सरकारी स्कुलमा राज्यको लगानी खेर जान नदिन के गर्ने ?

A+ A A-

चार जना विद्यार्थीका लागि तीन जना शिक्षक । मानौँ, एक जना शिक्षककाे ३० हजार रुपैयाँको दरले तलब दिइन्छ भने महिनामा ९० हजार दिनुपर्छ । यसले गर्दा राज्यलाई भार पर्छ ।

बरु गाउँका विद्यालयहरूलाई मर्ज गरेर राज्यले राम्रो संयन्त्र बनाएर र बारम्बार निरीक्षण गर्ने गरी एउटा ठूलो स्कुल बनाउने, जसमा त्यो पालिकाभरिका विद्यार्थी टाढा तथा नजिकबाट पढ्न आऊन् तर कसरी सञ्चालन गर्ने भन्दा रेसिडेन्सियल स्टाइलमा । रेसिडेन्सियल स्टाइल भन्नाले विद्यार्थी र शिक्षकहरूलाई स्कुलको छात्रवासमा राख्ने । अनि बरु सरकारी बिदाको दिन घर जान स्कुलकै बसको व्यवस्था गर्ने र फेरि स्कुल लागेको बेला त्यही बसमा फर्किने व्यवस्था भयो भने धेरै कुरा सुलभ तरिकाले गर्न सकिन्थ्यो । यसो हुँदा सरकारी लगानी पनि बच्ने र धेरै कुराहरू सिक्न सिकाउन पनि सहज हुने थियो ।

स्कुलले वडा, पालिका, अभिभावक र गाउँठाउँका बुद्धिजीवीकाे सरसल्लाहमा बरु यसरी राखिएका विद्यार्थी र शिक्षकहरूका लागि स्कुलमा केके गराउने भनेर अनेक ज्ञानवर्द्धक, सीपवर्द्धक एवं खेल, मनोरञ्जन, स्वास्थ्यलगायत अन्य कुराहरूको एउटा करिकुलम नै बनाएर शिक्षकहरूमा जिम्मेवारी बाँडफाँट गर्दा कति उत्तम हुने थियो । यसो हुँदा सबैले राम्रो शिक्षा, ज्ञान, सीप, अनुशासनलगायत अन्य कुराहरू पनि सिक्ने मौका पाउँथे भने शिक्षकहरूको पनि पेसागत दक्षतामा अभिवृद्धि हुने थियो । शिक्षकहरूमा पनि केही गरौँ र गर्नुपर्छ भनेर जिम्मेवारीबोध हुने थियो । त्यति मात्र होइन, यसो हुँदा विद्यार्थीहरूको सर्वाङ्गीण विकास हुनुका साथै राज्यको लगानी पनि खेर नजाने थियो ।

अर्को गम्भीर कुरा त के भने, कम विद्यार्थी भएको विद्यालयका विद्यार्थीले विभिन्न अवसरहरूबाट वञ्चित हुनुपर्छ । जस्तै; प्रतिस्पर्धा गर्ने अवसरबाट वञ्चित हुनुपर्छ, शिक्षकबाट राम्रो तरिकाले सहभागितामूलक तरिकाबाट पढ्न पाउने अवसरबाट वञ्चित हुनुपर्छ, कुनै स्कुलमा विद्यार्थीलाई काम वा भनौँ विशेष अवसरमा कार्यक्रम राख्न सकिने अवसरबाट वञ्चित हुनुपर्छ ।

त्यस्तै, कम विद्यार्थी भएका स्कुलहरूमा विद्यार्थीहरूले जान्नुपर्ने, सिक्नुपर्ने, संसारसँग अन्तर्क्रिया, प्रतिस्पर्धी या सहयोगी भावनाबाट वञ्चित हुनुपर्ने अवस्था आउँछ । न त साथी, न कोही हुँदा विद्यार्थी यत्तिकै आफ्नो क्षमता उजागर गर्न नपाउँदै पछि परिरहनेछन् कम विद्यार्थी भएका स्कुलहरूमा । रेसिडेन्सियल स्टाइलमा पढाइ सञ्चालन गर्दा यस्ता समस्याहरू आफैँ हटेर जान्छन् ।

म पनि कामको सिलसिलामा धेरै स्कुलमा पुगेको छु । कतिपय स्कुलमा थोरै विद्यार्थी देख्दा साह्रै नमज्जा र पीडा हुन्छ । केही गर्ने खालको शिक्षकको पनि समय खेर जान्छ । कम विद्यार्थी भएको स्कुलका शिक्षकमा भएको सीप, ट्यालेन्ट सबै नष्ट हुँदै जान्छ र घोर निराशाले घेर्न थाल्छ । धेरै त्यस्ता शिक्षकले आफ्नो पीडा मलाई सुनाएका छन् ।

बरु कम विद्यार्थी भएका स्कुललाई गाभिदिएको खण्डमा अन्त जहाँ विद्यार्थी धेरै छन्, दक्ष शिक्षक त्यहाँ जान पाउँथे र आफ्नो ऊर्जा विद्यार्थीहरूलाई दिन पाउँथे । विद्यार्थीहरू पनि सिकेर जान्ने हुने थिए ।

बृहत् योजना र त्यसलाई तुरुन्तै कार्यान्वयन नगरेसम्म गाउँले आफ्नो बाँझो छाती जत्ति चौडा पारे पनि त्यसमा अँगालिन कोही आउने छैन । त्यसैका लागि पनि हाम्रा गाउँका विद्यालयहरू बाँच्नुपर्छ र त्यसलाई बचाउन गाउँका स्कुलहरूको राम्रोसँग उपचार गराउन सरोकारवालाको सुझाव र रेखदेख हुनुपर्छ ।

अरूले राम्रो गरेको देख्दा कमजोर विद्यार्थीले पनि सिक्न पाउँथे र एउटा शिक्षकले राम्ररी पढाउँदा सिकाउँदा अर्को शिक्षकमा पनि मैले पनि त्यसरी नै पढाउनुपर्छ भन्ने प्रतिस्पर्धी भावना जागृत हुन्थ्यो । यसो हुँदा सिक्न मन लाग्ने र सिकाउन पनि जाँगर चलेर आउँछ । म पुगेका गाउँका कम विद्यार्थी भएका कतिपय स्कुल र शिक्षकहरूले यस्तै धारणा राखेका थिए ।

साह्रै दुःख लाग्छ, जब कुनै स्कुलमा तीन जना, पाँच जना, नौ जना, यस्तै हाराहारीको विद्यार्थी संख्या देख्दा । हुन त हरेक विद्यार्थी एउटा परिवार, समाज राष्ट्रका साथै विश्वका लागि अति आवश्यक मानव स्रोत हुन् भने हरेक शिक्षक महत्त्वपूर्ण सिकाइ सहजकर्ताका अभिन्न अङ्ग हुन् । तर, अति कम विद्यार्थीलाई पढाउँदा, काम गर्ने जोस जाँगर हराउँदो रहेछ भनेर कतिपय शिक्षकले गुनासो गरिरहँदा मलाई साह्रै पीडा हुन्छ ।

हुन त शिक्षकलाई मिहिनेत गर्न मन नलाग्ने होइन, सबैले केही न केही गरूँ भन्ने भावना त हुन्छ नै । तर, जब सिक्ने सिकाउने अवसरका साथै प्रतिस्पर्धा नै हुँदैन, आफू अगाडि बढ्नका लागि सिक्ने सिकाउने वातावरण नै बन्दैन भने जोस जाँगर हराउनु स्वाभाविक नै हो । यस्ता स्कुलमा समस्या त के हुँदो रहेछ भने, अभिभावकहरूले नै कम विद्यार्थी भएका कारण आफ्ना सन्तानलाई पढिरहेको स्कुलबाट निकालेर अन्त राख्ने परिपाटी पनि छ, जुन जायजै हो । सबैले आफ्नो बच्चाका लागि राम्रै सोच्छन्, राम्रै होस् भन्ने कामना राख्नु पनि पर्छ । प्राय: यहाँ गंगाजमुना गाउँपालिकामा अभिभावकहरूले आफ्ना सन्तान धादिङबेँसीकाे स्कुलमा पढाउने र सक्नेहरूले काठमाडौंमा पढाउने चलन रहेछ । हुन त अरु गाउँठाउँमा पनि यस्तै चलन होला, काठमाडौंमा लगेर पढाउने ।

अब पनि शिक्षकले आफैँ दक्ष बनेर केही शैक्षिक भिजन बोकेर होम भिजिटमा जाने काम नगरे र अभिभावकका सन्तानसँग जोडिएका भविष्यप्रति सही चिन्ता व्यक्त गर्दै अभिभावकहरूलाई भेटेर नसुझाए गाउँका स्कुल र शिक्षकलाई कसैले पनि नपत्याउने दिन नआऊला भन्न सकिन्न । धेरै कुराकाे हेक्का गाउँका स्कुलहरूले गर्नुपर्नेछ । अनि यहाँका ठूलाबडा बुद्धिजीवी, सरोकारवालाहरूले पनि ।

त्यसैका लागि अघि माथि भनिएजस्तो सरकारको लगानी पूरै जोगाउन र त्यसबाट फल प्राप्त गर्न एकीकृत विद्यालयको अवधारणा जरुरी नै भइसकेको छ । कुनै स्कुल कुन कुनाकाप्चामा हुने, कुनै कुन डाँडोमा हुने हो भने सबैलाई गाह्रो हुने नै छ ।

गाउँघरमा जन्मसंख्या र जनजीवन हरदिन पातलिँदै गएको कुरा जगजाहेर नै छ । यसले गर्दा पनि ढिलोचाँडो साना स्कुलहरू केही समयपछि विलय अवश्य पनि हुनेछन् । गाउँमा सेवा सुविधा र हल्काफुल्का जीवनस्तर उकास्ने खालको वातावरण नबनेसम्म, देश दुनियाँसँग जोडिँदै एउटा ग्लोबलाइज्ड सिटिजन बन्ने वातावरण र अवसर नभएसम्म गाउँले आफ्नो सन्तानलाई पर्खेर उनीहरूको सम्झनामा रुनसम्म नपाउने स्थिति नआऊला भन्न सकिन्न ।

वृद्धवृद्धाले कहिलेसम्म घामको स्पर्श गर्न पाऊलान् र साना कलिलाहरूलाई कति दिन गाउँको रित्तिँदै गरेको छिमेकी आफन्तकाे माझ बस्न देला यस्तो परिस्थितिले ? त्यै भएर बृहत् योजना र त्यसलाई तुरुन्तै कार्यान्वयन नगरेसम्म गाउँले आफ्नो बाँझो छाती जत्ति चौडा पारे पनि त्यसमा अँगालिन कोही आउने छैन । त्यसैका लागि पनि हाम्रा गाउँका विद्यालयहरू बाँच्नुपर्छ र त्यसलाई बचाउन गाउँका स्कुलहरूको राम्रोसँग उपचार गराउन सरोकारवालाको सुझाव र रेखदेख हुनुपर्छ । राम्रो स्कुले चिकित्सकबाट उपचार र सुझाइएका औषधोपचार नगरेसम्म गाउँको स्कुलको घाउ अझै चर्किंदै जानेमा दुई मत छैन ।

(मोइन टिच फर नेपालको अलुम्नाई हुन् । उनी हाल रूपान्तरणमुखी सिकाइ सहजकर्ताको भूमिकामा उत्तरी धादिङ्गको गंगाजमुना गाउँपालिकास्थित तामाङखर्क मावि र वडा ३ र ४ मा रहेको फिडर स्कुलमा कार्यरत छन् ।)

लेखकका शिलापत्रमा प्रकाशित अन्य लेखहरू:

यसरी पनि शिक्षाक्षेत्रको विकासमा योगदान पुर्‍याउन सकिन्छ
मानसिक तनावबाट बालबालिकालाई कसरी बचाउने ?
'सरकारी शिक्षक बेइमान भयौँ'
नेपाली शिक्षा जगत्‌मा फस्टाइरहेको तर नदेखिएको विकृति
सरकारी स्कुल किन फेल हुन्छन् ?
आफ्नै इतिहास उधिनेर हेर्दा...
सिकाइ सहजकर्ता भएर धादिङकाे तामाङखर्क स्कुलमा छिर्दा

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ६, २०८० ०९:३६