गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई कार्टुनमा हवल्दार बनाउँदा भागी-भागी हिँडेका अशोकमान (भिडियो)

गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई कार्टुनमा हवल्दार बनाउँदा भागी-भागी हिँडेका अशोकमान (भिडियो)

A+ A A-

नेपाली कांग्रेसका पूर्वसभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई कार्टुनमा हवल्दार बनाउँदा आफू दुई/तीन दिन भागेर हिँडनुपरेको किस्सा सुनाउँदै कार्टुनिस्ट अशोकमान सिंले कुराकानी थाले । आफूले थुप्रै पात्रका थुप्रै कार्टुन लेखे पनि झट्ट दिमागमा गिरिजालाई हवल्दार बनाएकै कार्टुन आउने गरेको उनी बताउँछन् ।

काठमाडौंको डल्लुस्थित निवासमा पुराना दिन सम्झिँदै उनी नोस्टाल्जिक बने । चित्र, कार्टुन, मूर्ति, डिजाइन, पुस्तक, फोटोग्राफी, अध्यापन आदि कलालाई एकसाथ अघि बढाइरहेका कलाकार सिंका एक दर्जनजति पुस्तक पनि प्रकाशित छन् । उनी पछिल्लो समय मूर्ति बनाउने काममा समेत व्यस्त हुन थालेका छन् ।

कामना प्रकाशनको संस्थापकमध्ये एक उनी ‘कार्टुनिस्ट क्लब’को संस्थापक अध्यक्षसमेत हुन् । २०४१ सालमा स्थापना भएको कामना प्रकाशनबाट विशेषाङ्कका रूपमा वार्षिक रूपमा प्रकाशित हुने ‘कामना गाईजात्रा' अङ्कले पनि नेपालमा कार्टुनकला विधालाई फस्टाउन ठूलो भूमिका खेलेको थियो । १३ मंसिर २०५७ मा स्थापित भएर कार्टुनिस्ट क्लब नेपालले अशोकमान सिंकै नेतृत्वमा कार्टुन विधाको स्तरोन्नतिमा काम गर्न थालेको थियो ।

बहुआयामिक क्षमताका अशोकमान सिंले पाल्पाको तानसेनबाट काठमाडौं आएर दुई दशकभन्दा लामो समय कार्टुनकारिता गरे । सोसल मिडियाको युग सुरु हुनुभन्दा धेरै पहिले उनले लेखेका कार्टुनले बजारमा सनसनी मच्चाउँथे । कार्टुनकै कारण म्यागेजिन भरमार बिक्थे । तर, अचेल धेरै भइसक्यो पाठकले उनका नयाँ कार्टुन देख्न पाएका छैनन् ।

काठमाडौं विश्वविद्यालयका विद्यार्थीलाई अध्यापनसमेत गराइरहेका उनी फुर्सदको बढी समय पेन्टिङमा लगाउँछन् । नेपाल समाचारपत्रमा पनि उनले लामो समय कार्टुन लेखेका थिए ।

को हुन् अशोकमान सिं ?

पाल्पाको तानसेन नगरपालिका– ५, टक्सार टोलमा ८ असोज २०१२ मा जन्मेका अशोकमान सिं बच्चैदेखि चित्र लेखनमा रुचि राख्थे । पढ्नमा अब्बल उनले चित्रकला प्रतियोगिताहरूमा समेत पुरस्कार जित्थे । बालखैमा आफू कलातिर तानिनुमा आफ्नी आमालाई उनी श्रेय दिन्छन् ।

उनकी आमा जानकी सिं बाँसका चोयाको बुट्टा हालेर बास्केट, ढाकी, डोको बनाउँथिन्, जुन निकै कलात्मक हुन्थ्यो । अशोकमान यी सबै कुरा निकै ध्यान दिएर हेर्थे र तयार भइसकेको डालो, ढाकीमा रङ पोत्थे । पछि यसप्रति उनको लगाव बढ्दै गयो ।

पढाइसँगै उनले तकियाको खोल, बेडको तन्ना, रुमाल आदिमा विभिन्न डिजाइनका बुट्टा, चित्रहरू फेब्रिक रङ भरेर बनाउन थाले । ‘मेरो कामले गाउँले पनि प्रभावित भएछन् र घरमा बोलाएर विभिन्न बुट्टाका डिजाइनहरू बनाउन लगाए । त्यो बेला म घरमा कमै खाना खान्थेँ, किनकि गाउँमा मलाई खाएर भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो’, ६८ वर्षे सिंले सम्झिए ।

उनी अर्को एक प्रसङ्ग सुनाउँछन्, जसलाई उनी आफ्नो जीवनको टर्निङ प्वाइन्ट भन्न रुचाउँछन् ।

२०२२ सालमा शुक्रबारको दिन, स्कुलबाट फर्किंदा उनी घरनजिकैको छिमेकी काकाहरूको तिलक प्रिन्टिङ प्रेसमा पुगे । पेटीमा बसेर छिमेकी बाजे अमृतलाल वज्राचार्य हुक्कामा तमाखु फुकिरहेका थिए । टोलका अरु १५ जना गफिइरहेका थिए । अशोकमान त्यहाँ पुगेलगत्तै बाजेले उनलाई आफ्नो चित्र बनाउन लगाए । अरुले पनि बाजेलाई उक्साए । भित्रबाट प्रेसका काकाले एउटा सादा कागज ल्याएर अशोकमानको हातमा थमाए । अब जसरी पनि चित्र बनाउनुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो ।

उनी पेटीमा बसेर उक्त कागजमा सिसाकलमले चित्र कोर्न थाले । धेरै बेर लगाएर अशोकमानले तमाखुको सुर्को लिइरहेको बाजेको चित्र तयार पारे । त्यो चित्र खासमा राम्रो थियो, थिएन उनलाई थाहा थिएन । तर, छेउमा बसेर हेरिरहेका सबैले उनको तारिफ गरे ।

अमृतलाल बाजे त झन् यति खुसी भए कि, उनले गोजीबाट दुई रुपैयाँ निकालेर अशोकमानको हातमा थमाए । आजभन्दा ५८ वर्षअगाडिको २ रुपैयाँ कति धेरै थियो होला ?

‘एकातिर गाउँलेको माया, अर्कातिर राम्रो गर्दा पैसा पनि पाइने रहेछ भन्ने लागेपछि म कलाकार बन्छु भन्ने भयो,’ अशोकमान सिंले शिलापत्रसित भने ।

फोटोग्राफी

अशोकमान श्रेष्ठले करिब ८ वर्ष फोटोग्राफी पनि गरे । गंगाप्रसाद वैैँजूसँग उनले धनगढीमा ४ महिना फोटोग्राफीको सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक तालिम लिएका थिए । उनी धनगढीबाट तानसेन फर्किंदा भारतको लखनउबाट फोटोग्राफी र पेन्टिङका समानसमेत लिएर आएका थिए । अनि उनले तानसेनस्थित आफ्नै घरमा सानो पेन्टिङ गर्ने स्टुडियो बनाए, जसको नाम राखे ‘अशोक आर्ट ।’ यसमा फोटोग्राफीदेखि साइनबोर्ड, डिजाइनिङ, चित्रकलालगायत काम गर्थे उनी । तर, २०२८ सालमा स्थापना भई प्रख्यात भएको अशोक आर्ट २०३६ सालमा बन्द हुन पुग्यो, जब उनले काठमाडौंका लागि झोला कसे । खासमा उनी काठमाडौं आउनुको कारण पनि खास नै रहेछ ।

२०३५ सालमा काठमाडौंबाट ललितकला क्याम्पसका ५ विद्यार्थी, जो योङ आर्टिस्ट ग्रुप (याग) का कलाकार थिए, भ्रमणको सिलसिलामा तानसेन पुगेका थिए । अशोकमानको कला मन पराएर उनीहरूमध्ये टोली नेता वैकुण्ठमान श्रेष्ठले काठमाडौं गएर करिअर बनाउन सुझाव दिए र अशोकमानले आईएफए पढ्न काठमाडौं जाने मन बनाए । २०३७ सालमा उनले काठमाडौंका लागि झोला कसेका थिए । ललितकला क्याम्पसमा भर्ना भए पनि दिनहुँको आन्दोलन, तालाबन्दीले उनलाई निराश बनायो । गाउँबाट पढ्न भनेर शहर आएको केटो अलमलमा परेको थियो । पछि उनले पढाइलाई बिट मारेर सोल्टी होटलअन्तर्गतको ‘इन्जोय नेपाल‘ (पछि नेपाल ट्राभलर) म्यागेजिनमा ग्राफिक डिजाइनरका रूपमा जागिर खान थाले । त्यहाँ काम गर्दागर्दै पुष्करलाल श्रेष्ठसँग मिलेर उनले कामना प्रकाशनको थालनी गरे । कामना प्रकाशनबाट तीनवटा पत्रिका प्रकाशित हुन्थे । पछि नेपाल समाचारपत्र पनि थपिएको थियो । अशोकमानले नेपाल समाचारपत्रमा पनि थुप्रै कार्टुन लेखे । नेपाल ट्राभलरमा उनले सात वर्ष काम गरेका थिए । सोही अवधिमा उनले वाइवाइ चाउचाउको कभर डिजाइनदेखि लोगो, पोस्टर, पत्रिका, विज्ञापन, लेबल, प्याकेजिङ, लेआउट आदि डिजाइन बनाए ।

नेपाल ट्राभरलरमा काम गरिरहेकै बखत उनले पुष्करलाल श्रेष्ठसँग मिलेर ‘कामना प्रिन्टिङ एन्ड पब्लिकेसन प्रालि’ को सुरुवात गरेका थिए । त्यसअन्तर्गत सुरुमा कामना पत्रिका आउँथ्यो । पछि साधना मासिक पत्रिका थपियो । फेरि सन्ध्याकालीन अखबार महानगर पनि उनीहरूले प्रकाशनमा ल्याए । महत्त्वाकाङ्क्षा बढ्दै जाँदा जब उनीहरूले दैनिक अखबार नेपाल समाचारपत्र बजारमा ल्याए, त्यसपछि कामना पब्लिकेसनको ओरालो यात्रा सुरु भयो । यस्तैमा अशोकमान कामनाबाट अलग्गिएका थिए । पछि उनले मिलेनियम पब्लिकेसनमा रहेर काम गरे ।

कार्टुनमा अशोकमान

आजभन्दा ४० वर्षअगाडि उनले कार्टुनकारितामा हात हालेका थिए । कामना पत्रिकाको गाईजात्रा विशेषाङ्कका लागि उनले आवरणपृष्ठ, मध्यपृष्ठको ब्लो–अपमा कार्टुन बनाए । त्यसबाहेक अन्य पत्रिका, खासगरी बालसाहित्यका किताबहरूमा अशोकमान सिंका प्रशस्त चित्र देख्न सकिन्छ ।

कार्टुनिस्ट अशोकमान सिंका दर्जन पुस्तकमध्ये एक हो, ग्राफिक सञ्चार । नेपालमा ८ दशकअघि सुरु भएको कार्टुनकारिता, यहाँका कार्टुनिस्ट, उनीहरूका प्रवृत्तिबारे यस पुस्तकमा संक्षिप्त वर्णन उनले गरेका छन् । उनले नेपालमा कार्टुनकारिताका तीन चरण उल्लेख गरेका छन्, जसमा पहिलो चरण (प्रारम्भिक काल), दोस्रो चरण (मध्यमकाल) र तेस्रो चरण समसामयिक तथा वर्तमानकाल ।

तेस्रो चरणतिरै नेपालमा अत्याधुनिक छपाइ प्रविधि अफसेट प्रेसको स्थापना सुरु भयो । पत्रपत्रिकामा फोटो वा चित्र छाप्नका लागि जिङ्क ब्लक बनाउनु नपर्ने गरी उत्कृष्ट छपाइको थालनी भयो । व्यङ्ग्यचित्र अथवा पत्रिकामा छापिने विविध चित्राङ्कनहरूको पनि स्तरीय छपाइ हुने भएपछि नयाँ कार्टुनिस्टरूमा पनि उत्साह देखिन थालेको उनी बताउँछन् ।

‘२०४६ सालदेखि प्रायः साप्ताहिक र मासिक पत्रिकाले कार्टुनलाई पनि महत्त्व दिन थाले । त्यसयताका तीन दशकदेखि अर्थात् २०४१ सालदेखि विशेष गरी पत्रपत्रिकाका लागि कार्टुन रचना गर्दै आएका केही समकालीन वरिष्ठ कार्टुनिस्टले आफ्नो सीपलाई निरन्तरता दिँदै आए’, उनले भने ।

उनका अनुसार, अखबारसँग आबद्ध भएर हालसम्म निरन्तर योगदान दिँदै आएकाहरूमा दुर्गा बराल (वात्स्यायन), मोहनश्याम महर्जन (खोकना), रविन साय्मि, राजेश केसी, अविन श्रेष्ठ, बासु क्षितिज, सुमन मानन्धर, कीर्तिकिशोर जोशी, देवेन्द्र पाण्डे (देवेन)लगायत छन् ।

अविन अब्बल

वर्तमानमा एक दर्जननजिकको संख्यामा नेपाली कार्टुनिस्टहरू अब्बल रहेको उनी बताउँछन् । तीमध्ये अविन आफूलाई ज्यादा मन पर्ने अशोकमान बताउँछन् । ‘अविन निरन्तर सक्रिय त छँदै छन्, उनको कलामा जुन सिर्जनात्मकता, मौलिकता छ, त्यो अन्तर्राष्ट्रियस्तरको छ,’ उनले भने ।

कार्टुनिस्ट क्लबलाई चुस्त तरिकाले अघि बढाउन पनि अविनको भूमिका अहम् रहेको उनी बताउँछन् । सिं भन्छन्, ‘अविनको सक्रियतामा विभिन्न अग्रज कार्टुनिस्टलाई सम्मान र नयाँ पुस्ताका कार्टुनिस्टलाई प्रोत्साहनस्वरुप धेरै कार्यक्रम भए । यही बेला ‘बराथा स्मृति सम्मान’ को स्थापना भएको थियो । कार्टुन क्षेत्रको विकास र विस्तारका लागि योगदान गरेबापत विभिन्न संघसंस्था र व्यक्तिलाई ‘स्वर्ण कुची कलम’द्वारा सम्मान गरियो । उनकै कार्यकालदेखि ‘नेपाली क्यारिकेचर’लगायत धेरै कार्टुन कार्यशाला, प्रदर्शनी र प्रतियोगिताहरू आयोजना हुँदै गए ।’

अ फिल्म बाइ नेपाली कांग्रेसः श्रीकृष्ण लीला

तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईको खुट्टा तान्नेहरू नेपाली कांग्रेसभित्र कम थिएनन् । जसरी हुन्छ कृष्णप्रसादलाई सत्ताच्यूत गराउनु उनीहरूको मक्सद थियो । किसुनजी निकै सोझो लाग्नुहुन्थ्यो मलाई । कांग्रेसमा त्यही बेलादेखि गुटको राजनीति हुन्थ्यो । एउटा गुटले अर्को गुटलाई कमजोर पार्ने चलन अहिलेदेखिको होइन । त्यो समय कांग्रेसका केही नेता कृष्णप्रसादलाई कमजोर पार्न न्वारनदेखिको बल लगाएर लागिपरेका थिए ।

किसुनजीकी स्वकीय सचिव थिइन् अमिता कपाली । किसुनजीका विरोधीले अमितासँग उहाँको नाम जोडिदिएका थिए । त्यही सन्दर्भलाई मैले महाभारतका पात्रसँग जोडेर यो कार्टुन (पोस्टर) मा देखाएको हुँ ।

कामनाको गाईजात्रा अंकमा प्रकाशित यस कार्टुनमा मैले कृष्णप्रसादलाई ‘कृष्ण’ नै बनाएको छु । कार्टुनमा गिरिजालाई मैले शकुनी बनाएको छु । अन्य पात्रमा पूर्णबहादुर खड्का, महेश आचार्य र गोविन्दराज जोशी छन् । गाईजात्रामा यसलाई ‘नेपाली कांग्रेसद्वारा प्रस्तुत महान् धार्मिक चलचित्र श्रीकृष्ण लीला’ भनेर प्रस्तुत गरिएको थियो ।

गिरिजाको डोको र देउवाको डाक

कांग्रेसमा कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालाबीच विवाद थियो । त्यो बेला देउवा यिनीहरूका जुनियर थिए । अहिले उनै कांग्रेसका सभापति छन् । अनेक तिकडम गरेर कृष्णप्रसादलाई गिरिजा गुटले सत्ताच्यूत गरिछाडेको थियो । त्यही प्रसङ्गमा बनाएको कार्टुन हो । किसुनजीलाई डोकोमा राखेर फाल्न हिँडिरहेका गिरिजालाई शेरबहादुरले भनिरहेका छन्, ‘डोकोचाहिँ नफाल्नुस् है बा, तपाईं बुढो भएपछि तपाईंलाई पनि फाल्न डोको मलाई चाहिन्छ ।’

पैसा खाने गिद्ध

भ्रष्टाचार हुने मुलुकको सूचीमा नेपालको अवस्था खासै सुधार हुन सकेको छैन । ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलको सूचकांकमा नेपालको अवस्था निराशाजनक नै छ । यो कार्टुन पनि ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलकै लागि बनाएको हुँ । नेपालमा जन्मिनासाथै ऋण लाग्छ । देश विदेशी ऋणले चलिरहेको छ । यस्तो ऋण हामीमाथि थुप्रिरहेको छ । यसरी जनतामाथि थोपरिएको वैदेशिक ऋणमा समेत भ्रष्टाचार हुने गरेको छ । भ्रष्टाचारको नाइके हुने गरेका छन्, हामीले नै चुनेर पठाएका नेताहरू । कार्टुन हेर्नुहोस् त, अहिलेको अवस्था यही होइन र ? उहाँ गिद्ध भनेर मैले देशका नेताहरूलाई भन्न खोजेको हुँ, जो स्वयम् भ्रष्टाचारको पर्याय बनिसकेका छन् । जनताको हालत हेर्नुस् त, यस्तै होइन र ?

अर्थतन्त्रका मुसा

नेपाली अर्थतन्त्रको बर्बादीमा विचरा ‘मुसो’ बदनाम हुने गरेको छ । खासमा मुसाले जता पनि काट्ने र प्वाल पार्ने भएकाले उसको नाम शायद बिम्बको रूपमा प्रयोग गरिएको हो । मैले पनि त्यसै गरेको हुँ । राष्ट्रिय ढुकुटीमा कर्मचारीदेखि नेतासम्म मिलेर मुसाकै तहमा प्वाल पार्ने काम गरेको कटाक्ष कार्टुनमार्फत गर्न खोजेको हुँ । माथिबाट राखेजस्तो गर्ने तर तलबाट प्वाल पारेर निकालिहाल्ने अर्थात् भ्रष्टाचार गरेर कुम्ल्याउने प्रवृत्ति अहिले पनि नौलो होइन ।

भ्रष्टाचारीको भुँडी

अचम्म लाग्छ, गम्भीर कसुरमा समातिएको छ तर पहुँचवाला हो भने ऊ बिरामी भइहाल्छ, अस्पताल गइहाल्छ । अस्पतालको बहाना गरेपछि हिरासत बस्नु पर्दैन । कानुनले पनि यस्तो सुविधा दिएको छ क्यारे । यो कार्टुनमा मैले यस्तै प्रवृत्तिलाई व्यङ्ग्य गरेको छु । प्वाट्ट भुँडी फुलेको एक जना नेता अस्पतालको शय्यामा छ, जो डाक्टरलाई आफ्नो भुँडीमा समस्या भएको सुनाइरहेको छ । भ्रष्टाचारको विवरण नियाल्दै डाक्टरले भनिरहेको छ, ‘जनताको यत्रो खाएपछि कहाँ ठीक हुन्छ त !’

अभिभावककाे कथा

मैले यो कार्टुन किन पनि छानेको हुँ भने, संसार बुझ्ने अहिलेका केटाकेटीले अभिभावकको व्यथा पनि बुझ्नुपर्छ । प्रविधिले हामीलाई प्रतिस्पर्धात्मक युगमा जिउन सघाइरहेको त छ तर अबुझ पनि बनाइरहेको त होइन भन्ने प्रश्नसमेत उठिरहेको छ । देशको हालत उस्तो राम्रो छैन । देशमा योग्यताअनुसारको रोजगारी सबैले पाउन सकेका छैनन् । जसोतसो रोजगारी पाइए पनि बजारको महँगी आम्दानीभन्दा दोब्बर वा तेब्बर हुन्छ । तर, अहिलेका अक्सर केटाकेटीलाई अभिभावकको यो समस्याको कुनै मतलब नै छैन । अचेल आमाबुबाले कस्तो संस्कारमा आफ्ना छोराछोरीलाई हुर्काइरहेका छन् भन्ने कटाक्ष यो कार्टुनले गरेको छ ।