आफ्नै इतिहास उधिनेर हेर्दा..

A+ A A-

धेरै दिनदेखि सोचिरहेको थिएँ, के कस्ताे हो हाम्रो इतिहास भनेर । कतिपय कुराहरू अचाक्ली यस्तो रे उस्तो रे भनेर मात्र सुनेको । सतही रूपमा मात्र । फेरि अहिलेसम्म कसैले पनि पुर्खाहरूसँग सोध्ने जाँगर पनि नदेखाएको अवस्था । सायद इतिहास थाहा पाएर पनि के गर्नु भन्ने सोचले पनि होला ।

मलाई लाग्छ, अधिकांश मानिसलाई आफ्नो इतिहास थाहा छैन । थाहा भए पनि आफ्नोअगाडिको दुई पुस्ता यानी आफ्नो बुवाआमा र बाजेबज्यैसम्मको, त्योभन्दा अगाडिको विरलै कोहीलाई थाहा होला ।

जे होस्, प्रायः मानिसहरू जिन्दगीमा यसैउसै बगिरहन्छन् । बिनाकुनै ज्ञान आफ्नो उत्पत्ति र बिना कुनै योजना आफ्ना गन्तव्यहरूको । बस्, अहिले हाम्रो शिक्षाको ट्रेन्ड पनि त उस्तै छ- कम्पिटेटिभ ट्रेन्ड, कसरी औपचारिक शिक्षाको सर्टिफिकेटको बन्दोबस्त गरेर जागिर खोज्नु, चाहे त्यो नेपालभित्र होस् या बाहिर । अहिले सबै कुदिरहेछन् त्यही लिकमा । पैसा र करिअरलाई सबल बनाउने भनेर त्यही खालको शिक्षाको दबदबामा हामी होमिइरहेका छौँ । कसैलाई केही मतलब छैन आफ्नो इतिहासको । र, इतिहास खोतल्दा केही नराम्रो होला कि भन्ने पनि कत्तिको पिरले त्यो बेलाको कालखण्ड यसैउसै सुस्ताइरहेको छ । यसो पनि हुन सक्छ कि कसैले आफ्नो इतिहासको जगेर्ना गर्नुपर्छ भनेर नसिकाउँदा पनि यसको महत्त्व नबुझिएको होला ।

मलाई पनि स्कुल पढ्दा सामाजिक विषय अल्छी लाग्थ्यो । किन त्यो बेलाका राजा, भूगोल, मानव जातिको इतिहास जान्नुपर्‍यो भनेर सोच्थेँ । तर, आज आएर ती सबै जान्नुपर्छ भन्ने निर्क्योलमा पुगेको छु । तपाईं हामी आज जे छौँ, त्यो हिजोको दिनमा कसले - कसरी - किन - के भएर - केका लागि हामी यो अवस्थामा छौँ र तपाईं हामी हिजो अस्तिको कसैले गर्दा वा नगर्दाको परिणाम हौँ ।

इतिहास जानेर र त्यसलाई बुझेर मात्र सही के हो, गलत के हो र त्यसलाई सुल्झाउन अब उप्रान्त के गर्नुपर्नेछ भन्ने निचोडमा पुग्न सक्छौँ । किन कसरी त्यो बेलाका कारणले आज हाम्रो समाज यस्तो छ भन्ने पनि थाहा पाउनुपर्छ । हाम्रो समाजमा भएका विभेदकारी कुराहरू कहाँबाट कसले बीजारोपण गरे भनेर त्यसको जरो थाहा नपाएसम्म हामी दुई/चार जना मानिसले भनेको भरमा फेरि पनि उही भूमरीमा फस्ने र फसिने सम्भावना अधिक हुन जान्छ ।

भन्नुको अर्थ इतिहास थाहा पाउनुपर्‍यो । कम्तीमा पनि मानिस भएर बाँच्नका निम्ति मानिससँग जोडिने हरेक खालका विषयवस्तुको थोरबहुत इतिहास जानेकै बेस । र, आफू कुन घरमा कसको सन्तान भएर जन्मिसकेपछि कम्तीमा पनि आफ्नो पुर्खाको इतिहास हरकोहीले थाहा पाउन सके आउने दिनहरूमा पूरै चुनौतीरहित नहोला तर आफ्नो इतिहास बाँचिरहन मद्दत पुग्ला । इतिहासलाई लेखिनुपर्छ, मानवजातिको भलोका लागि । इतिहासले त्यो देशको र कालखण्डको गरिमा बचाउन पनि मद्दत गर्छ ।

मलाई मेरै इतिहास जान्न खुलदुली भइरहेको थियो । मानवजातिको विकास आफूअनुकूल सुविधाको खोजीमा हुने रहेछ । नेपालमा बसाइँ सराइको इतिहास हेर्ने हो भने, मानिस हिमालबाट झरेर पहाड पुगे, पहाडबाट तराई । यसलाई यसरी भन्दा उपयुक्त होला- सुविधा पायक गाउँ शहर अनि राजधानी र पछि विदेश । अलि इतिहास खोतल्ने हो भने भारतको विभिन्न ठाउँबाट आआफ्नो कालखण्डमा पढाइ, काम र अवसरको खोजीमा नेपाल आएको उल्लेख पाइन्छ, जीवनस्तरको विकासका निम्ति ।

त्यस्तै, मेरो इतिहास के रहेछ त भनेर मेरो बुवा इम्तियाज उद्दिन र आमा फर्जाना बानुसँग कुराकानी गरेँ ।

मेरो बुवा काठमाडौंमा जन्मिनुभयाे । मेरो हजुरबुवा खलिल उद्दिन र उनका बुवाको इतिहास काठमाडौंको पुरानाकोठी यानी वटु टोल- इन्द्रचोकबाट अलि भित्र पर्छ - त्यो ठाउँ हो । मेरो बुवा बागबजारमा जन्मिनुभयाे र ३२ वर्षको उमेरसम्म त्यहीँ हुर्किनुभयो । उहाँको बिहे पनि बागबजारमै भएको हो । पछि परिवार ठूलो भएकाले र सबै दाजुभाइको बिहे भइसकेपछि सबैले छुट्टिने प्रस्ताव राखेपछि २०१४ सालमा हजुरबुवाले ५००० रुपैयाँमा किन्नुभएको घर बेचेर मैतीदेवीमा २०४६ सालमा घर बनाई बस्न थाल्नुभयाे । म त्यही मैतिदेवी मन्दिरनिरको घरमा जन्मेको भन्नुहुन्छ बुवाआमाले । त्यहाँ पनि बस्नका लागि ठाउँ सानो पर्ने भएकाले १ वर्षपछि घट्टेकुलोमा घर बनाई सरेको ।

हजुरबुवा

हजुरबुवाका बारेमा केही कुरा लेख्न मन लाग्यो । उहाँको इतिहास । एक जना भाइ थिए । मेरो हजुरआमा जरिना बानुसँग बिहे भएपछि उहाँहरूको पाँच जना सन्तान जन्मे । बुवा, उनका दुई दाइ र दुई बहिनी । मेरो बुवा कान्छो । बुवा जन्मिनुभन्दा अगाडिदेखि नै हाम्रो व्यवसाय इन्द्रचोकमा थियो । पोते पसल । पोते पसल हुनभन्दा पहिले त्यही पसलमा जिरा, मरिचलगायतका कुरा बेच्नुहुन्थ्यो । पछि बिस्तारै पोते बेच्न थाल्नुभयाे । हुँदाहुँदै त्यो ठाउँका सबै पसलेले पोते बेच्न थाले । त्यसपछि त्यो ठाउँलाई इन्द्रचोक पोते बजार भनेर चिनिन थालियो । लगभग १०० वर्षको इतिहास बनिसकेको छ, त्यो पसल र ठाउँ । अहिले मेरो दाइ इमाम उद्दिनले त्यो अभिभारा सम्हाल्दै हुनुहुन्छ ।

हजुरबुवाकाे यो फोटो २०३६/१२/०२ मा खिचिएकाे हाे ।

हजुरबुवाले मदरसा इस्लामिया स्कुलमा पनि पढाउनुहुन्थ्यो भनेर बुवाले भन्नुहुन्थ्यो । पछि नेपाली जामे मस्जिदका सञ्चालक समितिमा रहेर पनि काम गर्नुभयाे । हजुरबुवा नेपालको तर्फबाट आमिर हुनुहुन्थ्यो । आमिर भनेको नेतृत्व कर्ता - लिडर । उहाँ नेपाली जमातको पहिलो आमिर साहब हुनुहुन्थ्यो । म अझै पनि सम्झिन्छु, उहाँ हरेक दिन नेपाली जामे मस्जिद जानुहुन्थ्यो । खासमा बिहीबार जानुहुन्थ्यो साँझ अपराह्नतिर । त्यहाँ असर नमाजपछि भक्तालुहरू जम्मा हुन्थे । मग्रिवको नमाजपछि सबै भेला भएर बयान (प्रवचन) सुन्थे । ईशा नमाजपछि राति त्यही मस्जिदमा सुत्थियौ । हजुरबुवासँग निकैपटक मस्जिद गएको छु र जमातमा पनि । जमात भनेको तीर्थ यात्रा हो । मैले जे जति इस्लामिक कुराहरू सिके - चाहे त्यो कुरान पढ्न, उर्दू लेख्न र पढ्न, इस्लामिक संस्कार, सबै हजुरबुवाबाटै सिकेको हुँ ।

एकदमै सालिन र नम्र व्यवहार थियो हजुरबुवाको । प्रायः हरेक धर्मका मानिसहरू उहाँसँग प्रभावित थिए, उहाँको बानी व्यवहारले गर्दा । मलाई थाहा भएसम्म यता घट्टेकुलोमा बस्न थालेपछि इद पर्वमा उहाँले एक जना हिन्दु परिवारलाई इदको कोसेली दिनुहुन्थ्यो भने दसैँ पर्वमा ती परिवारले उहाँलाई । कस्तो राम्रो लाग्थ्यो त्यो भाइचारा । पछि हजुरबुवा बित्नुभएपछि त्यो आआफ्नो पर्वमा कोसेली आदानप्रदान गर्ने चलन हरायो ।

हजुरबुवासँगको अर्को सम्झना के पनि छ भन्दा उहाँ सरसफाइमा सधैँ तल्लीन हुनुहुन्थ्यो । बिहान ४ बजे उठेर घरआँगन, गल्ली बढार्नुहुन्थ्यो । त्यसपछि फजरको नमाज (बिहानी प्रार्थना) गरिसकेर, सबै परिवारजनलाई सँगै राखेर तालिम दिनुहुन्थ्यो । तालिम भनेको सिक्ने र सिकाउने । कुरान र उर्दू लेख्नपढ्न सिकाउनुहुन्थ्यो । हदिस (पैगम्बर मुहम्मदले आफ्नो जीवनमा गर्नुभएको काम, जीवनयापनको किताब) पढ्न लाउनुहुन्थ्यो । त्यसपछि सबैलाई गोलाकारमा राखेर त्यो दिनका लागि मस्वेरा (योजना र सल्लाह) लिनुहुन्थ्यो । र, निर्णय उहाँले सबैको राय सल्लाह लिइसकेर गर्नुहुन्थ्यो ।

यो फोटो २०३३-०६-२४ गते लिइएको हो । फोटोमा बुवासँगै मेरो दुई फूपूहरू ।

मेरो स्कुलको बिदामा उहाँले सधैँ मलाई इन्द्रचोकको पोते पसल लैजानुहुन्थ्यो र राति हिसाबकिताब मिलाइसकेर कहिले १० रुपैयाँ त कहिले १५ रुपैयाँ दिएको सम्झना अझै छ । त्यति पैसा पनि ठूलै लाग्थ्यो । कारण, सानोमा मैले दुई रुपैयाँ पकेट खर्च पाउँथेँ । बिहान १ रुपैयाँ र अपराह्न १ रुपैयाँ । पछि यो बढेर २ रुपैयाँ भयाे । त्यो पैसाले म र मेरो साथी साइकलमा घुम्न गएर ५० पैसाले दुइटा जेरी र अर्को ५० पैसाले मालपुवा किनेर खान्थ्यौँ । मेरो सम्झना भएसम्म मैले धेरैमा २० रुपैयाँसम्म पकेट खर्च पाएको छु । पछि १० कक्षापछि आफैँ पढ्दै काम गर्न थालेदेखि पकेट खर्च घरबाट लिन छाडेँ । हजुरबुवालाई सानोमा सोध्दाखेरी उहाँका बराजुहरू काश्मिरबाट कामको सिलसिलामा काठमाडौं आएको इतिहास सुनाउनुहुन्थ्यो । हजुरबुवाको काश्मिरी आफन्तहरू पनि हुनुहुन्थ्यो तर मलाई सम्झना छैन, उहाँ आफ्ना आफन्तलाई भेट्न गएको वा उनीहरू हाम्रो घरमा आएको । बरू हजुरआमापट्टिका आफन्तहरू धेरै आउनुहुन्थ्यो । म हजुरआमाका सन्तानहरू धेरै चिन्थेँ । उहाँहरूको घर गएको पनि सम्झना छ ।

हजुरआमा

अब एकैछिन मेरो हजुरआमा जरिना बानुको कुरा यहाँ राख्छु । मेरो हजुरआमाकी आमा नेपालको राजविराजबाट हुनुहुन्थ्यो ।

हजुरआमा

पछि उनका बुवा जो काठमाडौंको हुनुहुन्थ्याे - बिहे गरेर काठमाडौं लिएर आउनुभयो । मेरो हजुरआमा काठमाडौंमा जन्मिनुभयाे । हजुरआमाको एक जना भाइ थिए- रफिक उद्दिन । रफिक दादा (उर्दू भाषामा दादा भनेको हजुरबुवा हो) को छोरा छोरीमध्ये एक जना छोरी अर्सिया बानु सफल फेसन डिजाइनर हुनुहुन्छ । उहाँको बुटिकको नाम अर्सिया कुच्योर (Arshiya Couture) हो । उहाँ प्रोफेसनल महिला गल्फर पनि हुनुहुन्छ । मेरो हजुरआमाको बिहे १३ वर्षको उनेरमा भएको थियो । हजुरआमा र हजुरबुवा नेवा भाषा प्रस्ट बोल्नुहुन्थ्यो । हाम्रो घरको रीतिरिवाज, खाना, रहनसहन केही हदसम्म नेवारी नै थियो । कस्तो मज्जाले नेवारी भाषामा कुरा गरेको मैले आफैँले कतिचोटि सुनेको र देखेको छु । मेरो बुवाको पालासम्म आउँदा उहाँहरूले बुझ्नुहुन्थ्यो तर बोल्न सक्नुहुन्नथ्यो । मेरो पालासम्म आउँदा न मैले बुझ्छु, न बोल्नै आउँछ । भन्न खोजेको बिस्तारै अरु भाषाले आफ्नो पकड जमाउन थाल्यो । मेरा आफ्नै नेवार साथीहरूले समेत नेवा: भाषामा बोल्दैनथे । बरू नेपाली बोल्थे । भनेपछि मसँग पनि नेपाली र अङ्ग्रेजी मिसाएर बोल्थे र मैले पनि त्यसरी बोल्दा त्यो नेवा: भाषा, रीतिरिवाज, चालचलनवाला संस्कार बिस्तारै हराउँदै गयो । यता घट्टेकुलोमा पनि हाम्रो मात्र घर मुसलमानको थियो, वरिपरिका घरहरूचाहिँ नेवा: समुदायका थिए ।

नातिहरूमध्येमा म हजुरआमाको प्यारो थिएँ । मलाई अझै पनि सम्झना छ, हजुरआमाले चटामरी बनाएर खुवाउनुभएको । उहाँसँग हिँडेर आफन्तजनको घर गएको । हाम्रा आफन्तहरू बागबजार, घण्टाघर या डल्लु, स्वयम्भूतिर धेरै थिए । अहिले पनि छन् तर आफन्तहरूकोमा खासै जान छाडेकाले अहिले त्यति थाहा छैन ।

मेरो हजुरआमालाई टीभी हेर्न एकदमै मनपर्थ्यो तर हजुरबुवालाई खासै मन नपर्ने । धेरै अगाडि हजुरबुवालाई सिनेमा हेर्न सौख थियो भन्ने कुरा बुवाबाट सुनेको तर पछि धर्म बुझ्न थालेपछि सिनेमा हेर्न बन्द गर्नुभयो । तर, रेडियो र टीभीमा समाचार सुन्ने र हेर्ने गर्नुहुन्थ्यो । खैर टीभी हेर्दाहेर्दै हजुरबुवा आउनुभएको चाल पाउनासाथ हत्त न पत्त हामीले टीभी बन्द गर्थ्यौं । हाम्रो घरमा सुरुका दिनमा ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट टीभी थियो तर पछि केईसी ब्रान्डको १४ इन्चको रंगीन टीभी किन्नुभएको थियो, १८ हजार रुपैयाँमा, विशाल बजारबाट । त्यो बेला तारवाला केबल लाइन लिनुपर्थ्यो । रंगीन टीभीमा २२ वटा च्यानल आउँथ्यो त्यो बेला । जी सिनेमा, सोनी, स्टार प्लस, सहारा र नेपाल टेलिभिजन धेरै हेर्नुहुन्थ्यो । मैले हेर्ने च्यानल हुन्थ्यो- टेन स्पोर्ट्स, स्टार स्पोर्ट्स र ESPN । टेन स्पोर्ट्समा रेस्लिङ आउँथ्यो - डब्लूडब्लूई । मलाई मनपर्ने रेस्लर अण्डर टेकर, जोनसेना, द रक, ट्रिपल एच, बुकर टी, सन माइकल, विगबस्, केन, जेफ हार्डी, रीकिशी, ब्रक लेस्नेर । र, केटी रेस्लरमा चाइना, लिटा, तृष स्त्र्याट्सलगायत थिए ।

फुटबलभन्दा क्रिकेट धेरै हेर्थें र खेल्थेँ । इन्डिया मेरो मनपर्ने टिम थियो । अस्ट्रेलिया भनेपछि मनै नपर्ने । कारण उनीहरू त्यो बेलाको प्रायःजसो गेम जित्थे । उनीहरूलाई हराउन कठिन थियो र उनीहरूको दम्भ पनि निकै थियो । रिक्की पोन्टिङ, एडम गिलक्रिष्ट, सेन वर्नलगायतका खेलाडीको अस्ट्रेलियन टिम मजबुत थियो ।

यता मलाई सचिन तेन्दुलकर, इरफान पठान, मुहम्मद कैफ, जाहिर खान, महेन्द्र सिंह धोनीहरू मनपर्थे । मैले क्रिकेट हेर्न थालेको निकै वर्षपछि धोनीको इन्डियन टिममा प्रवेश भएको थियो । धोनीले खेलेको सुरुवाती दिनदेखि उनी मनपर्न थालेका थिए । एउटा क्रिकेट म्याच इन्डिया र पाकिस्तानबीच सकेपछि त्यो बेलाका पाकिस्तानी राष्ट्रपति परवेज मसर्रफले धोनीलाई कपाल नकाट्न आग्रह गरेको रमाइलो सम्झना छ । एउटा ओडीआई सिरिज हेर्न लायकको थियो, साउथ अफ्रिका र अस्ट्रेलियाबीच थियो सन् २००६ मा । जहाँ अस्ट्रेलियाले ४३४/४ को टार्गेट दिएको थियो भने लगभग असम्भवजस्तो लाग्ने टार्गेटलाई अन्तिम ओभरको बलसम्म पूरै संसारभरिका दर्शकले मन थामेर हेरेको खेल थियो । जहाँ साउथ अफ्रिकाले ४९.५ ओभरमा ४३८/९ रन ल्याएर जितेका थिए ।

मेरो हजुरआमालाई टीभी किन हेर्न मन पर्थ्यो भने उहाँको शरीरको खुट्टापट्टिको भाग प्यारालाइसिस भएको थियो । हिँड्न नसक्ने हुनुभएको थियो कोठामै हर समय बस्नुपरेकाले उहाँलाई समय कटाउन पनि टीभीले सहारा दिएको थियो । म हरेक दिन उनको कोठामा जान्थेँ, उहाँसँग कुरा गर्न र टीभी हेर्न । हजुरआमाको काखलाई सिरानी बनाएर हेर्थे टीभी- त्यही बेला हजुरआमाले आफ्ना हातका औँलाले कपाल सुम्सुम्याउने गर्नुहुन्थ्यो । कस्तो आनन्द आउँथ्यो ।

म कक्षा ८ पढ्दै थिएँ । चैतको महिना थियो । १०-११ बजेको समय । अचानक हजुरआमाको होस हराएको थियो । हामी सबै आत्तिएका थियौँ । मुखबाट हरियो फिँज निस्किरहेको थियो । झटपट डाक्टरलाई बोलायौँ र उनले जाँच्न थाले । त्यसपछि आफैँ होसमा आउनुभयो । उहाँ होसमा आएपछि सबैलाई हेरेर चकित हुनुभएछ । किनकि सबै रोइरहेका थिए । के भयो भनेर सोध्नुभयो, हामी सबैलाई । हामीले सबै वृत्तान्त उहाँलाई भन्यौँ । त्यसपछि उहाँ पनि रुन थाल्नुभएको थियो ।

त्यसको एक हप्तापछि फेरि त्यस्तै भयाे उहाँलाई । बुधबारको दिन थियो । हामीले पहिला जस्तो नै होला भनेको त सिरियस केस भएछ । आँखै खोल्नुभएन । सास मात्र फेरिरहनुभएको थियो । एक हप्ताजति पाटन हस्पिटलमा राखेका थियौँ । मुखको नलीबाट पाइप छिराएर खुवाउनुपर्थ्यो । कस्तो सास्ती भयाे होला उहाँलाई । तर, होस कहिल्यै खुलेन । हस्पिटलमै उहाँको निधन भयो झिसमिसे बिहानीमा । साह्रै नमीठो दिन थियो त्यो । आफूलाई माया गर्ने हजुरआमाको स्वर्गवासले त्यो बाल मस्तिष्कमा कस्तो असर पर्‍यो होला ममा ?

हजुरआमा बित्नुभएको बेला हजुरबुवा जमात (तीर्थ यात्रा) मा हुनुहुन्थ्याे । त्यो खबर पाएपछि उहाँ एकछिन पार्थिव शरीरलाई स्वयम्भूस्थित मस्जिदमा रहेको कब्रिस्तान नपुर्‍याउँदासम्मलाई घरमा आउनुभएको थियो, अरु तीर्थालुसँग अन्तिम भेटका लागि । स्वयम्भुको कब्रिस्तानमा अन्त्येष्टि गरेपछि उहाँ फेरि तीर्थालुसँग तीर्थयात्रा पूरा गर्न जानुभयो ।

बिस्तारैबिस्तारै हजुरबुवा पनि सिकिस्त पर्दै जानुभयाे । दुब्लाउन थाल्नुभयाे । उहाँ बिरामी पार्न थालेकोले राति म सुत्थेँ भुईंमा उहाँलाई केही सहयोग चाहिन्छ कि भनेर । एक दिन अलिक गाह्रो भएर उहाँलाई टिचिङ अस्पताल लागेका थियौँ । उहाँले आफैँसँग कुरान पढ्नलाई लाग्नुभएको थियो । सुरुका ३/४ दिन सामान्य थिए । उहाँ दिनको पाँचैचोटि हस्पिटलको बेडबाटै नमाज पढ्नुहुन्थ्यो । जमातका साथीहरू बरोबर भेट्न आइरहन्थे । उहाँ फेरि नेपाली जमातको पहिलो आमिर भएकाले पनि शुभचिन्तकहरू आइरहन्थे । ३/४ दिनपछि झनै सिकिस्त हुनुभयो । छाती र ढाडमा पानी जमेछ । त्यो निकाल्दा त उहाँलाई निक्कै सास्ती भएछ । झनै दुब्लाउनुभयाे । यस्तै दुई हप्ताजति हस्पिटलमा बास बस्यौँ । एक दिन डाक्टरले बुवालाई सुटुक्क एकान्तमा बोलाएर भन्नुभएछ- हजुरबुवालाई क्यान्सर भएको छ र उनी क्यान्सरको अन्तिम स्टेजमा हुनुहुन्छ भनेर । उहाँ अब धेरै बाँच्नुहुन्न- के गर्नुहुन्छ, हामीले गर्न सक्ने यति हो, घर लानुहुन्छ कि ? अनि हामीले घर ल्यायौँ । मलाई पछि बुवाले भनेपछि मात्र थाहा पाएँ, हजुरबुवालाई क्यान्सर लागेको रहेछ भनेर ।

एकदमै दुब्लाउनुभएको थियो । दिसापिसाब सबै बेडमै गराइदिनुपर्थ्यो । मनै कस्तो भएर आउँथ्यो त्यस्तो स्वस्थ, फुर्तिलो, जाँगरिलो मान्छेको त्यस्तो पीडादायक अवस्था देखेर ।

घर ल्याइसकेपछि सधैँ सोध्नुहुन्थ्यो - शुक्रबार कहिले हो ? पानी भरेर राख है । फुपूहरूले - अब्बा जम्मा चार दिन बाद हे । ३ दिन बाद हे... भन्नुहुन्थ्यो, हजुरबुवाले सोध्दा । हजुरबुवाले थाहा पाइसक्नुभएको थियो, उहाँ कुन दिन स्वर्गवास हुनुहुँदैछ भनेर । नभन्दै शुक्रबारको दिन म, बुवा, आमा घरमा दिउँसोको खाना खाइरहेको बेला यस्तै साढे ३/४ बजेतिर फुपूकी छोरीले आत्तिँदै बोलाउन आउनुभयाे । हामी पनि थाल भुईंमै छोडेर हत्त न पत्त हजुरबुवाको कोठामा गयौँ । त्यहाँको दृश्य कहालीलाग्दो थियो । हजुरबुवा अँठ्याउँदै, आँखा ठूलठूलो पार्दै छटपटाइरहनुभएको थियो । मेरो बुवाको माइलो दाइ (वसी उद्दिन)ले जोडजोडले सुरा यासिन पढ्दै हुनुहुन्थ्याे कुरानबाट ।

फुपू, हामीहरू सबै आत्तिएको अवस्था । अब सबलाई लागिसकेको थियो कि हजुरबुवाको अन्तिम समय आइसकेछ भनेर । फुपूहरूले दिदीहरूलाई फोन गरेर खबर गर भनेर पठाउनुभयाे मलाई । मैले खबर गरेर झटपट हजुरबुवाको कोठामा गएँ । उहाँलाई निकै सास्ती भइरहेको थियो । लाग्थ्यो, भित्रको आत्मा त्यो शरीरबाट निस्किन खोजिरहेछ । बिस्तारै शरीर शिथिल हुँदै गयो । श्वासप्रश्वास पनि बिस्तारै कम हुँदै गयो । आँखा खुल्लै । आकाशतिर हेरेर कसैको व्यग्र प्रतीक्षामा रहेको अवस्थामा । एकैछिन के भयाे भन्ने होस् नै रहेन मेरो । नभन्दै केही समयको मर्नु र बाँच्नुको द्वन्द्वपश्चात् मृत्युले जित्यो । बिस्तारै पछि पो फुपू, दिदी, आमा र अरु अफन्तजनहरूको रुवाबासी सुनेँ । म पनि निकै रोएँ र यो लेख्दा पनि भावविह्वल भइरहेको छु । अति भयानक अवस्था सिर्जना भएको थियो । म कक्षा ९ मा पढ्न थालेको थिएँ त्यो बेला । असारको महिना थियो त्यो बेला ।

हजुरआमा बितेको ३ महिनापछि हजुरबुवाको पनि स्वर्गवास भयाे । यत्ति छोटो अवधिमा मेरा दुई प्रियजनको निधनले म स्तब्ध थिएँ । आजसम्म पनि उहाँहरूका लागि भनेर मेरा हरेक नमाजमा प्रार्थना गरिरहेको हुन्छु । उहाँहरूलाई जन्नतुल फिर्दोश नसिब होस् । र, मृत्युपछिको संसारमा जाँदै गर्दा उहाँहरूको सबै खालको गुनाह माफ होस् भनेर ।

मलाई लेख्न, पढ्न मन लाग्ने मेरो हजुरबुवाको संगतले गर्दा हो । जमातमा एउटा कुरा बनाएर सुनाउन लगाइन्छ र त्यो हो कार्गुजारी- त्यो भनेको आफूले जमातमा गइसकेपछि आफूले गरेको काम, त्यहाँनिरको मुस्लिमहरूको अवस्था, कति जना नमाज पढ्छन् । मस्जिदमा कति जना नमाज पढ्न आउँछन् । ३ दिन, ४० दिन, ४ महिनाको जमातमा गएका र गएर आइसकेर जमातको काममा को को लागिरहेका छन् भन्नेबारेमा रिपोर्ट बनाएर पेस गर्नुपर्थ्यो । त्यो मलाई गजब लाग्थ्यो ।

हरेक बेला हदिस पढ्दा म हिन्दी भाषामा लेखिएको पढ्थेँ । कारण, मेरो नेपाली भाषा राम्रो थियो । हिन्दीका अक्षरहरू पनि नेपाली शब्दहरूसँग मिल्थ्यो । यसरी मलाई पढ्न दिँदा र पढिसकेपछि तारिफ गर्दा औधी रमाइलो लाग्थ्यो । पछि स्कुलका किताबहरू पनि पाउनेबित्तिकै सबै खरर पढिभ्याउँथेँ । सानैदेखि म मासिक पत्रिका सुनकेस्रा (त्यो अहिले छापिँदैन), मुना, रिडर डाइजेस्टलगायतका पढ्थे । कक्षा ७ देखि अङ्ग्रेजी दैनिक पत्रिका 'द हिमालयन टाइम्स' र 'काठमाण्डु पोस्ट ' किनेर पढ्थेँ । त्यो बेला रु १ मा पाइन्थ्यो । अहिले रु ५ पर्छ । कक्षा ५/६ मा हुँदै कथा कविता लेख्थेँ । त्यो बेला सम्हालेर राख्नुपर्छ भन्ने ज्ञान नै थिएन, त्यही भएर रचनाहरू सुरक्षित रहेनन् ।

मलाई रेडियो र टीभीमा कुरा गर्न साह्रै मन लाग्थ्यो । फोन कल गरेर कतिचोटि कुरा गरेको छु । त्यो बेलाको हरेक रेडियो स्टेसनमा फोन गरेको छु र पुरस्कारहरू पनि पाएको छु । मैले इमेज च्यानलको म्युजिक एन्ड मोर, कान्तिपुर टेलिभिजनको कल कान्तिपुर, नेपाल वानको हेल्लो नेपाल, एनटीभी २ को प्ले इट अनलगायतका कार्यक्रममा फोन गर्ने गर्थें । त्यो बेला मेरो एक प्रकारको फ्यान फ्लोइङ बनिसकेको थियो, यस्ता कार्यक्रमहरूमा फोन गरेर । मेरो स्वरका फ्यान थिए मानिसहरू । मैले गरेको कुरा मनपर्‍यो भनेर पनि कतिले भन्थे ।

यो फोटो 'प्ले इट अन' कार्यक्रमको सेटबाट । यो कार्यक्रम NTV 2 , सिंहदरबारबाट प्रसारण हुन्थ्यो । फोटो खिचिएको समय २०६८ असार २ गते हो ।

एसएलसीपछि सन् २००८ मा स्टार एफएममा ४५ दिने रेडियो तालिम लिएको थिएँ । त्यही रेडियोमा काम गर्ने प्रस्तोता ज्ञानेन्द्र थापा दाइसँग । उहाँ मेरो मिडियाको पहिलो गुरु हुनुहुन्छ, जसले मेरो जीवनमा पहिलोचोटि प्रभाव पार्न सफल हुनुभयो । उहाँलाई म अहिलेसम्म पनि श्रद्धाको नजरबाट हेर्छु । त्यसपछि मेरो मिडियाको यात्रा बिस्तारै फराकिलो बन्दै गयो । विभिन्न रेडियो, टीभीमा मात्र देखेको कलाकारलाई अब प्रत्यक्ष भेट्न थालेँ । पछि कति साथी भए सञ्चार क्षेत्रका र अहिले पनि सम्पर्कमा छौँ हामी ।

मैले औपचारिक रूपमा प्रस्तोता भएर काम गरेको चाहिँ टाइम्स एफएमबाट हो । टाइम्स एफएमको सेलेक्टेड पप भन्ने कार्यक्रमको कम्पिटिसनमा भाग लिएर उत्कृष्ट ३ मा छनोट भएपछि मैले त्यहाँ काम गर्न थालेँ । त्यो कार्यक्रममा भाग लिन पनि निकै संघर्ष गरेको थिएँ । सन् २०१० तिर हो- राम्रो हुँदै थियो टाइम्स एफएममा ।

पछि हिट्स एफएमबाट फोन आयो अन्तर्वार्ताका लागि । त्यहाँ एक वर्षअगाडि सीभी बुझाएको थिएँ । त्यहाँको सुरुवाती दिनको संघर्ष र गर्दै नगरेको गल्तीका लागि माफी माग्न लाएर आफ्नो रेडियोमा काम गर्ने चाहनालाई पूरा गरेको थिएँ ।

त्यहाँको पोलिसीअनुसार पहिला कतै रेडियोमा काम गरेकालाई त्यहाँ नलिने चलन रहेछ । मलाई थाहा थिएन र फेरि अन्तर्वार्तामा पनि कसैले सोधेनन्, पहिला कतै काम गरेका थियौ भनेर । पछि कसैले मैले पहिला अर्कै रेडियोमा काम गरेको खबर सुनाइदिएछन् । त्यसपछि मलाई बोलाएर 'किन झुटो बोलेको'लगायतका कुरा भनेर 'अब यहाँ आउनुपर्दैन' भने । म केही बेर त त्यही कुर्सीमा बसिरहेँ । पछि मन्दिरा ढुङ्गेल दिदीले 'उठ, जाऊ' भन्नुभयो । म उठेँ अनि बाहिर निस्केँ । भर्‍याङ ओर्लिंदै थिएँ बिस्तारै । पछि मन्दिरा दिदीले बोलाउनुभयो । उहाँहरूबीच के कुरा भयो, थाहा भएन । एकछिनमा तिमी अहिलेसम्म गएका छैनौ भनेर भन्नुभो । म चुप लागेर बसेँ । ल माथि आऊ भन्नुभो । म गएँ । अब उप्रान्त झुटो बोल्दिनँ भनेर सबैसामु माफी माग्नुपर्छ र एउटा अपोलोजी लेटर लेख्नुपर्छ भन्ने सर्त राखे । मैले हेपाइ सहेर पनि आफ्नो रेडियोमा काम गर्ने चाहनालाई पूरा गरेको थिएँ । कहिलेकाहीँ आफ्ना चाहनाका लागि पनि कति ठाउँमा सम्झौता गर्नुपर्दो रहेछ । मैले साढे दुई वर्ष त्यहाँ काम गरेँ । त्यो घटनाबाहेक अरु सम्झनाहरू राम्रै रह्यो । सिक्ने मौका पाएँ । के हो क्वालिटी प्रोग्राम, के हो स्क्रिप्ट, किन जरुरी छ स्क्रिप्ट लेख्न भन्ने कुरा त्यहाँबाट थाहा पाएँ । क्वालिटी गीत र साउण्ड कस्तो हुँदो रहेछ भन्ने कुरा पनि जान्न पाएँ । हिट्स एफएमको यात्राले मेरो लेखनी जीवनको सुरुवात गर्न मद्दत गर्‍यो । प्रोग्रामको स्क्रिप्ट सधैँ लेख्नुपर्दा लेखाइप्रति छुट्टै खालको मजा आउन थालेको थियो ।

म जमातमा ४ महिनाका लागि जाने भनेर बिदा लिएँ हिट्स एफएमबाट । जमातबाट फर्केपछि मेरो हुलिया परिवर्तन भयो । मैले दाह्री पाल्न थालेँ । मेरा लुगाहरू फेरिए- कुर्ता पाइजा लाउँथेँ । आफैँंलाई त्यस्तो हुलियामा जान अप्ठ्यारो लागेकोले म हिट्स एफएम फर्किनँ । मास्टर्स डिग्री पढ्न शंखरदेव क्याम्पस जाँदा पनि म कुर्ता पाइजामामै जान्थेँ । म त्यहाँ हेर्न लायकको पात्र बनेको थिएँ ।

खैर शंकरदेव क्याम्पस पढ्दा एक जना रमाइलो शिक्षक प्रजित तिमिल्सिना सरसँग भेट भयो । उहाँले हामीलाई प्रिन्सिपल अफ म्यानेजमेन्ट भन्ने विषय पढाउनुहुन्थ्यो । उहाँको पढाउने शैली मलाई मन पर्थ्यो । सारा विद्यार्थी उहाँको फ्यान । मैले पहिलोचोटि यस्तो क्रेज देखेको थिएँ एउटा शिक्षकप्रति । कलेजमा सधैँ भिड हुने उहाँको कक्षामा । त्यही भएर पछि ट्युसन पढ्न थाले उहाँसँग । त्यहाँ पनि उत्तिकै भिड हुन्थ्यो उहाँसँग पढ्न । मलाई मिडियामा इन्ट्रेस्ट थियो । उहाँको नजरमा म परेको थिएँ । एक दिन ट्युसनबाट फर्किने बेला हामीसँग कलेज आउँदै थियौँ । गफैगफमा सर तपाईंको इन्टरभ्यु लिन्छु भनेँ । उहाँ सुरुमा हाँस्नुभो । अनि के सोध्छौँ त भन्नुभो । उहाँले 'हुन्छ' भनेर प्रस्ताव स्वीकार्नुभयाे । र, दुई दिनपछि आइतबारको दिन ट्युसन सेन्टरको एउटा खाली रुममा उहाँको इन्टरभ्यु मैले २५ सय पर्ने कलर्स ब्रान्डको मोबाइलमा रेकर्ड गरेँ र घर फर्केर एडिट गरेर युट्युबमा राखेँ । अनि उहाँलाई लिङ्क पठाएँ । त्यो बेला मैले लिएको इन्टरभ्यु धेरैले सुनेछन् र मनपराएछन् । सरको जिन्दगीको पहिलो इन्टरभ्यु थियो त्यो, जुन मैले लिएको थिएँ । हाल उहाँ एउटा कलेजको सञ्चालक भएर काम गर्दै हुनुहन्छ । आफ्नो कठिन मिहिनेत र आर्जेको कमाइबाट कुनै दिन काठमाडौंमा डेरा गरेर बस्दा भाडा तिर्न नसकेर भागेको मान्छे अहिले आफ्नै पौरखमा काठमाडौंमा घर बनाई, कार चढ्नुहुन्छ र आफ्नै कलेज र ट्युसन इन्स्टिच्युटहरू चलाउनुहुन्छ । जे होस्, सरबाट म निकै प्रभावित हुँदै थिएँ ।

अर्को शिक्षक हुनुहुन्छ धर्म अधिकारी । हुन त मैले उहाँबाट पढेको होइन । उहाँले अङ्ग्रेजी दैनिक पत्रिका रिपब्लिकामा लेख लेख्नुहुन्थ्यो । म उहाँका लेखहरू पढ्थेँ । पछि मैले उहाँलाई इमेल पठाएको थिएँ कि लेखनसम्बन्धी केही ज्ञान केही टिप्सहरू दिनुहुन्छ कि भनेर । उहाँले रिप्लाई पठाउनुभयो । अनामनगरको एउटा क्याफेमा भेट्यौँ । पछि उहाँले एमफिल क्लास IACER कलेजमा लिँदा उहाँले मलाई टिचर असिस्टेन्टको रूपमा राख्नुभएको थियो । त्यो कन्सेप्ट पहिलोचोटि नेपालमा प्रयोग भइराखेको थियो । त्यसबारे एक जना पत्रकारले कान्तिपुर पत्रिकामा लेखेका थिए । धर्म सरले पनि मिडिया एजुकेसनमा केही नौला प्रयोगहरू गर्नुभयो - मिडिया गुफा भनेर । उहाँले मलाई एक दुइटा लेखमा एडिट गरेर सहयोग गर्नुभएको थियो । हाल उहाँ चाइनामा प्रोफेसर भएर काम गर्दै हुनुहुन्छ ।

ज्ञानेन्द्र थापा, प्रजित तिमिल्सिना, धर्म अधिकारी सरहरू मेरो जीवनमा प्रभाव छाड्न सफल शिक्षकहरू हुन । अर्को प्रभाव छाड्न सफल हुने व्यक्ति हुनुहन्छ टेरेन्स लि सर । उहाँ ‘द हिमालयन टाइम्स’ को स्पेसियल प्रोजेक्टको डिपार्टमेन्ट हेड हुनुहुन्थ्याे । उहाँले मलाई साह्रै घतलाग्दो कुरा सिकाउनुभएको थियो- कसरी कोसँग कुरा गरेर इन्टरभ्युका लागि एपोइन्टमेन्ट मिलाउने भन्ने सन्दर्भमा । उहाँबाट सिकेको यो कुरा मैले ती बेलादेखि अहिलेसम्ममा र आउने दिनहरूमा पनि प्रयोग गरिरहनेछु ।

अर्को छुटाउनै नहुने व्यक्ति जसले मेरो जीवनमा प्रभाव छाड्नुभयो - उहाँ हुनुहन्छ मणि शर्मा दाइ, सांग्रिला बुक्सको प्रकाशक । किताब छाप्ने भन्ने हुटहुटीमा हुनुहुन्थ्यो सन् २०१३ मा । त्यही सिलसिलामा उहाँले मलाई केही प्रश्न गरेर झस्काउनुभयो, जसले गर्दा मलाई नेपाली समाज चिन्न, नेपाली किताबलगायत अरु लेखकको किताब पढ्न अग्रसर गराउनुभयो । त्यसपछिका दिनदेखि लिएर अहिलेसम्म पनि उहाँले भनेका कुराहरूको अनुसरण गरिरहेको छु - त्यो कुरा भनेको समाज बुझ्ने र विभिन्न लेखकका किताबहरू पढ्ने । सुरुसुरुमा किताब किन्न नपरोस् भन्ने लाग्थ्यो र मागेर पढ्थेँ भने अहिले आफैँ किनेर महिनामा कमसेकम दुइटा किताब पढ्ने गर्छु र समयले साथ दिएमा हरेक दिन चाँडोभन्दा चाँडो किताबहरू पढेर ज्ञान लिने गर्छु ।

किताब लेख्ने, कथा छाप्ने हुटहुटीले मलाई टिच फर नेपाल पुर्‍यायो । त्यो बेला जिन्दगीमा थुप्रै आरोहअवरोहको सामना गर्दै थिएँ । मास्टरको पढाइमा फेल हुन पुगेँ । बुवालाई मस्तिष्काघात । आमाको मुटुको अपरेसन । कामको खोजीमा थिएँ । यो २०१६/१७ तिरको कुरा हो । धेरै ठाउँमा कामका लागि एप्लाई गरेको थिएँ, त्योमध्येमा टिच फर नेपाल पनि एक हो । टिच फर नेपालको सेलेक्सन प्रक्रिया अलि गाह्रो छ । त्यसमा चुनिसकेर, ४२ दिनको रेसिडेन्सियल ट्रेनिङपछि मैले दुई वर्षका लागि सिन्धुपाल्चोकको तालामाराङमा रहेको स्कुल श्री तर्से माध्यमिक विद्यालयमा दुई वर्ष पढाएँ । ती बेला थुप्रै प्रयोगहरू गर्न सफल भएको थिएँ शिक्षा क्षेत्रमा । मेरो कथा लेख्ने, लेख लेख्ने चाहना पनि पूरा हुँदै गयो । मलाई फिल्म मेकिङ मनपर्थ्यो, त्यही भएर मसँग भएको स्रोत साधन प्रयोग गरेर मेरा विद्यार्थीहरूलाई अभिनय गर्न लाएर चारवटा जति सर्ट फिल्म बनाएँ । एउटा फिल्म टप ३ मा पर्न सफल भएको थियो, एउटा प्रतियोगितामा । जे होस्, विद्यार्थीहरूको समसामयिक विषयमा फिल्म बनाएको थिएँ, जुन मेरो युट्युब च्यानल - Moin Uddin Show मा पनि छ ।

टिच फर नेपालको फेलोसिप सकेको एक वर्षपछि माथिल्लो डोल्पा गएँ पढाउन । स्कुलको नाम क्रिस्टल माउन्टेन स्कुल । त्यहाँ पनि समाज बुझ्न थालेँ । त्यहाँको परिवेश, धर्म संस्कृति, खाना, हावापानी, भाषा, शिक्षा, संगीत, नृत्य, पेसालगायतका कुराहरूसँग साक्षात्कार गरेँ । त्यहाँ पनि चारवटा समसामयिक विषयमा विद्यार्थीहरूसँग मिलेर सर्ट फिल्म बनाएँ र डोल्पा बसुञ्जेल हरेक दिन दैनिक भिडियो बनाएँ ।

त्यसपछि लगत्तै म गैँडाकोट, नवलपुरमा गएर १ सय दिन पढाएँ । त्यहाँ मलाई स्कुलको भाइस प्रिन्सिपलले बोलाएका थिए, मेरो कामका बारेमा थाहा पाएर । मलाई पनि तराई क्षेत्रमा गएर काम गर्न पाए हुन्थ्यो, त्यहाँको अनुभव लिन पाए हुन्थ्यो र केही प्रभाव पार्न सक्ने काम गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लागिरहेको थियो । छोटो अवधिमा केही कामहरू गरेको थिएँ । त्यहाँ पनि मैले दैनिक रूपमा भ्लग बनाएको थिएँ, जसले गर्दा त्यहाँको परिवार, स्कुल र सरोकारवालाहरूमाझ प्रभाव पार्न सफल भएको थिएँ । विद्यार्थीहरूको प्रतिभा सोसियल मिडियामार्फत प्रस्तुत गरेँ । टिचर ट्रेनिङ दिएँ । विद्यार्थीहरूको हौसला बढाएर इङ्लिस स्पिच एसेम्ब्लीमा दिन लगाएँ । त्यहीँ रहँदा केही लेखहरू पनि लेखेको थिएँ, जुन त्यहीँको लोकल पत्रिकामा छापिएको थियो- चितवन पोस्टमा । लेखहरू शिक्षा क्षेत्रसँग सम्बन्धित थिए ।

त्यहाँ रहँदा जुन शिक्षकले मलाई बोलाएका थिए, उनैले पछि दुःख दिन थाले । उनको बोलीचाली आफ्ना सहकर्मीसँग दम्भले भरिपूर्ण हुन्थ्यो । विद्यार्थीहरूलाई सजायस्वरूप पिट्ने गर्नुहुन्थ्यो, जुन मलाई मन पर्दैनथ्यो । उनकै बानी व्यवहारलाई मध्यनजर गरेर मैले एउटा लेख लेखेको थिएँ- शिक्षकको अभाव कसरी हुन्छ ?

पहिलोचोटि यार्सागुन्बा टिप्दै गर्दा माथिल्लो डोल्पामा सन् २०२१ मा ।

उनको आफ्नै व्यवहारले गर्दा पछि उनलाई स्कुलबाट निकालियो । उनी आफैँंले मलाई बोलाएर अन्तिम २ हप्ताअगाडि दुर्व्यवहार गरे । सुरुमा आफैँ बस्दै आएको एउटा किचेन बनाएर यत्तिकै रहेको कोठामा बस्न दिए- रुमको भाडा केही तिर्नु पर्दैन भनेर । पछि स्कुल छोडेर जाने बेलामा त्यो रुमको भाडा अहिलेसम्मको मैले तिर्नुपर्छ भनेर भने । अर्को कुरा, ती शिक्षक दुईजिब्रे थिए । मसँग एउटा कुरा गरेर अरुसँग अर्कै कुरा गर्ने । एक दिन उनैले चिनाएको व्यक्ति जो हेटौँडाको एउटा स्कुलको प्रिन्सिपल भएर काम गर्दैछन्, उनले मलाई काम गर्नका लागि प्रस्ताव राखे । दोस्रो त्रैमासिक परीक्षा चलिरहेको थियो त्यो बेला । ती प्रिन्सिपललाई भेटेर आइसकेपछि मलाई उनको कुरा ठीक लागेन र भोलिपल्ट काम गर्न सक्दिनँ भनेर भनेँ । त्यो दौरान के भएछ भन्दाखेरि ती भाइस प्रिन्सिपलले त्यहाँका एक जना शिक्षकलाई मोइन सर यसरी यसरी त्यो व्यक्तिकोमा काम गर्न जान लागेका छन् भनेर भनेछन् । यो कुरा पछि मैले ती शिक्षक, जसलाई उनले कुरा लाएका थिए, ले मलाई यसरी तपाईंका बारेमा भनेका थिए भनेर सुनाए । त्यसै बेलादेखि ती भाइस प्रिन्सिपलसँग बोल्नै मन लागेन । जसोतसो जेजति समयका लागि आएको थिएँ, त्यतिचाहिँ गर्छु भन्ने कमिटमेन्ट थियो ।

माथिल्लो डोल्पामा सन् २०२१ मा कक्षा ८ का विद्यार्थीलाई पढाउँदै ।

मेरो काम र व्यवहार त्यो स्कुलको सबैलाई मन परेको थियो । मलाई निकै आग्रह गर्नुभएको थियो, त्यस स्कुलमा निरन्तरता दिन । मैले विनम्र अस्वीकार गरेँ, किनकि म केही महिनाका लागि मात्र तराईमा केही योगदान दिन सक्छु कि भनेर आएको थिएँ । ती भाइस प्रिन्सिपलबाहेक अरु सबै कुरा राम्रै लागेको थियो । सबैभन्दा मनपर्ने भनेको मेरा विद्यार्थीहरू । सायद अहिलेसम्म जहाँजहाँ पढाएँ, तिनीहरूमध्ये यो स्कुलका विद्यार्थीहरूबाट माया पाएँ । म स्कुल छोडेर जाने भनेर थाहा पाएदेखि सबै दुःखी थिए । मेरो लागि भनेर फेयरवेल कार्यक्रमको आयोजना गरे क्लास ४, ५, ६, ७ ले । झनै मेरो जन्मदिन दुई महिना अगाडि मनाइदिए । मेरो जन्मदिन वैशाखमा हो । कोसेलीहरू पनि दिए- कक्षा ६ र ७ का विद्यार्थीहरूले । फोटो फ्रेम दिएका थिए ग्रुप फोटोसहित । कक्षा ७ ले दिएको फोटो फ्रेम ल्याउन सकिनँ, कारण त्यो फ्रेम एकदमै ठूलो थियो र मलाई बोकेर ल्याउन मुस्किल हुने खालको थियो ।

जे होस्, त्यो ठाउँमा केही घटनालाई छोडेर बाँकी सबै कुरा सुखद नै रहे । त्यहाँका अरु शिक्षकप्रति नमन र आदर छ । काम गर्दै जाँदा यस्ता तिता अनुभव पनि हुँदारहेछन् ।

बुवा

अबको पालो मेरो बुवा इम्तियाज उद्दिनका बारेमा भन्न चाहन्छु । बुवाले कक्षा ८ सम्म मदरसा इस्लामिया स्कुलमा पढ्नुभयाे । सुरुमा यो स्कुल कश्मिरी जामे मस्जिद, दरबारमार्गमा थियो । पछि नेपाली जामे मस्जिद, घण्टाघरमा सर्‍यो । कुरान, उर्दू, नेपाली, इङ्लिस, गणितलगायतका विषय पढाइ हुन्थे । त्यसपछि कक्षा ९ र १० क्षेत्रपाटीमा रहेको जुद्दोदय पब्लिक हाई स्कुलमा पढ्नुभयाे र तृतीय श्रेणीमा एसएलसी पास गर्नुभयो । आईकम पढ्न ठमेलमा रहेको सरस्वती क्याम्पस जानुभयो । बीकम पढ्न ताहचल क्याम्पसमा भर्ना हुनुभयो । जम्मा दुई/तीन महिना मात्र भाको थियो रे पढ्न जान थालेको, त्यसपछि जमातमा चार महिनाका लागि पाकिस्तान जानुभयो । त्यसपछि उहाँको औपचारिक शिक्षाको यात्रा बिराम लाग्यो ।

मैले नेपाली जामे मस्जिदको इतिहासका बारेमा सोधेको थिएँ- यो कसरी बनेको थियो भनेर । बुवाले एउटा रमाइलो कुरा भन्नुभयो । भाको के रहेछ भने त्यो बेला कुनै राणा महाराजकी श्रीमती सिकिस्त बिरामी पर्नुभएछ । धेरै ठाउँमा उपचार गराउन असफल हुँदा एक जना पिर बाबालाई भेटेर राणा महाराजले भनेछन्, 'यदि मेरी श्रीमतीलाई ठीक पार्न सक्यौ भने तिमीले तीर हान्दा जहाँसम्म पुग्छ, त्यहाँसम्मको जमिन दिन्छु ।'

नभन्दै ती राणा महाराजकी श्रीमती निको भइन् । बुवाले भनेअनुसार त्यो तीर अहिलेको रत्नपार्कमा रहेको विद्युत् प्राधिकरणसम्म पुगेको थियो रे । त्यहाँसम्म नेपाली जामे मस्जिदको जमिन थियो रे ।

जे होस्, मस्जिदको आधिकारिक पुष्टि नेपाली जामे मस्जिदमा रहेको शिलालेखमा लेखिएको छ, जसलाई मैले यहाँ प्रस्तुत गर्दैछु । १५औँ शताब्दीमा मल्ल राजाहरूको शासनकालमा काठमाडौंका राजा रत्न मल्लले सन् १४८४-१५२० मा यही घण्टाघर भएको ठाउँमा मस्जिद बनाउन दिए । त्यसैगरी, सन् १६४१-१६७४ मा काठमाडौंका अर्का मल्लकालीन राजा प्रताप मल्लले यही ठाउँमा मस्जिद बनाउन दिएको तथ्य छ ।

हालको मस्जिदको स्वरूप सन् १९९०–१९९१ मा पुरानो मस्जिदलाई प्रतिस्थापन गरेर बनाइएको हो । यो सालमा म जन्मिसकेको हुनाले मलाई पनि अहिलेको मस्जिद बनाइएको झझल्को छ । बुवाले बोकेर लानुहुन्थ्यो मस्जिद । इदको पर्व मनाइरहेको सम्झना छ । मस्जिदको बाटोभरि निर्माणका लागि प्रयोग हुने इँटाहरू थिए ।

यही कुराकानीका सन्दर्भमा एउटा रोचकदार कुरा थाहा पाएँ । त्यो भनेको कब्रिस्तान । कुनै पनि मुस्लिमको मृत्यु भयो भने लगेर गाढेर अन्त्येष्टि गर्ने ठाउँ । त्यो पहिला रत्नपार्कमा रहेको बिजुली अफिसमा थियो । नेपाली जामे मस्जिदमा समेत थियो तर पछि सार्न लगाइयो स्वयम्भुमा । कारण, त्यो बाटो राजदरबारनजिकै भएकाले र राज सवारीको बाटो पर्ने भएकाले सार्न लगाइएको इतिहास बुवाबाट थाहा पाएँ । उहाँका अनुसार २०२५/२६ सालतिर सारिएको हो । अहिले मुस्लिम समुदायका मानिसको अन्त्येष्टि गर्नुपरे स्वयम्भु मस्जिदमा रहेको कब्रिस्तानमा गरिन्छ ।

बुवाको यो फोटो २०३७ पुस २७ गते आग्रामा खचिएको हो ।

आफ्नो युवाकालमा बुवा मनमौजी खालको हुनुहुन्थ्यो । त्यो बेलाको चलनचल्तीको हिरो मनोज कुमारको फ्यान । त्यहीअनुसारको गेटअप हुने गर्थ्यो बुवाको । गीतसंगीतमा पनि उत्तिकै लगाव । मैले कैयौँपटक उहाँले त्यो बेलाका हिन्दी गीत गुनगुनाएको सुनेको छु । घुमफिर गर्न पनि त्यस्तै सौखिन । त्यो बेलाका उनका फोटोहरू हेरेको छु र कतिपय फोटोहरू मसँग सुरक्षित पनि छन् । बुवाको एउटा राम्रो बानी रहेछ, जुन मैले पछि अनुशरण गरेँ । त्यो हो– डकुमेन्टेसन गर्ने । उहाँले हरेकचोटि फोटो खिच्दा, त्यसको प्रिन्ट पछाडि कुन सन्दर्भमा, कति गते, कति वर्षको उमेरमा, कहाँ खिचिएको भन्ने कुरा उल्लेख गर्नुहुन्थ्यो । बुवाको अरु राम्रा पक्षहरू छन्, जुन अरूले पनि अनुशरण गरोस् भन्ने लाग्ने । त्यो भनेको परिवारप्रति जिम्मेवार । सबै छोराछोरीलाई पढाउनुभयाे । आफ्नो क्षमताअनुसार सबैको इच्छा आकांक्षा पूरा गर्नुभयो । उहाँको एउटा अर्को बानी ममा सरेको अनुभव गरेको छु, त्यो बानी भनेको सेन्स अफ अर्जेन्सी- जे पनि काम तुरुन्तै गर्नुपर्ने । उहाँको सेन्स अफ ह्युमर पनि गजबैको थियो । युवाकालमा उहाँ फेसनेबल हुनुहुन्थ्यो । लुगाहरू स्टाइल र चिटिक्क परेको लाउनुहुन्थ्यो, जुन उहाँका त्यो बेलाका फोटाहरूले प्रस्ट्याउँछ । तर, जब उहाँ सन् १९८३ मा जमातमा जानुभयो, त्यो बेलादेखि उहाँको रहनसहन, पहिरन यी यावत कुराहरूमा परिवर्तन आयो । सादा जीवन बिताउन थाल्नुभयो । दुनियाँदारीमा कम लगाव राख्न थाल्नुभो । अध्यात्मतिर बढी झुकाव राख्न थाल्नुभो ।

मेरो सम्झनामा मैले बुवालाई क्लिन सेभ (दाह्री जुँगा पूरै काटेको) मा देखिनँ । बस्, एकचोटि उहाँलाई मस्तिष्काघात भएर बिरामी भएपछि उपचारका लागि डाक्टरले काट्नुपर्छ भनेकाले मात्र काट्नुभएको थियो । त्यो बेला म २६/२७ उमेरको थिएँ । नत्र सबै बेला दाह्रीमै मात्र देखेको छु । उहाँले सधैँ कुर्ता पाइजामा लाउनुभएको सम्झना छ । मचाहिँ सन् १९९० मा जन्मेको हुँ । बुवा सन् १९८३ मा जमातमा जाँदादेखि उहाँको लाइफ स्टाइल परिवर्तन भएको रहेछ । १९८३ अगावै त अर्कै मोजमस्ती, रमाइलो, घुमफिर गर्ने खालको हुनुहुन्थ्याे ।

(यो फोटो २०५२ भदौ १० गते साउदी अरबियामा मेरो बुवा (सेतो कुर्ता) र उहाँको महिलो दाईसँग खिचिएको हो, जब उहाँहरू उमराह गर्न जानुभएको थियो । उमराह प्रेम, भक्ति र अल्लाहप्रति कृतज्ञताको स्वैच्छिक कार्य हो, र यो प्रमुख तीर्थयात्रा अनुष्ठान वर्षको कुनै पनि समयमा गर्न सकिन्छ।)

मेरो पनि लाइफ स्टाइल चेन्ज त सन् २०१३ मा जमातमा गएपछि भएको थियो । काममा जाँदा होस् वा कलेज, अनुहारमा दाह्री हुन्थ्यो, अनि लुगाचाहिँ कुर्ता पाइजामा लाएर जान्थेँ । पछि आफैँंलाई असहज लाग्दै गयो, त्यो पहिरनमा जान । किनकि सबै साथीभाइ, सहकर्मीहरू विभिन्न धर्म, समुदायका र सबैको साझा पहिरन भनेको अहिलेको चलनचल्तीको गेटअप हुन्थ्यो- जिन्स, टि–सर्ट, फर्मल सर्ट पाइन्ट, हुडी, जम्परलगायत । म कुर्ता पाइजामामा हुँदा म अरुहरूको भिडमा छुट्टै देखिन्थेँ । सबैले मलाई हेर्थे । दुई वर्षपछि नर्मल सर्ट, पाइन्ट, जिन्स, टि–सर्ट लगाउन थालेँ । दाह्री बरू बेलामौकामा ट्रिम गर्छु तर क्लिन सेभचाहिँ गरेको छैन ।

(यो फोटो २०७४ सालतिर खिचिएको हो । त्यो बेला बुबालाई मस्तिस्क घात भएपछि स्पार्क हेल्थ होम, कालिमाटीमा उपचारका लागि लागि लगिएको थियो। साथमा मेरी आमा ।)

जमातबाट फर्किसकेपछिको मेरो जीवनमा परेका प्रभावहरूबारे उल्लेख गर्न मन लाग्यो । अहिले सम्झँदा यसो पनि भएको रहेछ भनेर हाँसो उठ्छ । एक जना केटी साथी थिई, जसले मलाई मन पराउँथी । म जमातबाट फर्केपछि भेट्न गएँ । उनी मेरो गेटअप देखेर आश्चर्यचकित भइन् । हत्तपत्त 'ल भयो, त्यो दाह्रीजुँगा काटlहाल त, पटक्कै सुहाएन तिमीमा' भन्न थालिन् । मैले मानिनँ । पछि उनी उनको भूतपूर्व प्रेमीसँग फर्किइन् र विवाह गरिन् ।

त्यस्तै, अरु पनि जीवनमा केटी मानिसहरू आए । कामले, मेरो स्वरले, लेखले त धेरै प्रभाव भए तर पछि रूपले मन परेन भनेर टाढिनेहरू पनि भेटेँ । तीमध्ये एक जना कलाकार थिइन् । धेरै वर्षदेखि हामी साथी थियौँ । एक जना लेखकले आफूले लेखेको नाटकको रिहर्सल फेसबुकमा फोटोसहित पोस्ट गर्नुभएको थियो । म त्यो बेला पत्रिकामा काम गर्थें । मलाई न्युज स्टोरीहरू लेख्न पात्र चाहिने भएकाले कलाकारलगायत अरूलाई पनि फ्रेन्ड रिक्वेस्ट पठाएको थिएँ । उहाँले एसेप्ट गर्नुभयो । नभन्दै उहाँको नाटक पनि हेर्न पाइयो । त्यसपछि औपचारिक रूपमा कुराहरू भए । उहाँलाई मेरो काम मनपरेको रहेछ अनि मेरो बानी पनि । एक दिन कुरै कुरामा बिहेको कुरा निस्कियो । मसँग बिहे गर्नुहुन्छ भनेर म्यासेज पठाउनुभयो । जोक गर्‍या होलाजस्तो लागेको थियो । मैले पनि यो विषयमा इन्ट्रेस्ट देखाएँ । आखिर बिहे गर्ने नै भए एकअर्कालाई चिने के जान्छ र भन्ने भयाे । बेलाबेला स्कुटीमा लिन पनि आउनुहुन्थ्यो उहाँ मैतीदेवीमा ।

दुईटाजति नाटक हेरेको छु मैले उहाँको । मलाई राम्रो लाग्थ्यो उहाँ । नाटक, टेलिसिरियल, म्युजिक भिडियोमा काम राम्रै गर्नुहुन्थ्यो । एक दिन अचानक कुरैकुरामा नेपालको अवस्थाबारेमा कुरा चल्यो । देशको राजनीति - बेथिति - गन्जागोल - थोरै तलब - दिक्दारीलगायतका कुरा भए । यसै सिलसिलामा उहाँले अस्ट्रेलिया जाने भनेर भन्नुभयो । एक दिन म काठमाडौं फर्केको बेला वसन्तपुरको एउटा रेस्टुरेन्टमा बसेर गफ गर्दै थियौँ । कुरा फेरि अस्ट्रेलियाकै हुँदै थियो- कसरी जाने, कहिले जाने भन्ने शीर्षकमा । अस्ट्रेलिया जान त बिहे गर्नुपर्छ भन्ने कुरा निस्कियो । त्यसपछि उहाँले एउटा कुरा भन्छु ल, माइन्ड नगर है भन्नुभो । मैले हुन्छ भनेँ । अलि अप्ठ्यारो मान्दै उहाँले भन्नुभयो, 'मलाई तिमी रूपले चाहिँ मन पर्दैन । तर, तिम्रो बानी व्यवहार राम्रो छ ।'

म अचम्ममा परेँ र अलि अप्ठ्यारो महसुस गरेँ । मनमनै सोचेँ, कुरा खेलाएँ- के भन्या होला भनेर । मनलाई सम्हालेँ अनि भनेँ, 'म रूपले मनपर्दैन भने किन भेट्नुपर्‍यो मलाई ?' उहाँले भन्नुभयो, 'त्यस्तो हैन नि, रूपले राम्रो लाग्नु र मनपराउनुमा अन्तर छ ।' अनि कुरा जोड्दै भन्नुभयो, 'मलाई बिहे गरौँ भनेर प्रपोज गर्ने थुप्रै एकसेएक केटाहरू छन्, जो रूपले निकै राम्रा छन् तर उनीहरूको बानी व्यवहार राम्रो छैन ।' त्यसपछि एकछिन सन्नाटा छायो । एकअर्काको अनुहार हेर्‍यौँ । अप्ठ्यारो मुस्कान देखिरहेको थिएँ उहाँमा । अनि उहाँ आफैँंले भन्नुभयो, 'अस्ट्रेलिया जाऔँ, त्यसपछि जे होलाहोला ।' भोलिपल्ट कन्सल्ट्यान्सी बुझ्न गयौँ । हुँदाहुँदै वडा कार्यालय गएर बिहेको प्रोसेस बुझ्दा झण्डै बिहे नभएको । तर, त्यसको एक/दुई दिनपछि म्यासेजको रिप्लाई दिन छाडिन् । पछि मैले अनफ्रेन्ड गरेँ । कहानी सकियो ।

मेरो रूपलाई मात्र कमजोरी नदिऊँजस्तो लाग्यो । कमजोरी त अरु पनि थिए- मुख्य कमजोरी त आर्थिक कमजोरी थियो मेरो । प्रत्यक्ष रूपमा यसले असर नगरे पनि अप्रत्यक्ष रूपमा निकै गर्दो रहेछ ।

दोष म कुनै पनि आआफ्नो कालखण्डमा भेट्न पुगेका केटी साथीहरूलाई दिन्नँ । रिलेसनसिप भन्ने कुरा मेरो कोहीसँग पनि भएन । बस्, जो राम्रो लाग्थ्यो, उहाँहरूसँग मित्रता भयाे । जोजोसँग क्रस भएको थियो, अचम्म तरिकाले उनीहरूसँग नजिक भएँ । राम्रै साथी भयौँ तर सम्बन्धले अर्को रूप धारण गर्न सकेन । कारण रहन गयो, सेल्फ स्टिमको ।

बाहिर जतिसुकै आफ्नो कामले राम्रो प्रभाव छाड्न सफल भए पनि आफ्नो भित्री पाटो यानी घरपरिवारको अवस्थाले गर्दा ती फक्रिन सक्ने प्रेमिल सम्बन्ध अगाडि बढ्न सकेन । बुवाआमा बिरामी, सानो घर, भाइबुहारी, फेरि सानो भाइको काम नपाइरहेको अवस्था । आफ्नो पनि संघर्षरत जीवन- उच्च शिक्षा र करिअर । आफ्ना लागि कमाइरहेको थिएँ । मेरोतर्फबाट घरकालाई कहिल्यै तनाव भएन ।

भन्न त जसले पनि भन्छन्- केटाकेटीको राम्रो आर्थिक हैसियत नभए पनि बानी व्यवहार राम्रो, माया गर्ने, करिअर फोकस्ड भए हुन्छ भनेर । तर, अर्धचेतन रूपमा आर्थिक स्थिति पनि सबल भएको मान्छेको पर्खाइ हुँदोरहेछ अरु कुराहरूसँगै ।

अघि भनेजस्तै ती कलाकार साथी राम्रै हुनुभुन्थ्यो । उहाँले अस्ट्रेलिया जाने कुरा गर्दा मलाई पनि जान मन थियो । कारण मलाई पढ्न जान मन लागेको थियो । फेरि मान्छे पनि एकअर्कालाई मनपरेकाले बिहे गरेर जाऔँ भन्ने भयाे । फेरि उहाँको परिवारले थाहा पाए मार्लान् भनेर डर मान्थिन् । आईईएलटीएसको तयारी गरिराख भन्नुहुन्थ्यो । दुवैले तयारी गर्ने र जसको राम्रो स्कोर आउँछ, उसैकोबाट जाने निधो भए पनि एक साँझ वसन्तपुरमा गफ गर्दैगर्दा उहाँले भन्नुभयो, 'मलाई आफ्नो चिनेको मान्छेले पैसा दिन्छन् । तिमीले त्यसको केही चिन्ता लिनुपर्दैन । तिमी बस् तयारी गर । अनि तिम्रो घर धितोमा राखेर सम्पत्ति विवरण देखाउन मिल्छ कि !'

उहाँले त्यसो भन्दा मलाई गाह्रो महसुस भयाे । भनेँ, 'एउटै घर छ, बुवाआमा बिरामी हुनुहन्छ । खै के गर्ने होला ?' फेरि अवस्था पनि त्यस्तै थियो मेरो । उहाँलाई दया लागेछ मप्रति । एकछिन सन्नाटा छायो । एकअर्काको अनुहार हेराहेर भयाे । के गर्ने त भन्ने कुरा भयो ? ल हुन्छ म हेर्छु भनेँ । 'जे–जस्तो भए पनि अस्ट्रेलिया जाऔँ । अहिले पो तिमी मलाई रूपले 'वाउ' लागेन । उतै गएर सँगै बस्दा राम्रो लाग्न पनि सक्छ ।' उहाँले मलाई त्यस साँझ सेतो पुलनिर स्कुटीमा छोड्नुभयो । बेलुका कुरा भयो म्यासेन्जरमा । कन्सल्टेन्सीमा बुझ्न जाऔँ भन्नुभयो । हुन्छ भनेँ । भोलिपल्ट हामीसँगै गयौँ डिल्लीबजार र पुतलीसडकका केही कन्सल्टेन्सीमा । त्यहाँका कर्मचारीले केमा जाने भनेर सोधे । डिपेन्डेन्टमा भनेँ । मैले फर्म भरेँ । अनि तपाईंहरूको बिहे भयो भनेर सोधिन् । छैन भन्यौँ । 'ए, त्यसो भए बिहे गर्नुस् पहिला- कम्तीमा पनि ६ महिनाको म्यारिज रजिस्ट्रेसन हुनुपर्छ,' फारम बुझाउँदा उनले भनिन् । सोसियल मिडियामा फोटोहरू पोस्ट भएको हुनुपर्छ भनेर भनिन् । अब आपत् पर्‍यो हामीलाई । त्यहाँबाट निस्केर वडामा बिहेको प्रोसेस बुझ्न जाँदा झण्डै बिहे नभएको । धन्न दुवैले नागरिकता नबोकेकाले त्यो कदम चाल्नबाट रोकियो ।

घर फर्केर म्यासेन्जरमा कुरा भयो दिउँसोतिर । ती घटनालाई सम्झेर हामी हाँस्यौँ पनि । एकैछिनपछि म्युजिक भिडियोको सुट छ, आराम गर्छु है, रातभरि सुटिङ हुन्छ भन्नुभयो । बेलुका उहाँले सुटिङको फोटो पठाउनुभयो । त्यसपछि कुनै पनि म्यासेजको रिप्लाई दिनुभएन । म्यासेज सिन हुन्थ्यो तर रिप्लाई भएन । महिना बितिसक्दा केही नहोला अब भन्ने लाग्यो र त्यसपछि मैले जोड गरिनँ । मान्छेको मन हो । उसको इच्छा हुन्छ भनेर मैले आफैँले अनफ्रेन्ड गरेँ । उहाँप्रति मेरो सम्मान पहिला जस्तो थियो, अहिले पनि उत्तिकै छ । त्यत्तिकैमा त्यो कथा समाप्त भयो । तर कथा समाप्त हुँदैगर्दा मैले के विचार गरेँ भन्दा त्यो त्यस्तो हुनुमा अप्रत्यक्ष रूपमा आर्थिक स्थिति कारण बन्न पुग्यो भन्ने लाग्छ । अर्को कुरा, यो पनि भयाे कि जसले मलाई मन पराउँथे, फेरि ती मेरो रोजाइमा पर्दैनथे । जसलाई म मन पराउँथेँ, उनीहरूको रोजाइमा त पर्थें तर लुक्स चेन्ज गर भन्थे, नगर्दा उनीहरू टाढिन्थे ।

खैर, जेजस्तो भए पनि म, म हुन छाडिनँ । कसैको रोजाइमा पर्न उनीहरूको चाहनाअनुरूप आफूलाई ढाल्न खोजिनँ । म आफैँ आफ्नो अस्तित्वमा नरहेपछि मेरो हुनुमा केही अर्थ हुँदैन भन्ने लाग्यो । आफैँलाई कम्प्रोमाइज गर्न चाहिनँ । जीवनमा मानिस आइरहे, गइरहे । यात्रा जस्तै भैरह्यो । एउटा ठाउँमा पुगेपछि विश्राम लिन कुनै ठाउँमा ओर्लेजस्तै भयो र विश्राम सकेपछि फेरि यात्रा चलिरहयो । सायद यात्रा चलिनै रहनेछ, आफ्नो गन्तव्य नभेटिएसम्म ।

जे–जस्तो भए पनि मेरो रूप या आर्थिक स्थितिलाई दोष दिनुभन्दा पनि सायद यी भावीमा नजुरेकाले भएको हो भनेर मनलाई सम्हालेँ । खैर यस्ता पनि अनुभवहरू भए जिन्दगीमा ।

बुवाको अर्को राम्रो पक्ष भनेको इमानदारी हो । इस्लाम धर्मको महत्त्वपूर्ण सिकाइ के हो भन्दा हकका लागि लड र त्यसमा अडिग होऊ भन्ने हो । भन्नुको अर्थ सही कुराका लागि लड र आफ्नो बोली वचनमा अडिग होऊ । इमानदारी र सादापन इस्लाम धर्मको मूल आशय हो । त्यसलाई बुवाले अनुसरण गर्नुभयो जिन्दगीभरि । र, मैले पनि त्यस्तै गर्ने प्रयास गर्दैछु ।

परिवारसँगको सम्बन्ध सुमधुर बनाउनुभयाे । मैले आजसम्म देखेको छैन बुवाले आमालाई कुटपिट गरेको । हो, बेलाबेलामा मुखले ठाकठुक पर्थ्यो तर एकैछिनमा सेलाउँथ्यो ।

एउटा बुवाबाट सिक्नैपर्ने कुरा के लाग्छ भने, मैले थाहा पाएदेखि अहिलेसम्म उहाँले मेरो दिदीलाई दिनमा २-४ पटक फोन गरेर जानकारी, हालखबर नसोधेको दिनै छैन । कति छोराछोरीलाई झर्को लाग्दो हो कि बुवाले हरेक दिन फोन गर्छन् भनेर । तर, यसरी आफ्नो सन्तानका बारेमा जानकारी लिन कमै मात्र बुवाले फोन गर्छन्‌जस्तो लाग्छ । म पनि घरमा नभएको बेला, घर आउन ढिलो भएमा फोन गरेर जानकारी लिनुहुन्छ ।

बुवा सेन्ट्रल जेल गइराख्नुहुन्थ्यो । म पनि निकैचोटि उहाँसँग जेल गएको छु । अब तपाईंलाई लाग्दो हो, यिनीहरूले बदमासी गरेर गएका होलान् भनेर । त्यस्तो केही पनि होइन । सेन्ट्रल जेलका कैदीहरूले पोते उन्थे । त्यही पोते उनाउन हामी जान्थ्यौँ । अरु पनि पोते पसलेहरू त्यहीँ आउँथे, बोराका बोरा पोते उनाउन ।

आमा

आमालाई सोधेको थिएँ, उहाँको इतिहासबारे । उहाँको पुर्खाबारे । मेरी आमाको नाम फर्जाना बानु हो । उहाँकी आमा साब्रा खातुन बंगलादेशमा जन्मिनुभएको रे । त्यो बेला बंगलादेश पूर्वी पाकिस्तानमा पर्थ्यो । छुट्टै स्वतन्त्र देश बनिसकेको थिएन । मिरपुर भन्ने ठाउँमा थियो उहाँहरूको घर । पछि सन् १९७१ मा इन्डिया र पाकिस्तानको लडाइँमा अवामी लिगका लिडर सेख मुजिबुर रेहमानले पूर्वी पाकिस्तान हासिल गरेपछि औपचारिक रूपमा २६ मार्च १९७१ मा बंगलादेशको जन्म भयो । निकै कोलाहल मच्चियो त्यस बेला । आफ्नो ज्यानलाई जोगाउँदै उनको परिवार भारतको कलकत्तामा आए । पछि मेरी आमा कलकत्तामा जन्मिनुभएको रे । उहाँका बुवाको नाम जलिउर रहमान हो । मैले त आमाको आमालाई देख्न पाएँ तर उहाँका बुवालाई देख्न पाइनँ । म जन्मिनुभन्दा अगाडि नै उहाँको निधन भएछ भन्नुहुन्थ्यो आमाले । आमाले भनेअनुसार उहाँकी आमा घरेलु काम गर्नुहुन्थ्यो । कुक हुनुहुन्थ्याे । अरूको घरको सरसफाइ गरेर जहानपरिवार पाल्नुहुन्थ्यो । आमाका ६ जना दाजुभाइ, दिदी थिए । चार जना छोरा, १ जना दिदी र आमा ।

बाल्यकालमा दुई/तीनपटक कलकत्ता भ्रमण गर्दा उहाँको परिवारमा गरिबी देखेको थिएँ । सानो कोठामा सबै जना बस्नुहुन्थ्यो । उहाँका दाइहरू जुत्ताचप्पल बनाउने काम गर्नुहुन्थ्यो । विभिन्न जनावरको छालालाई एसिडमा भिजाएर राखेको देखेको थिएँ । अचम्मको गन्ध आउँथ्यो त्यसबाट । त्यो एरियामा भएका मानिसहरू त्यही काम गर्थे । अलिअलि सम्झना छ त्यहाँको । एक/दुई जना साथी थिए मेरा । एउटाको नाम नदिम थियो । सानासाना गल्लीमा ठूलठूला घरहरू थिए । माथि घरको टपमा बसेर चङ्गा उडाएको । एउटा घरको छतबाट अर्को घरको छतमा हामफालेर गएको । मामाहरूले साइन्स सिटी घुमाउनुभएको । बाटोमा बेच्न नरिवल राखेको र त्यसलाई किनेर त्यसभित्रको पानी पिएको । रेल चढेको । ट्राम चढेको । आमाको आफन्तकोमा हातैले तानेर चलाउने रिक्सामा चढेर गएको । यस्तै ७, ८ वर्षको थिएँ म । त्यो बेला बजारमा बेच्न राखेको माटोको भाँडोमा छालाले बनेको ढोलक किनेर बजाएको । ५० पैसामा पेप्सी भन्ने जुस पाइन्थ्यो- त्यसलाई फ्रिजमा राखेर जमाइन्थ्यो, त्यो चुस्दै टोलटोलमा पाङ्ग्रा घुमाउँदै खेलेको । बिहान सधैँ नजिकैको मिठाई पसलबाट दाल पुरी, हलुवा पुरी किनेर खाएको । त्यो बेला निकै प्रचारमा आएको जुस थियो- रसना । त्यसको विज्ञापन धेरै आउँथ्यो । त्यो किनेर खाएको सम्झना छ । त्यसको बुट्टाभित्र के के खेलौना पाइन्थ्यो । त्यो पाउन पनि निकैपटक रसना किन्न लाएको थिएँ । त्यहाँ बिरालोहरू आइरहन्थे । फेरि मेरी आमालाई बिरालो निकै मनपर्ने । यता घट्टेकुलोमा पनि बिरालो आइराख्ने । बच्चा पनि निकै जन्माउने । मलाईचाहिँ बिरालो मन नपर्ने । पछि बच्चा अलिक ठूलो भएपछि छोड्न लाउँथेँ भाइहरूलाई ।

जे होस्, कलकत्ताका ती सम्झना छन् मसँग । पछि म त्यहाँ गइनँ । आमाले पनि फुर्सद पाउनुभएन, आफ्नो माइत जान ।

खैर, आमाको कुराअनुसार उहाँको बुवा हजाम हुनुहुन्थ्याे । उनका ठुल्दाइहरू गाडीको होज पाइप बनाउने काम गर्थे । आमाको बुवाको कमाइ एकदमै न्यून भएकाले उहाँकी आमाले घरघरमा गएर काम गर्नुहुन्थ्यो, जहान पाल्न ।

गरिबीका कारण र पढाइको महत्त्व कसैले नबुझाउँदा उहाँका दाजुभाइ र दिदी कसैले पढ्न पाएनन् । मेरी आमाले भनेअनुसार उहाँले ट्युसनमा कक्षा १ सम्मको किताब पढ्नुभएको थियो । पछि उहाँकी आमा काममा गइसकेपछि घर सम्हाल्ने जिम्मा आमालाई आइपर्थ्यो । आफ्नी हजुरआमालाई देखेको छु तर हजुरबुवालाई देखेको छैन भन्नुहुन्छ । उहाँलाई पढाइलगायत अन्य कुराहरू पनि सिक्न मन थियो- जस्तै: टेलरिङ । तर, सिक्न पाउनुभएन । जे भए नि जहाँ इच्छा हुन्छ, त्यहाँ उपाय भनेझैँ उहाँले आफैँ सिलाइ बुनाइ सिक्नुभयो । बाल्यकालमा र केही दिनअगाडिसम्म पनि मेरो लागि स्वेटर, मफलर, टोपी बुन्दिनुभएको थियो । घरमा पनि च्यातिएका लुगा, ब्यागलगायतका घरेलु सामानहरू सिलाएर घरका सदस्यहरूको जीवनलाई सहज बनाउनुभयाे ।

मेरो बुवासँग बिहे हुँदा उहाँको उमेर १६ वर्षको थियो रे । मलाई १७ वर्षको उमेरमा जन्माउनुभयाे । त्यसको साढे दुई वर्षपछि मेरो माइलो भाइ जन्मियो र म जन्मेको ७ वर्ष पछि कान्छो भाइ जन्मियो । बुवासँग बिहे गरेपछि यहाँ उहाँले पोते उन्न र विभिन्न पोतेका मालाहरू बनाउन सिक्नुभयाे । बुवाको पुर्ख्यौली पेसा पोते हुँदा बुवालाई सहयोग हुन्छ भनेर सिक्नुभयो । त्यसबापत आएको पैसाले घरव्यवहार चलाउनुभयो । आमा अरूको दुःख देख्न नसक्ने । आफन्त, छिमेकीहरू आउने, आआफ्ना समस्या भन्ने, अनि पैसा देऊ न सापटी भन्दा दिइहाल्ने । कतिले त अझै फर्काएका छैनन् पैसा । साह्रै बोर लाग्थ्यो, त्यस्तो भएको आमाले सुनाउँदा । यहाँ घरमा पैसा छैन भन्ने र पछि आफूसँग भएको पैसा अरूलाई सहयोग गर्न दिँदा मलाई निकै रिस पनि उठ्थ्यो । हो, दुःख परेको बेला दिनुपर्छ तर सुरुमा आफ्नो कामका लागि खर्च गरेर बचेको पैसाले गरे हुने । मेरी आमाले पोतेको हरेक आइटम बनाउनुहुन्थ्यो । छिमेकी आन्टी, दिदीबहिनीहरू आमाबाटै छड्के तिलहरी, लगनको पोतेलगायतका सामानहरू बनाउन आउँथे ।

आमाले औपचारिक रूपमा पढ्नुभएन तर टीभी हेरेर आजभोलि अङ्ग्रेजी अलिअलि पढ्न सिकेँ भनेर भन्नुहुन्छ । पछिल्लो समय टीभीले पनि गृहणी वर्गमा धेरै प्रभाव पार्न सफल भएको छ ।

अहिले बंगलादेशमा रहेको परिवार, जग्गा, जमिनका बारेमा उहाँलाई केही जानकारी छैन । अहिले कलकत्तामा चाहिँ केही आफन्तहरू छन् । आमाको दाइ, भाइ, भतिजा सबैको परिवार त्यहीँ छ ।

आमाले निकै मीठो खाना बनाउने हुँदा आफन्त र छिमेकीहरू बरोबर घर आउनुहुन्थ्यो । बिर्‍यानी, पुलाउ, कवाब, पुरी तरकारी, हलुवा, माछामासुका परिकारलगायत अन्य इन्डियन परिकार क्या मीठो बनाउनुहुन्थ्यो । अरूको चाडपर्वमा अनि केही खास कार्यक्रम हुँदा आमालाई बनाउन आग्रह गर्थे छिमेकीहरू । सबैसँग उत्तिकै मिलनसार । घरमा म मात्र हो कम मान्छेहरूसँग भेट्ने । म फेरि कतै पनि पारिवारिक जमघटमा नजाने हुँदा मलाई खासै आफन्तहरूले चिन्दैनन् र मैले पनि चिन्दिनँ । बस्, सानोमा जे जति हजुरआमा, हजुरबुवा, आमासँग गएँ, त्यतिमा मात्र सीमित भएँ । पछि अलि लजालुपन ममा अत्यधिक भएकाले आफ्नै स्वभावले गर्दा जानै रूचाइनँ । घुलमिल हुन गाह्रो हुन्छ मलाई । आफन्तहरू आउँदा पनि ढोका बन्द गरेर बस्ने मनुवा म नै हुँ । घरमा कोही आए मलाई खोज्न भने 'छैन' भन्दिनू भन्न लाउने म नै हुँ । हाँसो उठ्छ, सम्झिँदा पनि ।

मेरो बाल्यकाल

अलिकति मेरो बाल्यकालको कुरा भन्न मन लाग्यो । खेल्न, कुद्न मन लाग्ने । सन् ११९० तिर घट्टेकुलोमा एकदमै थोरै घरहरू थिए । मैदानहरू धेरै थिए । म क्रिकेट, फुटबल, लुकामारी, भेट्टाइ, छोइडुम- विशेष गरी रेस्लरहरूको स्टिकर खेल्थेँ । गुच्चा, चुङ्गी, सेभेन स्टोन, डण्डिबियो, फाइभ फिङ्गर, ब्रिक गेम, कारट्रिज हालेर खेल्ने भिडियो गेमहरू खेल्थ्यौँ । तिहारमा साथीहरूसँग देउसीभैलो खेल्थ्यौँ । मै हुन्थेँ भट्याउने । देउसीभैलोमा जानुपर्छ भनेर एक/दुई हप्ताअगाडिदेखि नै बाटोमा कोक, फ्यान्टा, मिरिन्डाको बिर्को खोजेर त्यसको छ्याङछ्याङ बाजा बनाउँथ्यौँ । लिङ्गे पिङ बनाएको हुन्थ्यो दसैँमा । मच्चिएर खेल्थ्यौँ । तिहार आउनुभन्दा अगाडि मल्टबारा, पटाका, आलु बम किनेर पड्काउँथ्यौँ । झन् हामीले त आफू एकदमै खत्रा मान्छे हौँ भनेर साथीभाइमा फुर्ती देखाउन हातमै कतिपटक मल्टबारा पड्काका छौँ । शिवरात्रिको दिन बिहानै साथीहरूसँग मिलेर डोरीले बाटो छेकेर पैसा बटुवाहरूसँग माग्थ्यौँ । गौशालामा रहेको पशुपतिनाथ जान्थ्यौँ । अनि राति दाउरा बालेर रमाइलो गर्थ्यौं ।

काठमाडौंमा त्यतिबेला होली पर्व आउनुभन्दा दुई महिनाअगाडिदेखि पानी छ्यापेर खेलिन्थ्यो । लोला हानिन्थ्यो बटुवाहरूलाई । त्यो बेलाको समाजै त्यस्तो थियो कि मैले पनि साथीहरूसँग मिलेर लोला हानेको थिएँ । मैले पनि अरूबाट लोला खाएँ । पछि मैले होली खेल्नै छाडेँ । महिला दिदीबहिनीहरूले निकै समस्या भोग्नुपर्‍यो त्यो बेला । म पनि अन्जानैमा त्यो बेलाको कुरीतिमा सामेल हुन पुगेँ । अहिले सम्झिँदा सरम लागेर आउँछ । जे होस्, बिस्तारै पुलिस प्रशासनबाट हरेक वर्ष कडाइ गर्न थालेकाले लोला हान्ने चलन पूरै विस्थापितजस्तै भएको छ । आजभोलि होलीको दिन मात्रै खेलिन्छ तर पनि मलाई होली पर्व हो कि हैन भन्ने पनि थाहा हुँदैन, कारण आफैँंले नखेल्दा र चासो नदिँदा ।

मैले अलिक धेरै उटपट्याङ कामहरू गरेको छु बाल्यकालमा । बनिरहेको दुई/तीनतले घरबाट हाम फालेर खेल्थ्यौँ । हुँदाहुँदा त्यो बेला अम्बा, भोगटे, आरु, नास्पातीका रूखहरू प्रशस्त हुन्थे अरुहरूका घरबारीमा । त्यहाँ साथीहरूको समूह बनाएर टिप्न जान्थ्यौँ । टोलीको नाइके म । एक दिन कुकुरले लेखेट्दा डरले भित्ता चढेर हाम फाल्दा बगैँचामा रहेको सानो पोखरीमा परेँ । त्यहाँ एउटा बालकको मूर्ति थियो । म हाम फाल्दा त्यो मूर्तिको टाउकोको भाग फुटेर झर्‍यो । पानीचाहिँ त्यो बालकको मूत्रद्वारबाट झरिरहेको थियो । मलाइ हाँस उठ्नुको साथै डर पनि लागिरा'थ्यो । हतारहतार फेरि पर्खाल उक्लेँ र भागेँ । निकै बदमास थियौँ । कतिचोटि अङ्गभङ्ग भयाे तर पनि सुध्रेनौँ हामी । साइकल चलाएर कताकता जान्थ्यौँ हामी । कक्षा ४ पढ्ने बेला साइकल चढेर पाटनबाट फर्किंदै थियौँ, पछाडि साथी बसेको थियो । पुल्चोकको ओरालो झर्दै थिएँ कुपण्डोलतिर, एक जना साइकल चलाउनेले उछिन्यो मलाई । मलाई फेरि कसैले जित्न नहुने, चलाएँ पाइडल बेस्सरी । जित्न त जितेँ त्यो साइकलवालालाई तर ओरालोमा स्पिड कन्ट्रोल नभएपछि नराम्ररी लड्यौँ । देब्रे साइडको गालाको छाला भुईंमा रगडिएर खुनैखुन हुँदा नि म हाँसिरहेको थिएँ । त्यो साथीलाई सामान्य चोट लागे पनि ऊ रोइरहेको थियो । त्यसलाई हेर्दा झन् हाँस्न मन लाग्यो । अहिले यसरी सम्झिँदा कहाँ गए ती दिन भन्ने लाग्छ । ती बेलाका साथीहरू कहाँ हराए कहाँ । कतिको नाम र अनुहारसमेत बिर्सिसकेँ । आक्कलझुक्कल कतै भेटिहाले पनि एकअर्कालाई चिन्दैनौँ होला ।

मैले धेरैवटा स्कुल परिवर्तन गरेर पढेँ । मैतीदेवी चोकमा रहेको द न्यू समित हाइयर सेकेण्डरी स्कुलमा कक्षा नर्सरीदेखि यूकेजी, जमुना मेमोरियल सेकेण्डरी स्कुलमा कक्षा १ देखि ३, ओराकल पब्लिक स्कुल, डिल्लीबजार हाइटमा कक्षा ४, कक्षा ५ मा इम्पेरियल बोर्डिङ स्कुल, कक्षा ६ मा त्यही स्कुलको नाम चेञ्ज भएर एलाइन्स एकेडेमी भयो र कक्षा ७ देखि १० सम्म रोज बड स्कुल पढेँ । पछि उच्च शिक्षा ११ र १२ बागमती मोडर्न कलेज, नक्सालमा पढेँ र ब्याचलरको पढाइ नेपाल कमर्स क्याम्पस र मास्टर्स डिग्रीको पढाइ शंखरदेव क्याम्पस, पुतलीसडकबाट पूरा गरेँ ।

पढ्न त पढ्थेँ तर कहिले राम्रो अंक आएन । औसत अंक आउँथ्यो । मेरा अक्षर नराम्रा हुनाले राम्रो उत्तर लेख्दा पनि अंक कम दिएजस्तो लाग्छ कपी जाँच्नेहरूले ।

पछिपछि साथीभाइको संगत कम गर्न थाले । कारण उनीहरूको व्यवहारले गर्दा । बाटोमा भेटेका जोसुकैसँग झगडा गर्न खोज्ने बिनाकुनै ठोस कारण । एक दिन त्यस्तै भयो । म भिडियो गेम पार्लरमा गेम खेल्दै थिएँ । अचानक एक जना साथीले 'फलानो केटोले घुर्‍यो, जा गएर सन्की, तँलाई केही गर्‍यो भने हामी आउँछौँ भन्यो । जान मन थिएन । फेरि डरछेरुवा भन्लान् भन्ने भएकाले उनीहरूको भरोसामा गएँ । त्यो केटाले मलाई केही गरेको होइन । अप्ठ्यारो मान्दै गएर सन्किएँ, 'ओइ, आँखा तर्छस् ।' त्यो केटालाई रिस उठेछ । हानी त हाल्यो । म त साथीहरू आऊलान् भनेर आँखा ठाडो पारेर हेर्दै थिएँ, कोही आएनन् । त्यसपछि त्यो केटालाई एक सट हानेर भागेँ । त्यसले सिङ्गै इँटाले हान्यो मलाई । त्यसले लागेको भए भुक्लुक्कै ढल्ने । भागेँ जोडले अनि बाँचे । त्यस दिनदेखि त्यो साथीसँग राम्ररी बोल्न चाहिनँ । घरनजिकैको साथी भएकाले बेलाबेलामा बोल्न त आउँछ तर म सतर्क हुन्छु । उसले यो घटना बिर्सियो होला तर मेरो मस्तिष्कमा रहिरहेको छ । खैर, जिन्दगी अगाडि बढी रहयो ।

२०६० सालमा म कक्षा ७ मा थिएँ । त्यो बेला पहिलोचोटि कन्सर्ट हेर्न वीरेन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र, नयाँ बानेश्वरमा गएँ, जहाँ आज भोलि नेपालको संघीय संसद भवन भएको छ । त्यो बेला अनिल सिंहको फ्यान थिएँ म । अनिल लाइभ इन कन्सर्ट नामको त्यो कन्सर्ट अनिल सिंहको पहिलो थियो । उनको- परी, इन्जिन गाडीमा, प्रेमिका, प्रेमपत्रलगायतका गीत निकै चर्चामा थिए । त्यो बेला निकै भिड जम्मा भएको थियो, उनको कन्सर्ट हेर्न । पहिलोचोटि त्यस्तो कार्यक्रममा सामेल हुन पाउँदा कुनै खत्रै प्रोग्राममा गएर आएँ भन्ने लाग्थ्यो मलाई । त्यसपछि त हरेक कन्सर्टमा जान थालेको थिएँ तर जब त्यहाँ सरकारले संसद भवन बनायो, त्यसपछि जानै छाडेँ ।

कर्मा ब्यान्ड, १९७४ एडी, नेपथ्य, सविन राई, निमा रुम्बा, क्रान्ति आले, राजु तामाङ, प्रीति कौर, कुन्ती मोक्तान, सीओडी ब्यान्ड, एक्स मन्त्र, द एक्स, सिने गुरुङ, सुगम पोखरेल, कब वेब, अल्बाट्रोस, मुक्ति एन्ड रिभाइबल, रविन एन्ड द न्यू रिभोलुसनलगायतका ब्यान्डहरूको क्रेज थियो । मैले सबैको कन्सर्ट हेरेको छु । ती दिन पनि थिए नेपाली सांगीतिक क्षेत्रमा । काठमाडौंमा यस्तै खाले सांगीतिक माहौल हुन्थ्यो । क्यासेटको चक्का किन्नुपर्थ्यो गीत सुन्न । पछि सीडी आयो । पछि प्रविधिको विकाससँगै पेनड्राइभ आए । अहिले त युट्युब, सपोर्टिफाई, आई ट्युन्सलगायतका डिजिटल प्लेटफर्महरूले गर्दा ती क्यासेट र सीडीको जमाना पूरै बन्द भयो । मसँग अझै पनि त्यो बेलाका क्यासेट र सीडीका कलेक्सनहरू छन् ।

यी केही कुराहरू थिए मेरो परिवार, मेरा बुवाआमाका परिवार, भूगोलको र म स्वयम्‌को । सायद जसले पढिरहनुभएको छ, यो संस्मरण उहाँहरूले पनि त्यो बेलाको कालखण्डका बारेमा केही रोचक कुरा थाहा पाउनुभयो होला । फेरि हामी मान्छे जाति एकै ठाउँमा बसिराख्ने प्राणी होइनौँ । विभिन्न कालखण्डमा, विभिन्न कारणवश एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाँदै गरेका उदाहरण पहिला पनि थिए र अहिले पनि छन् । त्यो निरन्तर चलिरहनेछ ।

एउटा इतिहास यहाँ प्रस्तुत गरेँ । आउने दिनमा यसका आधारमा पाइला टेकेर अर्को इतिहासको निर्माण हुनेछ । यो बेलासम्म पढिदिएर साथ दिनुभएकोमा धन्यवाद प्रकट गर्न चाहन्छु । इतिहास लेखिनुपर्छ, लेखिरहनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत १८, २०७९ ०६:५६