ ।

जनताको जानेमाने हस्तक्षेपलाई राजनीतिक वृत्तले ‘हावा, हुरी’ को नाम दिएका छन् । हुन पनि सक्छ । जस्तो सामाजिक उदारवाद र लोकतन्त्रको कुरा झिकेर उदाएका रवीन्द्र मिश्रले आफ्नै पालामा समृद्धिको दिन ल्याउने नारा लाएर लाखौँ युवाहरूको मन जित्न थालेका थिए । दलहरूको गैरजिम्मेवारीपनको उछितो काढेर जन्मेको पार्टीले जवाफदेही सरकार, भ्रष्टाचारको अन्त्यका लागि काम गर्ने घोषित नीति लिएको थियो । तर, सङ्घीयता र लोकतन्त्र (धर्मनिरपेक्षता)को विरुद्ध राजतन्त्रको अपरिहार्यताको कुरा गर्न थालेपछि रवीन्द्र मिश्रको पार्टी समाप्त हुन वर्ष दिन पनि लागेन । हावा-हुरी आयो, गयो । मुलुकको बिग्रँदो अवस्थाले भविष्यप्रति चिन्तनशील युवाहरू पलायन भएर विदेशिनेभन्दा पनि सुषुप्त रूपमा क्रियाशील रहे, छन् र हुनेछन् ।

राणाकालको १०४ वर्ष, पञ्चायतको ३० वर्ष, बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुर्स्थापनापछिको ३० वर्ष र गणतन्त्र प्राप्तिपछिको १५ वर्षमा हाम्रा लागि आदर्श व्यक्ति कोही बनेन । उनीहरूको जीवनी हाम्रो लागि अनुकरणीय रहेन ।

तिनै युवाहरू कोरोना कहरको बीचमा ‘इनफ इज इनफ’ आन्दोलनमा देखा परे, स्थानीय निर्वाचनमा बालेन-हर्के भएर प्रकट भए । स्थानीय निर्वाचनमा एक्लाएक्लै उभिएका उनीहरू सङ्घीय निर्वाचनमा सघन रूपमा आए । रास्वपाले प्रदेशमा उपस्थिति देखाएको छैन । यही कुरालाई कसैले सङ्घीयताविरोधीका रूपमा देखेका छन् । जबकि रास्वपाको वाचापत्रमा सङ्घको प्रादेशिक संरचनाको नेतृत्व को हुने, त्यसको कसरी चयन गर्नेसम्मको कुरा भएकाले उनीहरू सङ्घविरोधी हुन् भन्ने कुरा मिथ्याजस्तो लाग्छ । अझ रास्वपाको आगामी दिनका बारेमा कुरा निस्कँदा राजनीतिशास्त्रका प्राध्यापक खड्ग केसीले ‘सङ्घीयता र धर्मनिरपेक्षतामाथि पनि फरक मत राख्न सक्छ (कान्तिपुर, ७ मंसिर २०७९)’ भनेका छन् । जुन रास्वपाको वाचापत्रसित बाझ्ने कुरा त भइहाल्यो, सँगसँगै धर्मनिरपेक्षताको विरुद्ध रास्वपाको बिनानीति विचार ‘फरक मत राख्न सक्छ’ भन्नाको तात्पर्य रास्वपा सङ्घीयता र धर्मनिरपेक्षविरोधी होइन, तर विरोधी विचार रास्वपामा इम्प्लान्ट गर्न केसीले खोजेको भने प्रस्ट बुझिन्छ ।

अबको संसद् : दशतिर मुख फर्केको 'रावणको टाउको'जस्तो

तर रास्वपा गणतन्त्र, सङ्घीयता र लोकतन्त्र (धर्मनिरपेक्षता) मान्दैन भने अहिले नै प्रस्ट भन्नुपर्छ, नत्र रवीन्द्र मिश्रले नै उसको बाटो खनिदिएको छ भनेर बुझ्नुपर्छ । जसरी दलहरूले रास्वपालाई हावा-हुरीको संज्ञा दिँदैछन्, त्यो भोलि सत्य सावित हुन्छ ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको वैचारिकीको प्रश्न

स्वतन्त्र भनेको स्वतन्त्र व्यक्ति नै हो । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको परिभाषा गुगलमा खोज्नै परेन । एउटा पार्टी हो जसरी नेका, नेकपा (एमाले), नेकपा (माके), नेकपा (एसके) आदि छन् । फरक के छ भने यो पार्टीको संस्थापक अध्यक्ष सञ्चारकर्मी रवि लामिछाने हुन् । रास्वपा स्थापना भएको करिब ४\५ महिना मात्र भयो । आफ्नो वैचारिकी किटानका साथ यो हो भनेर तय गरिसकेको छैन । बिनाविचारधाराको पनि हुन सक्छ भन्ने प्रश्नहरू सामान्यजनदेखि बौद्धिक जगत्‌मा मजाले उठिरहेको छ ।

अन्य पार्टीझैँ रास्वपाले पनि आफ्नो वाचापत्रमा (हिमाल खबर, १० असोज २०७९) भनेको छ– प्रत्यक्ष निर्वाचित प्रधानमन्त्री र मुख्यमन्त्री; मुख्यमन्त्रीले फरक लिङ्गको उपमुख्यमन्त्री नियुक्त, राष्ट्रपतिको उम्मेदवार कम्तीमा १० वर्ष कुनै राजनीतिक दलमा नलागेको वा राजनीतिक लाभ नलिएको, जसको चयन वडाध्यक्ष- प्रतिनिधिसभा सदस्यले गर्ने; राष्ट्रियसभाका अध्यक्ष पदेन उपराष्ट्रपति हुने ।

निर्वाचन प्रक्रियामा सुधार, सुशासन, भ्रष्टाचारविरोधी, लैङ्गिक विभेद अन्त्य, सामाजिक न्याय र समावेशीकरणलाई ध्यान दिने स्वतन्त्र पार्टीको वाचा छ । साथै, ३० वर्षभित्र अर्थात् विसं २११० सम्ममा गरिबी हटाउने वाचा गरेको छ ।

यिनै वाचाहरू पत्याएरभन्दा पनि अघि नै माथि भनिसकियो कि दलहरूको अकर्मण्यताका विरुद्ध आमरूपमा नागरिक चेत खुलिसकेको छ । निश्चय नै त्यो पूर्वमा हर्क साम्पाङ, गोमा तामाङमार्फत अभिव्यक्त भयो । पश्चिममा रञ्जिता श्रेष्ठ भएर पार्टी गठन भएको छ । बीचमा रवि लामिछानेलगायत अरू पनि छन् । उनीहरूको कर्मको पृष्ठभूमि आमनागरिकको सरोकारसित मेल खाँदा उनीहरू सङ्घीय संसद्‌मा पुगेका हुन् ।

समाज विज्ञानको अध्ययनका धेरै पक्षहरूमध्ये दुइटा आगमनात्मक (इन्डक्टिभ) र निगमनात्मक (डिडक्टिभ) दृष्टिकोणहरू यहाँ चर्चा गर्नु सान्दर्भिक होला । नेपाली भाषा संस्कृतिको चलन चल्तीमा भन्नुपर्दा ‘जे हुन्छ, त्यही टर्छ’ भन्नेजस्तो दृष्टिकोण आगमनात्मक हो भने कुनै पनि कुरा त्यत्तिकै हुन्न । त्यो हुनका लागि विभिन्न दर्शन, सिद्धान्त, विचारले काम गरिरहेको हुन्छ भन्ने दृष्टिकोण निगमनात्मक हो । अब समस्याको हल आगमनात्मक बाटोबाट लिने वा निगमनात्मक बाटोबाट लिने आ–आफ्नै कुरा र सन्दर्भ विशेष पनि हुन्छ । रास्वपाको सन्दर्भमा कुरा गर्दा उनको बहुप्रचारित र लोकप्रिय कार्यक्रम, 'सिधा कुरा जनतासित' को अन्तर्य बुझ्दा उनी नीति, सिद्धान्त, विचारभन्दा पनि ‘जे पर्छ, त्यही टर्छ’ को नजिक छन् ।

दलहरू स्वार्थ समूहकाे कब्जामा छन्, स्वतन्त्रहरू भिजनबिनै आए

त्यसो त राष्ट्रवाद, अन्तर्राष्ट्रवाद, उदारवाद, समाजवाद, पुँजीवाद, गान्धीवाद, माओवाद, जुचेविचारधारा, साम्यवादजस्ता अनगिन्ती विचारधारा बोकेका राजनीतिक पार्टीहरूको कमी नेपालमा कहिल्यै थिएन र भएन । तिनले कुनै पनि समस्या हल गर्न कि चाहेनन्, कि हाम्रो सन्दर्भमा सकेनन् ।

अहिले नेपाल समाजवादीको कब्जामा उदारवादको नाममा नवउदारवादीहरूको हस्तिनापुर बनेको छ । हामी यसरी रित्तिएका छौँ, न आफ्नो ज्ञान छ, न प्रविधि र सीप, न श्रम छ, न उत्पादन, न वस्तु छ । सबैभन्दा खत्तम हाम्रो राजनीति, नेता र उनीहरूले दिने शिक्षा छ । शिक्षाले न कुखुरा चिन्छ, न कुखुरा पाल्छ, न कुखुराले अण्डा पारेको देख्छ, फगत बजारमा अण्डा पाउँछ कि पाउँदैन भन्ने मात्र जान्दछ । अण्डाको दाम रात दुगुना-दिन चार गुना वृद्धि हुँदा मूल्यवृद्धिले ढाड सेकिएर बस्नुबाहेक हामी सित कुनै जुक्ति नै छैन । दुनियाँले खनीजोती उत्पादन गरेको वस्तुको सानोतिनो बजार छ । त्यो वस्तुको भोगी आफूलाई बनाउने बाहेक नेपाली शिक्षाले केही दिन्न ।

भोगी हुन/गर्न पैसा चाहियो । त्यो पैसा खोज्न परिवार, घर, समुदाय सबै छोडेर विदेशिनु नेपालीको दुर्भाग्य हो । त्यो पनि कोभिडपछि मरिने डर, मन्दीको चिन्ताले भविष्य अनिश्चित छ । वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त थोरबहुत रेमिट्यान्सले शिक्षा, स्वास्थ्य र सुविधाका लागि शहर झर्ने; तर आफ्नो परम्परागत तथा मौलिक सीप, श्रम, ज्ञानको बिर्को पूर्ण रूपमा बन्द गरेर, एक प्रकारले परजीवी संस्कार र संस्कृति बढ्दो छ । यही सङ्कटबाट मोचन हुन, वैदेशिक श्रममा जाने लाखौँ युवालाई नेपालमा नै रोजगारी दिएर अरू बनेको मुलुकजस्तै नेपाल बनाउने अठोट रास्वपाको बुझिन्छ ।

स्थानीय निर्वाचनमा अप्रत्याशित तवरमा निर्वाचित हर्क साम्पाङको सन्दर्भ लिऊँ । भोट हाल्न गाउँ जाने क्रममा धरानमा आयोजित एउटा कार्यक्रममा उपमेयरसित भेट भयो । मेयरसित भेट्ने इच्छा व्यक्त गर्दा उनले मलाई पालिकामा बोलाउने चेष्टा गरेनन् । बरु मेयरलाई नै कल गरेर समय मिलाऊँ, म जहिले हाजिर छु भनेर मेयरको नम्बर दिए । अर्को मित्रले त्यही थपे, 'मेयरसा'प त सधैँ पानी बनाउन जानुहुन्छ, यस्तो कुनै पनि प्रकारको कार्यक्रममा जानुहुन्न पो ! मान्छे भेट्न पनि त्यति मन पराउन्नन्, भेट पाउनुहुन्छ कि !' अर्का मित्रले भने, 'धरानमा यो समयमा मच्छड हुन्नथ्यो, मच्छड प्रशस्त पाइन्छ । हर्क साम्पाङले नगरमा पानी ल्याएपछि ठाउँ-ठाउँमा पानी जमेर डेङ्गी भेटिएको पो भन्छन् त सर !'

केही लाक्षणिक अर्थको उनको कुरा सुने । मैले भनेँ, 'ठीकै छ, बर्खामा त सर्दु, सेउतीमा पानी छ र खुवाउनुहुन्छ, हिउँदमा कसरी खुवाउनुहुन्छ नि ?' 'उनले भने, 'अरूले बर्खामा पनि खुवाएनन् ! तर हर्क साम्पाङ आएपछि धरानमा अहिलेसम्म पानी खुवाउँदैछन्, सुक्खामा के गर्छन् कुन्नि !'

दलहरू नसुध्रिए अरब क्रान्तिकाे बाटाे लिनेगरी आएकाे स्वतन्त्रकाे लहर

मलाई थाहा थिएन, धरानमा बर्खामा पनि पानीको अभाव हुन्छ भन्ने कुरा । किनभने नेपालमा मनसुनमा पूर्वको चेरापुञ्जी भनेर धरानलाई चिनिन्छ भने पश्चिममा पोखरा । मेरो मतलब उपलब्ध प्राकृतिक स्रोत, साधनको उपयोग र उपभोग गर्न वा गराउन नसक्ने अनगिन्ती मेयरहरू धरानमा आए, खानेपानीको आपूर्तिको डिजाइनिङ, मोडलिङ गरे । राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय कन्सल्ट्यान्टहरूले के गरेनन्, तर पानी खुवाउन सकेनन् । जुन हर्क साम्पाङले धरानेलाई परिचालन गरी खाने खुवाउने कार्य गर्दैछन्, त्यो हामीले सकारात्मक रूपमा लिनुपर्छ ।

अब यति हो कि धरानमा पानी खुवाउनका लागि आवश्यक इन्जिनियरिङ ज्ञान, बजेट र जनश्रमदान वा सहभागिताको पछि आवश्यक वस्तुको उत्पादन, मूल्य र बजारका बारेमा सोच्न थाल्नुपर्‍यो । कथित विज्ञ् भनेर एडीबी, वर्ल्ड बैङ्क, ईयूका कन्सल्ट्यान्टहरूको पूजा गर्दागर्दा धराने थाकिसकेका छन् । हर्क साम्पाङले धरानेलाई जगायो । पानी धारामा आउन थाल्यो । जब त्यो विचारमा परिणत भई बग्न थाल्छ, त्यसपछि विचारधारा बग्छ, हर्क साम्पाङको ।

विचारधारा के आवश्यक नै हुन्छ ?

विचारधारा आवश्यक छ कि छैन । विचारधाराले ग्रस्त हामी नेपालीका लागि राजनीतिक दल, नेता भन्नेबित्तिकै विचारधारा, सिद्धान्तको पहिचान भन्ने लाग्छ । विशेषगरी लोकतान्त्रिक उदारवाद र साम्यवाद वा समाजवादी विचारको टक्कर हामीमाझ देखा पर्छन् । अपितु यी विचारहरू दोस्रो विश्वयुद्धपछिको दुनियाँको नजरमा हेर्दा विचारधाराहरूले बढी महत्त्व पाएका थिए ।

सहादत हुनबाट बचेका लडाकु, कमान्डर र नेताहरूको विलासीपूर्ण जीवनशैली र प्रोपर्टी अहिले हेर्ने हो भने उनीहरूले सशस्त्र द्वन्द्वमा होमेको जीवन त आर्थिक लगानी थिएछ । जो सहादत भए, तिनले सावाँब्याज दुवै डुबाए, जो बाँचे, तिनले सावाँ जोगाए, अहिले ब्याज र स्याज बटुल्दा उनीहरूको जीवन उन्नत छ । उनीहरूबाट लोकले के सिक्ने ?

बीसौँ शताब्दीको अन्त्यसँगै दुई शक्तिशाली मुलुकहरू अमेरिका र सोभियत सङ्घबीचको शीतयुद्धको अन्त्य भयो । विचारधाराको लडाइँ समाप्त भएको भनियो, तर विचारहरू मर्ने कुरा भएन । कुनै न कुनै रूपमा अभिव्यक्त भइनै रहे । अघिल्लो समाजका व्यक्तिहरूले पुराना आइडोलोजीहरू इतिहासको गर्भमा, लाइब्रेरीहरूमा थान्को लाए । तर, पछौटे समाजका व्यक्तिहरूका लागि विचारधाराहरू गीता, बाइबल र कुरानजस्तो रटान लाउनुपर्ने रिचुअल्स बने । हामीले विचारधारा यथार्थमा नमाने पनि तिनको व्यग्र चिन्तन-मनन र निर्देशित भएझैँ गर्छौं ।

बहुदलीय लोकतान्त्रिक राज्यको प्रगतिशीलता : स्वतन्त्र उम्मेदवारीको हस्तक्षेपको कसीमा

हाम्रो सिङ्गापुरको सपना

बिनाविचार समृद्ध बनेको शहरिया मुलुक सिङ्गापुरको सन्दर्भ हामीले बुझ्नु सान्दर्भिक नै होला । भारतको जवाहरलाल विश्वविद्यालय (जेएनयू)का विद्यार्थीहरूको एक भेलालाई सम्बोधन गर्दै सिङ्गापुरका निर्माता ली-क्वान-यूले एक समय भनेका थिए कि सिङ्गापुर बिनाकुनै विचारधारा बनेको मुलुक थियो । 'सङ्कटबाट उत्पन्न मुलुकलाई सिङ्गापुर बनाउन कसरी सकिन्छ भन्ने प्रश्नको समाधान यसरी बन्छ कि, त्यसरी बन्छ' भनेर सामूहिक रूपमा गरिएको खोजी र प्रयत्नले सिङ्गापुर बनेको उनको भनाइ थियो ।

एउटा सामुद्रिक टापु सन् १९६५ मा मलायाबाट उछिट्टिएर नयाँ मुलुक बन्नु त्यो बेला उसको दुर्भाग्य थियो, किनकि सुलतानी मले राजाहरूलाई लाग्यो कि आप्रवासी दोकाने चिनियाँहरूको बाहुल्य भएको टापु, जहाजमा काम गर्न आएका तमिलहरूको आवादी भविष्यमा मलायाको टाउको दुखाइ हुन्छ, राखी राख्नु उचित हुन्न ।

ली-बुन-हिओइक को, 'उपलब्धि अवधारणाको साथ उत्तरजीविता विचारधाराको मिलान उपलब्धिको अवधारणा सहित' शीर्षकको लेख सन् १९७८ मा साउथ एसियन एफायर्समा छापिएको थियो । उक्त लेखमा भनेका छन् कि सन् १९७७ सम्ममा सिङ्गापुरले दुईवटा थिम्स (विषयवस्तुहरू) लियो- उत्तरजीविता विचारधारा (सर्भाइवल आइडोलोजी) र उपलब्धिको अवधारणा (एचिभमेन्ट एप्रोच) । ली-क्वान-युको 'पिपल्स एक्सन पार्टी (पीएपी)'को सरकारले उत्तरजीविता विचारधारा लिनुको गहिरो सम्बन्ध सिङ्गापुरको भूराजनीतिक अवस्थितिसँग थियो । किनकि स्रोतसाधनविहीन एउटा व्यापारिक बन्दरगाहले एउटा स्वतन्त्र मुलुकको रूपमा अस्तित्वमा रहनु चुनौती थियो ।

दुवै राजनीतिक तथा आर्थिक अर्थमा भर्खरै स्वतन्त्र भई बनेको मुलुकमा पीएपीको दुईतिहाइभन्दा अधिक जनसमर्थन पाएर बनेको सरकारको समय एकदमै गहन र उदात्त सङ्घर्षमा रह्यो । समाजवादी र साम्यवादीको आकर्षणमा युवाहरू प्रभावित हुने जोखिम थियो ।

चिनियाँ आप्रवासीले भरिएको टापुमा तमिल आप्रवासी र मले आदिवासीको पहिचान नगण्य थियो । पीएपीले के ठहर गर्‍यो भने सिङ्गापुर चिनियाँ आवादीको ७० प्रतिशत भएर के गर्नु ? भौगोलिक रूपमा दक्षिण पूर्वी एसियामा पर्छ, स्रोत साधन केही पनि छैन । खाने पानीको आपूर्ति समेत मलायाबाट हुन्छ । ली-क्वान-यु ले निर्णय लिए– चिनियाँको बाहुल्य भए पनि सिङ्गापुरलाई तेस्रो चीन बनाउने नभई दक्षिण पूर्वी एसियामा मिसिनुपर्छ । बहुनस्लीय (मल्टिरैसियल)- आप्रवासी मङ्लोलियन चिनियाँ र तमिल र रैथाने आदिवासी मलेको साझा मुलुक बनाउनपर्छ । त्यसरी नै बहुभाषिक (मल्टिलिङ्गुल)- मैन्डरिन चिनियाँ भाषा, तमिल भाषा र मले भाषा राज्य बनाउनु अपरिहार्य छ । यो बाध्यात्मक अवस्थाले उत्तरजीविता (सर्भाइभल आइडोलोजी) को विचारधारा उत्पन्न भएको थियो ।

दलको विकल्प स्वतन्त्र हाेइनन्, पार्टीभित्रैबाट विद्रोह गर्नुपर्छ : कृष्ण खनाल (अन्तर्वार्ता)

अर्को पक्ष भनेको उपलब्धिपूर्ण अवधारणा (एचिभमेन्ट कन्सेप्ट) । बहुनस्लीय र बहुभाषिक मूल्य र मान्यता, सबैको पहिचान सम्बोधन भयो, प्राप्त भएपछि एकअर्कोप्रति मित्रता र सहिष्णुताको संस्कृतिको बीजारोपण भयो । हरकोही उत्तरजीविता विचारधारा (सर्भाइभल आइडोलोजी)लाई अक्सर सिंगापुरियनहरूले आफ्नो उपलब्धि (एचिभमेन्ट), उत्कृष्टता (एक्सिलेन्सी) र योग्यता (मेरिटस) बाट मात्र सम्भव छ भनेर जोड्न थाले ।

आर्थिक नीतिमा सिङ्गापुरलाई दुनियाँको शहर बन्नु थियो । सन् १९७२ मा सिङ्गापुरियन विदेशमन्त्री एस राजारत्नमले पहिलोपटक सिङ्गापुर दुनियाँको शहर बनाउने प्रस्तावको अन्तर्य भनेको सांसारिक आर्थिक प्रणालीसित अन्तरनिर्भर (इन्टरडिपेन्डेन्सी) भई सम्बन्ध स्थापना गर्नु, जसको कारण सिङ्गापुरका उत्पादित वस्तुहरू संसारका बजारमा पुर्‍याउन सकिन्थ्यो । जहाजको बन्दरगाहको शुल्क उठाउने परम्परागत अर्थनीतिबाट मुलुक औद्योगिकीकरणमा प्रवेश गर्‍यो । त्यसका लागि राजनीतिक स्थायित्व पूर्वसर्त भयो । वैदेशिक लगानी गर्नेहरू सुनिश्चित होऊन् कि उनीहरूको निवेश डुब्दैन भनेर । राजनीतिक स्थायित्वका लागि द्वन्द्व निप्टिनु आवश्यक थियो ।

अधिवक्ता जी. रमान साम्यवादी विचारधारा पक्षका नेता थिए, उनी पीएपीका विरुद्ध उभिए । युरोपियन साम्यवादी नेता, मालकोल्म काल्डवेल, जो बेलायती लेबर पार्टीका सदस्य र सोआस (स्कुल आफ ओरियन्टल एण्ड अफ्रिकन स्टडिज)का प्राध्यापक थिए, उनको सहयात्रामा ली-क्वान-यु को विरोधमा रमान क्रियाशील बने । उनलाई साम्यवादी विचारको अभियोगमा बन्दी बनाइयो र उनको समूहले पीएपीको विरुद्ध गरेका हर गतिविधि सरकारले खुला पारदर्शी तवरमा कानुनी मार्ग र सञ्चारको माध्यममा ल्यायो । कारण सिङ्गापुरका हर युवाहरूले थाहा पाऊन् कि दुईतिहाइभन्दा ज्यादा जनमतले चुनेको लिको विरुद्ध जी. रमानको समूहले कसरी कानुनी राज्यको विरुद्ध साम्यवादी राजनीतिको हरकत गर्थ्यो भनेर । जी. रमान साम्यवादी विचारको राजनीतिलाई सिङ्गापुरमा बढावा दिन, सिङ्गापुरको मलेसिया र बेलायतसित भएको मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध चिस्याउन ‘ब्लाक अपरेसन’ नामको हर्कतसम्म गरे, तर सफल भएनन् ।

अन्त्यमा,

मानवीय मूल्य र मान्यताको निरपेक्ष भौतिक विकास- बाटो-घाटो, पुल-पुलेसा, स्वास्थ्य, शिक्षा, रोजगारी, बजार, वस्तुको कुरा हामीले गरिरहेको शताब्दी भयो । स्वतन्त्र, राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका वा कोही अहिले राज्यको नीति निर्माण, ऐन तर्जुमा गर्ने ठाउँमा पुगेर यो गर्छु, त्यो गर्छु भनेर जसरी उत्साहित हुनुभएको छ, यसमा बुझ्नुपर्ने आधारभूत कुरा भनेको हाम्रो ‘मानवीय विविधता र हामीसित भएको स्रोत र साधन’ कसरी परिचालित हुने र गर्नेमा केन्द्रित हुन जरुरी छ ।

निश्चय नै स्थिर सरकार र नेताको डिटरमिनेसन नभई नहुने कुरा हुन् । विचार, दर्शन, नीति, सिद्धान्त आफ्नो अनुकूल हुनु राम्रो, नभए आफ्नो काम आफैँले गर्दा सिकिने वा जानिने कर्मले सांसारिक विचारधारा निर्माण र बहन गर्नका लागि योगदान गर्न सकिन्छ । तर, सांसारिक विचारधारा आफ्नोमा आयात गरेर विकास गर्छु भन्नु र गलफन लाउने गलामा टाई बाँधेर हिँड्नुजस्तो मात्र हो ।