साताका कार्टुनिस्ट उत्तम नेपाल र उनका १० कार्टुन (भिडियोसहित)

A+ A A-

२२ वर्ष लामो कार्टुनकारिताबाट विश्राम लिएर कार्टुनिस्ट उत्तम नेपाल अचेल खाली क्यानभास भर्ने काम गरिरहेका छन् । काठमाडौं सरस्वतीनगरस्थित घरमा वर्षौंपहिले कल्पेका चित्रहरूलाई क्यानभासमा उतारिरहेका उनी भन्छन्, ‘पहिले चित्रकलाको सपना थन्क्याएर कार्टुनमा लागेको थिएँ, अहिले त्यही सपना पूरा गर्न कार्टुन यात्रालाई बिसाएको छु । तर, छोडेकोचाहिँ होइन ।’

१५/२० वर्षअघि कल्पेर, सपनामा देखेर सामान्य स्केच गरी राखिएका दर्जनौं चित्रलाई उनले क्यानभासमा रङ्गीचङ्गी आकृतिकृत गरिभ्याएका छन् । अझै हजारौँ खाली क्यानभास कुचीको कुरिरहेका उनी बताउँछन् ।

केहीअघि मात्र उत्तमले राजधानी दैनिकबाट बिदा लिए । राजधानीमा उनले १९ वर्षसम्म पकेट कार्टुन सिरिज ‘कुरीकुरी’ हाँकेका थिए । २०५८ सालमा विभिन्न साप्ताहिक/पाक्षिक पत्रिकाका लागि कार्टुन लेखेका उत्तमको जागिर यात्राचाहिँ २०५९ सालदेखि कान्तिपुर पब्लिकेसनको नेपाल म्यागजिनबाट सुरु भएको हो । त्यो बेला नेपाल पाक्षिक थियो, जहाँ उनी न्युज स्टोरी, फिचरका लागि छायाचित्र बनाउँथे ।

२०६९ को अन्तिमतिर अविन श्रेष्ठले हिमालय टाइम्स छोडेपछिको रिक्त ठाउँ उत्तमले भरे । संयोग के भने, २०६१ सालमा अविनले छोडेपछि नै राजधानी दैनिकसँग जोडिएका थिए । र, निरन्तर १९ वर्ष काम गरे । यसै अवधिमा उत्तमले चिनियाँ समाचार समिति (सिन्ह्वा) अन्तर्गतको एसिया प्यासिफिक डेलीमा आफ्नो ‘टुन साइड’ स्तम्भका लागि कार्टुन बनाएका थिए ।

कार्टुनकारितामा उत्तम यात्रा

२०३५ सालमा काभ्रेमा जन्मेका उत्तममा चित्रकलाप्रतिको आशक्ति सानैदेखि अनौठो थियो । चार/पाँच वर्षको उमेरदेखि नै चित्र बनाएको सम्झना छ उनलाई । नोस्टाल्जिक उत्तम सम्झिन्छन्, ‘स्कुलमा माटो भएको भुईं देख्नासाथै हातैले चित्र कोर्थें । घरको आँगनमा त्यसै गर्थें । लट्ठीलाई तिखो पारेर रातो माटो भएको बाटोमा ठूलठूला चित्र बनाएको मैले बिर्सेको छैन । रुखका बोक्राहरूमा हँसियाले कोरेर पनि चित्र बनाउँथेँ ।’

चित्रकलाप्रति कुनै रागअनुराग नै नराख्ने तत्कालीन गाउँले समाजमा सम्भवतः उनी एक्ला बालक थिए, जो भविष्यमा सफल चित्रकार बन्ने सपना देख्थे । उत्तमलाई लाग्छ, आफ्नो रगतमै चित्रकला थियो । भन्छन्, ‘मेरा बुबा, हजुरबुबा कलाकार हुनुहुन्नथ्यो । मेरो अनुमानमा हजुरबुबाका बुबाचाहिँ कुनै न कुनै कलामा हुनुपर्छ । किनकि मैले उहाँले लेखेको दस्तावेज फेला पारेको छु ।’

१२ वर्षको उमेर हुँदा परिवारसहित उत्तम ललितकलाको नगरी ललितपुर आएर बस्न थाले । परिवारले देशको राजधानी ताकेर उनलाई ललितपुर ल्याएको थियो । उत्तमले चित्रकलाको राजधानी भेट्टाए । सपनाको मुकाम भेट्टाए ।

ललितपुरमा प्राचीन् कलाकृतिहरू थिए । मल्लकालीन चित्रकला थिए । उनका लागि ललितपुर चित्रकलाको पाठशाला बन्यो । प्राचीन् कलाकृति हेर्दै आफू घण्टौँ टहलिने गरेको उत्तम सम्झिन्छन् ।

अखबारका कार्टुन हेर्न उनी स्टेसनरी धाउँथे । कमिक्स र म्यागजिन पढेर घण्टौँ स्टेसनरीको चिसो सिँढीमा बिताइदिन्थे । उनी सानैदेखि स्वैरकाल्पनिक विचारका थिए । कमिक्सका पात्र हेरेर त्यो आफू नै भएको वा त्योसँग आफूलाई तुलना गर्थे । कमिककै चित्र बनाउँथे । गाउँदेखि शहरसम्मका छरछिमेकले उनलाई नौलो स्वभाव भएको केटो भन्थे रे ।

विद्यालयमा चित्रकला प्रतियोगिता हुँदा उत्तम सधैँ प्रथम हुन्थे । यसरी चित्रकलामा निखारिँदै गएका उनले कार्टुनिस्ट बनेर राष्ट्रिय दैनिकमा दुई दशक काम गरौँला भन्ने कल्पनासमेत गरेका थिएनन् । उनी भन्छन्, ‘वैचारिक, दार्शनिक चित्रमै करिअर बनाउँछु, देशविदेश घुम्छु, चित्रकला प्रदर्शन गर्छु, एउटै चित्र लाखौँमा बेच्छु भन्ने मेरो सपना थियो ।’

अनि कार्टुनिस्ट बने

कुनै पनि विषय वा पात्रको चित्रले हास्य र व्यङ्ग्य भेटेपछि त्यो कार्टुन बन्छ । स्टेसनरीमा भारतीय अखबारका कार्टुन हेरेर उनलाई यसमा चासो बढेको थियो । किशोरकालमै उनले चित्रसँगै कार्टुन नबनाएका पनि होइनन् । तर, पत्रिकामा नछापिँदासम्म उनलाई कार्टुनले करिअरकै तहमा तानेको थिएन ।

उत्तम भन्छन्, ‘म समसामयिक विषयप्रति जानकार थिएँ, राजनीति बुझ्थेँ । त्यहाँभित्र पाकिरहेको खिचडीबारे पनि सामान्य जानकारी राख्थेँ । त्यसैले आफूले बनाएका कार्टुन साप्ताहिक पत्रिकामा पठाउन थालेँ ।’

पत्रिकामा आफ्नो नामसहित कार्टुन छापिन थालेपछि उनी कार्टुनकारितामा अझै तानिए । उनको महत्त्वाकाङ्क्षाको सीमा पनि बढ्यो । २०५८ सालभरि उनले विभिन्न साप्ताहिक एवं पाक्षिक पत्रिकामा कार्टुन लेखे । २०५९ सालमा नेपाल म्यागजिनमा जागिर थाले । तर, यो पाक्षिक भएकाले उनलाई काम पुगेन । नेपाल म्यागजिनमा छायाचित्र बनाएर एक वर्षजति बिताएका उनको भित्री प्यासनचाहिँ पकेट कार्टुन बनाउने थियो । पहिलो पृष्ठमै माथि कार्टुनिस्टको नाम छापिएर आउने पकेट कार्टुन दैनिक पत्रिकामा हुन्थे ।

कान्तिपुरमा ‘गज्जब छ बा’, हिमालय टाइम्समा ‘यस्तै त रै'छ’ जस्ता पकेट कार्टुन स्तम्भ थिए । २०६० साल सुरु हुनै लाग्दा अविन हिमालय टाइम्स छोडेर दृष्टि साप्ताहिकतिर लागेपछि उत्तम हिमालय टाइम्समा आए । त्यहाँ एक वर्ष काम गरेपछि उनी ‘कुरीकुरी’ स्तम्भको जिम्मा लिन राजधानी पुगेका थिए ।

अहिलेसम्म आफूले ७/८ हजार कार्टुन बनाइसकेको उत्तम बताउँछन् । ‘चित्रकार बन्ने किशोरकालीन सपना कार्टुनिस्ट बनेपछि थन्क्याएको थिएँ । दुई दशक कार्टुनिस्ट बनेँ, अबको केही समय चित्रकारितालाई छुट्याएको छु,’ उनले भने ।

४५ वर्षे उत्तमलाई अब क्यानभासमा मूर्त/अमूर्त रेखाङ्कित तस्वीर सजाउने रहर छ । उनलाई आफू, आफ्ना दर्शन, सपना, ब्रम्हाण्डीय कल्पना क्यानभासमा व्यक्त गर्नु छ । उनका अक्सर चित्र स्वैरकाल्पनिक धारकै छन् । अध्यात्मतर्फ नजिकिएका उनी चित्रमा आफैँलाई पात्र बनाउँछन्, अनि उडान भर्छन्– संसारबाहिरको संसारतिर ।

एक पेन्टिङ देखाउँदै उनी भन्छन्, ‘वर्षौंअघि सपनामा मैले आफू उडेको देखेँ । पेन्टिङमा त्यो देखाउन मलाई ८ वर्ष लाग्यो ।’

‘कार्टुन बिसाएँ भन्नुहुन्छ, फेरि छोडेको पनि होइन भन्नुहुन्छ, कुरा के हो ?’

जवाफमा उनले भने, ‘जमाना फेरिएको छ । माध्यमहरू थपिएका छन् । अखबारमै बनाउनुपर्छ भन्ने छैन । अन्य माध्यममा त बनाइहाल्छु नि । कार्टुनिस्टका रूपमा जागिर नखाने मात्रै भनेको हुँ ।’ अहिले पनि आफूले अन्तर्राष्ट्रिय नेता, हलिउड कलाकारहरूको कार्टुन बनाइरहेको उनी बताउँछन् ।

अब हेरौँ, उत्तम नेपालले बताएका १० कार्टुन

अनि पेन्सिल बन्यो मिसाइल

सन् २०१५ मा फ्रान्सको ‘चार्ली हेब्दो’ पत्रिकाको कार्यालयमा आतंकवादी आक्रमण हुँदा सम्पादक र पत्रकारसहित १७ जना मारिए । मारिनेमा कार्टुनिस्ट नै आठ जना थिए । यो घटनापछि पेरिसमा ४० देशका राष्ट्र प्रमुख उपस्थित भएर कार्टुनिस्टहरूको समर्थन गरे ।

इतिहासमा पहिलोपल्ट कार्टुनिस्टहरूको पक्षमा दशौँ लाख मानिसले ऐक्यबद्धता जनाए । कार्टुनिस्टलाई तर्साउन आतंकवादी आक्रमणको जवाफमा कार्टुनिस्टहरू झन् यति आक्रामक कार्टुन बनाउन थाले कि आतंकवादी झुक्न बाध्य भए । कार्टुनिस्टले आफ्नो पेन्सिललाई नै मिसाइल बनाएर आतंकवादीविरुद्ध वैचारिक आक्रमण गरे । यो कार्टुनले त्यही सन्दर्भलाई उजागर गरेको छ ।

देउवालाई दनक

२०७४ सालमा चुनावको मुखमा दुई कम्युनिस्ट शक्ति एमाले र माओवादीले वाम गठबन्धन बनाए । एक्लाएक्लै पनि उनीहरूले राम्रै सिट हात पार्दै आएका थिए । दुवै शक्ति मिलेपछि त्यसको सबैभन्दा ठूलो झट्का कांग्रेसलाई लाग्यो । एक्लाएक्लै भिड्दा नै निकट प्रतिस्पर्धा हुने दुई पार्टीसित एक्लै चुनाव लड्न निस्कँदा कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा कमजोर परेका थिए । उनी मैदानमा कम्युनिस्टहरूको शक्तिशाली गठबन्धनविरुद्ध उत्रेको सन्दर्भलाई मैले कार्टुनमा व्यङ्ग्य गरेको हुँ । अनौठो लाग्छ, चुनाव जितेर झण्डै दुईतिहाइ सरकारको नेतृत्व गरेको कम्युनिस्ट शक्ति फुटेर अहिले एउटा प्रतिपक्षमा, अर्को कांग्रेसकै साथ लागेर सरकारमा छ । त्यसैले भनिएको होला, राजनीतिमा जे पनि सम्भव छ ।

कोइराला–ओलीको खिचडी र प्रचण्डको बालुवा

संविधान जारी हुनुअघि देशको शासकीय स्वरुप, संघीय संरचनामाथि लामो बहस भयो । खासगरी संघीयताको विषयमा खुब तर्कवितर्क गरिए । ८ माघ २०७१ मा संविधान जारी गर्नुपर्ने मिति थियो । सँगै संघीयताको बहस पनि चलिरहेको थियो । तत्कालीन एकीकृत माओवादीले जातीय गणराज्यको कुरा जोडतोडले उठाएको थियो । संविधानसभाको राजनीतिक संवाद तथा सहमति समितिमा गतिरोध कायम थियो । तीन दलका शीर्ष नेताहरूको आ-आफ्नै दाउलाई व्यङ्ग्य गर्दै मैले पुसको अन्तिमतिर यो कार्टुन बनाएको हुँ । यसमा माघ ८ का लागि केपी ओली र सुशील कोइराला संविधानको खिचडी पकाइरहेका छन्, प्रचण्ड त्यसमा जातीय पहिचान मिसाउन खोजिरहेका छन् ।

बिजुली नहुँदा झन् खुसी

अहिले त हाम्रो देश विद्युत् निर्यात गर्ने अवस्थामा छ । तर, धेरै भएको छैन, काठमाडौं उपत्यकामा सेवाग्राहीले १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ झेलेका थिए । त्यस बेला सञ्चारमाध्यमसमेत प्रभावित भएका थिए । उपत्यकाले दैनिक १४ घण्टासम्म लोडसेडिङ झेलिरहेका बेला मैले यो कार्टुन बनाएको हुँ । बिजुली भएको शहर अधिकांश समय अँध्यारो हुन्थ्यो । बिजुलीको पहुँचमा नपुगेकाले गाउँलाई लोडसेडिङको टेन्सन थिएन । त्यही सन्दर्भमा बनाएको कार्टुन हो ।

ओलीले खोजेको 'तपाईं'

एमाले अध्यक्ष केपी ओली मिडियाले सम्मानित व्यक्तिलाई समेत ‘तिमी’ सम्बोधन गरेको प्रति पहिल्यैदेखि असन्तुष्ट छन् । विदेशी मिडियाको सिको गरेर नेपाली सञ्चारमाध्यमले ‘तिमी’ सम्बोधन गरेको आफूलाई मन नपरेको कुरा उनले बारम्बार गर्ने गरेका छन् । २०७६ सालमा ओली प्रधानमन्त्री थिए । एक समय, प्रमुख प्रतिपक्षी दल कांग्रेसले संसद अवरुद्ध गरी बोल्न दिएको थिएन । त्यसैले आफ्ना धारणा सार्वजनिक गर्न ३ असारमा पत्रकार सम्मेलन गरी उनले सञ्चारमाध्यमले ‘तपाईं’ नभनेर ‘तिमी’ भनेको भन्दै आलोचना गरेका थिए । सोही सन्दर्भमा मैले बनाएको कार्टुन हो यो ।

एसिया ढाल

यो कार्टुन मैले कुनै घटना विशेषको सन्दर्भमा बनाएको होइन । यो सधैँ सान्दर्भिक हुने विषय भएकाले बनाएको हुँ । एसिया प्रशान्त क्षेत्रमा लामो समयदेखि शक्ति राष्ट्रको नजर छ । खासगरी अमेरिका र चीनको भिडन्तमा यो क्षेत्र पिसिँदै आएको छ । अमेरिकाले एसिया प्रशान्त क्षेत्रलाई ढाल बनाएर चीनलाई तर्साउँदै आएको सन्दर्भलाई मैले कार्टुनबाट कटाक्ष गरेको हुँ । यो कार्टुन सिन्ह्वाको एसिया प्यासिफिक डेलीमा छापिएको हो ।

खै कुरा मिलेको ?

संविधान बन्दाको बखत माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड जातीय गणराज्यको खुब वकालत गर्नुहुन्थ्यो । प्रदेशहरूको नामकरण नै जातीय पहिचानका आधारमा गर्नुपर्ने उहाँको अडान थियो । अर्काथरीले यसो गर्दा मुलुकमा विखण्डनको खतरा बढ्ने, अरु जाति अधिकार माग्दै आन्दोलनमा उत्रिने पनि भन्थे । अनौठो के भने, जातीय गणराज्यको कुरा गर्ने प्रचण्ड नै राष्ट्रिय स्वाधीनताको पनि भाषण गर्दै हिँड्नुहुन्थ्यो । यो त कुरा मिले न नि ! त्यसै सन्दर्भमा यो कार्टुनमा व्यङ्ग्य गरिएको छ । यो कार्टुन छापिएपछि तत्कालीन समयमा माओवादी नेतालगायत प्रगतिशील लेखकहरूले विरोध जनाएका थिए । जे भए पनि संघीयतामा जाँदा प्रदेशहरूको नामकरण जातीयताका आधारमा भएन ।

लोकतन्त्र ल्याउने जनता, लाभ लिने नेता

मुलुकको हरेक परिवर्तनमा जनताको बलिदानी महत्त्वपूर्ण छ । आन्दोलनहरू जनताले व्यवस्था र आफ्नो अवस्था बदलिन्छ भन्ने अपेक्षामा गरेका थिए । २०६२/०६३ को आन्दोलन नागरिककै बलमा साकार भएको थियो । त्यसपछि मुलुकमा लोकतन्त्र आयो । तर, लोकतन्त्रको फाइदा जनताले भन्दा ज्यादा राजनीतिक दल वा तिनका नेताले बढी गरे । एक हिसाबले लोकतन्त्रको दुरुपयोग गरे । लोकतन्त्रको लाभको मुख्य हकदार जनताले पाएनन् भन्ने यो कार्टुनमा देखाइएको छ ।

मानवीयतामाथि मोदीको वाण

हाम्रो दक्षिणी छिमेकी भारतले २०७२ सालमा भूकम्पले थिलथिलो भएको अवस्थामा नेपालमाथि अघोषित नाकाबन्दी गर्‍यो । हिन्दु धर्म, त्यसमा पनि रामलाई विशेष मान्ने भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले नाकाबन्दीको वाण हानेर अप्ठेरोमा परेको छिमेकी देशलाई थप घायल पार्ने अमानवीय काम गर्दा पनि संयुक्त राष्ट्रसंघ रमिते बनेर बसेको थियो । कार्टुनमा मैले त्यही सन्दर्भलाई व्यङ्ग्य गरेको छु । यो कार्टुन पनि सिन्ह्वाको एपीडीमा छापिएको हो ।

माला होइन, सपना

शहीद र उनीहरूका सपनामाथि बेलाबखत बहस भइरहन्छ । खासगरी, शहीद दिवसको सन्दर्भमा । हरेक वर्ष शहीदहरूको सालिकमा माल्यार्पण गरिन्छ तर काम शहीदको सपना पूरा गर्न भइरहेको हुँदैन, छैन । कार्टुनले यही यथार्थलाई कटाक्ष गरेको छ ।