सरकारी स्कुल किन फेल हुन्छन् ?

प्रधानाध्यापकको अदूरदर्शिता

विद्यालय फेल हुनुको मुख्य कारण प्रधानाध्यापककाे अदूरदर्शिता हाे । स्कुललाई कसरी राम्रो बनाउने वा यो वर्ष केके गर्ने अथवा नगर्ने भन्ने कुराको कुनै योजनै छैन । कतिपय अवस्थामा प्रधानाध्यापकले 'टिचर मिटिङ' पनि नगरेको अवस्था छ । दिनहुँजसो ५,१० मिनेटका लागि स्टाफ मिटिङ हुनुपर्ने हो । के भयो, कस्तो भयो ? आज के पढाइ भयो ? स्कुलमा आज के राम्रो भयाे अथवा के नराम्रो भयो ? के कुरा सुधार्नुपर्ने हो ? आफ्नो कक्षाको विद्यार्थीहरूको सिकाइ उपलब्धि कस्तो रह्यो ? कोही बिरामी परे कि ? आज अतिरिक्त क्रियाकलाप के गराउनेलगायतका सामान्य लाग्ने तर महत्त्वपूर्ण कुराकानी गरेर छलफल गर्नुपर्ने हुन्छ तर त्यो महिनौँ भइसक्दा पनि त्यस्तो मिटिङ नहुँदा स्कुल त्यसै फेल हुन पुग्छ । हरेक दिनको ५/१० मिनेटको स्टाफ मिटिङले पनि शिक्षकहरूले एकअर्काको राम्रो पक्ष अथवा समस्या रहे त्यसलाई सुल्झाउनतर्फ लाग्न प्रेरित हुने थिए । कुनैकुनै विद्यालयमा त नयाँ शिक्षक आइसक्दा पनि सबै स्टाफका सामु चिनापर्चीकाे कार्यक्रम हुन पाएको हुँदैन । हप्तौँ बित्दासमेत सबै शिक्षकले एकअर्कालाई चिनिनसक्दा पनि गाह्रो पर्ने रहेछ ।

कसरी मिलेर जाने ? एकअर्काको सहकार्यमा कसरी कक्षाको विषयवस्तुलगायत अतिरिक्त क्रियाकलापमा सहकार्य गरेर राम्रो गर्ने भन्ने‍ खालको विषय हुनुपर्नेमा त्यसो नहुँदा स्कुल फेल हुनतर्फ लाग्छ । प्रधानाध्यापकले आफ्नो भिजन भनेर र त्यसमा अरु पनि स्टाफहरूको राम्रो सल्लाह सुझावलाई लिएर अगाडि बढ्नुपर्ने हुन्छ । तर, आफ्नो पनि नभन्ने र अरूको पनि नसुन्ने र सुने पनि साथ सहयोग नगर्ने हुनाले स्वतः स्कुल फेल हुनतर्फ अग्रसर हुन्छ ।

हप्तैपिच्छे रुटिन परिवर्तन हुने

कतिपय स्कुलमा हप्तैपिच्छे रुटिन परिवर्तन गरिदिन्छन् । आज एउटा शिक्षकले पढाएको हुन्छ भने फेरि अर्को हप्ता अर्कैलाई । कहिले एउटा शिक्षक स्कुलमा उहाँको समय नमिल्दा उहाँलाई पायक पर्ने हिसाबले रुटिन बनाइरहेको हुन्छ । एउटा टिचरले पढाइरहेको हुँदा टिचर नै परिवर्तन गरिदिने गर्दा विद्यार्थीहरू मर्कामा परिरहेका हुन्छन् । बल्लतल्ल बानी पार्दै गर्दा विषय कक्षाको तालिका र सँगै शिक्षक पनि फेरिँदा कुनै पनि विद्यार्थीले केही सिक्न पाइरहेका हुँदैनन् । अङ्ग्रेजी पढाउने शिक्षक ३/४ चोटि फेरिन्छ एउटै कक्षाका लागि- कारण माथि उल्लेख गरिसकेको छु । र, फेरि जो शिक्षक जेमा निपूण छन्, त्यो पढाउन दिनुपर्नेमा शिक्षक अभावको कारण अरु विषय पढाउन लगाउँदा न त्यो शिक्षकले राम्ररी पढाउन सक्छन् -कारण त्यो विषय पढाउने क्षमता अथवा ज्ञान नहुँदा र त्यसरी कनीकनी प्रेसरमा पढाउनुपर्दा विद्यार्थीले पनि बुझ्दैनन् । यसले गर्दा शिक्षक, विद्यार्थी र स्कुल तीनै पक्ष फेल हुन पुग्छन् ।

सब्स्टिच्युट टिचरको कमी

प्राय:जसो सरकारी स्कुलमा कोही न कोही शिक्षक बिदामा हुने गर्छन् । कारण जेसुकै हुन सक्छ । तर, त्यो कक्षामा कुनै टिचर अनुपस्थित हुँदा विद्यार्थीहरूलाई कसले पढाउने त्यो खाली पिरियडमा भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हो । एउटा स्कुलमा मैले पढाउँदै गर्दा देखेको राम्रो कुरा अरु स्कुलले पनि अनुसरण गरिदिएको भए राम्रो हुन्थ्यो भन्ने लाग्ने । त्यो कुरा भनेको बिहान अथवा एक दिनअगाडि कुनै टिचर बिदामा हुनेछन् भन्ने थाहा पाइसकेकाे हुँदा प्रशासनले त्यो टिचरले पढाउने विषय कतिवटा हो, त्यसका आधारमा अरु जो शिक्षक उपलब्ध छन्, उनीहरूलाई एक/एक घण्टी पढाउन लाएर त्यो कक्षालाई इंगेज गरेको राम्रो लागेको पक्ष थियो । भएको टिचरलाई राम्रोसँग भरपूर प्रयोग नगरेको पनि देखिन्छ कतिपय स्कुलमा । तर, त्यो भन्दैमा टिचरहरूलाई जहिले पनि अनावश्यक दबाबचाहिँ दिइराख्नुहुँदैन ।

राजनीति

सरकारी स्कुललाई राजनीतिले यति गिजोलेको छ कि के कुरा गरूँ । हरेक शिक्षक कुनै न कुनै राजनीतिक पार्टीको सदस्यता लिएर बसेका हुन्छन् । नेपाली कांग्रेसकाे - नेपाल शिक्षक संघ, एमालेको - नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक संगठन, माओवादीकाे -एकीकृत अखिल नेपाल शिक्षक संगठन आदि ।

कुनै एउटा पार्टीको प्रधानाध्यापक भएको छ भने अरु कुनै दलको शिक्षकलाई समर्थन नै गर्दैनन् । बरु आफ्नै दलको अथवा आफूलाई पायक हुने खालको शिक्षकलाई भर्ती गर्ने चलन छ । अरु दलको शिक्षकको जति राम्रो योजना भए पनि त्यसलाई समर्थन नगर्ने चलन प्राय: सरकारी स्कुलमा व्याप्त छ । शिक्षक नियुक्तिदेखि सरुवा, प्रोमोसन गर्ने कुराहरू सब राजनीतिले गर्ने हुँदा सरकारी स्कुल त स्कुल होइन कि राजनीतिक पार्टीको कार्यालयजस्तो पो देखिन्छ । शहरतिरको सरकारी स्कुलका बारेमा धेरै थाहा भएन तर गाउँघरतिरको सरकारी स्कुलको नसानसामा राजनीति पसेको देख्दा दिक्दारी लाग्छ । स्कुलमा राजनीति नहुनुपर्ने तर विडम्बना, स्कुलको तहतहमा राजनीतिले ठूलो हिस्सा ओगटेको हुँदा कसरी सरकारी स्कुल उत्तीर्ण हुने होला ?

तालिमप्राप्त शिक्षकको कमी

तालिम लिने र दिने कुरा निरन्तर चलिरहनुपर्छ विद्यालयहरूमा तर सरकारी स्कुलका टिचरहरूमा बडो घमण्ड छ । शिक्षक सेवा पास गरेर आएको छु, हामीभन्दा जान्ने अरु काे नै छ र ? हामीलाई किन चाहियो तालिम भनेर फुर्तीका साथ भन्छन्, जब कुनै तालिम स्कुलमा आयोजना हुन लाग्दैछ भनेर अवगत गराउँदै गर्दा । शिक्षण यस्तो पेसा हो, जसमा हरेक दिन अप टु डेट भइराख्नुपर्छ । विश्वमा हरेक पल शिक्षणमा नयाँ अवधारणा र प्रयोग भइराख्दा त्योसँग अवगत हुन सकेनौँ भने आउटडेटेड हुन बेर लाग्दैन ।

अधिकांश बालबालिका सरकारी स्कुलमा पढ्ने गर्छन् र पछि यिनै बालबालिका विभिन्न जनशक्ति भएर अनेक पेसा र कार्यालयमा काम गर्न जाने हुनाले हामीले उनीहरूबाट कस्तो खाले सेवा पाउँछौँ, कल्पना गर्नुहोस् त ? त्यै भएर पनि हाम्रा सरकारी स्कुलहरू फेल हुनुहुँदैन ।

३० वर्षको शिक्षण पद्धति हेर्ने हो भने पहिले ब्ल्याक बोर्डमा चकले लेखिन्थ्यो, अहिले ह्वाइटबोर्डमा मार्करले लेखिन्छ । अब त झन् अनलाइनलगायत स्मार्ट बोर्डले रिप्लेस गरिसकेको छ । पहिला रट्नु ठूलो कुरा मानिन्थ्यो भने अहिले क्रिटिकल थिङ्किङ, प्रोजेक्ट वर्क, सहकार्य शिक्षण पद्धतिमा गइसकेको छ । पहिला नजानेमा, याद नगरेमा पिटेर, कान तानेर, थप्पड हानेर दण्ड दिइन्थ्यो भने अहिले त्यस्तो गरेको पाइएमा त्यो शिक्षकले कानुनबमोजिम दण्ड भोग्नुपर्ने हुन्छ । यी त भए सामान्य उदाहरण । कस्तोकस्तो परिवर्तन आइसकेको छ शिक्षामा । त्यसका लागि तालिम लिनुपर्ने हुन्छ र तालिम दिनुपर्ने हुन्छ । जबसम्म तालिम लिन र दिन सहज भइराख्दैन, तबसम्म हाम्रा विद्यालयहरू फेल भइराख्नेछन् ।

शिक्षकमा प्रोत्साहनकाे कमी

जस लिने र दिने कुरामा प्राय: स्कुलले कन्जुस्याइँ गरेको देख्दा साह्रै नमज्जा लाग्छ । राम्रो गरिरहेको शिक्षकलाई प्रोत्साहनस्वरूप जस दिने गर्नुपर्छ । उहाँको काम र मिहिनेतलाई सम्मान गर्नुपर्छ तर यहाँ जस दियो भने भोलिबाटै काम ठग्न थाल्छन् भन्ने तर्क पो दिन्छन् कतिपयले । यस्तै प्रवृत्तिले गर्दा नै राम्रो गर्ने शिक्षकले पनि मिहिनेतमा कमी गर्न थाल्छन् । एकअर्कालाई सपोर्ट गर्न छाड्छन् । एउटा शिक्षकले नयाँ आइडिया ल्याइरहेको हुन्छ, त्यसलाई अरूले सपोर्ट गर्दैनन् र यो सिलसिला चलिरहन्छ । र, अर्को भनेको बेलाबेलामा शिक्षकहरू थकित हुन्छन्, गल्छन् काम गरेको गर्‍यै गर्दा । उहाँहरूलाई रिफ्रेसमेन्ट चाहिएको हुन्छ । पिकनिक अथवा कतै आउटिङ पनि लाने गर्नुपर्छ आफ्ना स्टाफहरूलाई । तर, पैसा खर्च हुन्छ भनेर नलगेका कैयौँ उदाहरण पनि मैले देखेको छु । अब यसरी आफ्ना शिक्षकको राम्रो पक्षमा कदर र अल्छी लागिरहँदा अथवा उहाँहरूमा आत्मबल थप्नका लागि हल्काफुल्का रमाइलो पनि दिन सकेनौँ भने पछि बिस्तारै स्कुल फेल हुनतर्फ अग्रसर हुन्छ ।

अल्छीपन

सबैलाई भन्न खोजेको होइन, तर प्राय: सरकारी स्कुलका टिचरहरू 'यो त मेरो पर्मानेन्ट पेसा हो, अब कसैले केही गर्न सक्दैन' भन्ने ठूलो भ्रम पालेर बसेका हुन्छन् । अनि अल्छी मोडमा स्कुल गइदिने गर्छन् । हुन पनि हो । अब कसले उहाँहरूलाई के भन्ने ? १० देखि ४ बजेसम्म स्कुलमै हुन्छन् । तर त्यतिले त पुगेन नि ! १०-४ काे समय कति उपलब्धिमूलक रह्यो, त्यो महत्वपूर्ण कुरा हो । यदि निरीक्षण गर्दै जाने हो भने कुनै पनि शिक्षकले लेसन प्लान बनाएर कक्षा कोठा प्रवेश गरेको पाइँदैन । त्यही पुरानो शैली -लेक्चर मेथड प्रयोग गरेर विद्यार्थीहरूलाई पढाइरहेका हुन्छन् । एकतर्फी मात्र । आफूले भन्ने र विद्यार्थीले सुन्ने । रचनात्मक तरिका अपनाएर समावेशिताका साथ, रिफ्लेक्टिभ मेथडलगायत अन्य थुप्रै तरिकाहरू अपनाएर प्रयोग गर्नुपर्ने बेलामा उही पुरानो शैद्यी आफूले जसरी पढे, त्यही अनुसरण गरेको हुँदा शिक्षामा नयाँपन आउन सकेको छैन ।

पर्मानेन्ट भइसकेपछि टिचर स्वतः रिल्याक्स मोडमा जान्छन् । खोजतलास गरेर नयाँनयाँ प्रविधि र तरिका अपनाउनतर्फ लाग्दैनन् । आफ्नो ज्ञानको क्षितिज फराकिलो बनाउने चेष्टा देखाउँदैनन् । त्यसैले गर्दा पनि हाम्रा स्कुलहरू फेल हुनतर्फ लम्पसार भइरहेका हुन्छन् ।

स्रोत साधनको उचित प्रयोग हुँदैन

कतिपय सरकारी स्कुलहरूलाई विभिन्न संघसंस्थाहरूले सहयोग गरिरहेका हुन्छन् । विभिन्न स्रोत दिइरहेका हुन्छन् तर ती स्रोत साधनको उचित प्रयोग भइरहेको देख्न पाउँदैनौँ । हुन त सरकारले पनि लगानी गरिरहेको हुन्छ तर म्यानेजमेन्ट पक्षले यसको भरपूर प्रयोग गरेको देखिँदैन । आजभोलि प्राय: सरकारी स्कुलले नयाँ भवन पाएका छन्, डेस्क बेन्च, ट्वाइलेट, धारा, पानी, बत्ती सबै नयाँ पाएका छन् तर त्यसको उचित रेखदेख र संरक्षण भएको पाइँदैन । नयाँ प्राप्त गरेको केही हप्ता, महिनामै टुटेको, फुटेको अवस्थामा पाउँछौँ । राम्रो निगरानी र दण्ड नदिँदा पनि कतिपय अवस्थामा विद्यार्थीहरू आफैँले बदमासी गरेर फुटाइदिने गर्दछन् । र, अर्को भनेको शिक्षक आफैँ दक्ष नहुँदा, भएको स्रोत कसरी परिचालन गर्ने, कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा नजान्दा पनि स्रोतहरू यसै खेर जान्छन् । अनि कसरी सरकारी स्कुल फेल हुँदैनन् भनेर आकलन गर्ने ?

अभिभावक र सरोकारवालाहरूको कम चासो

प्राय: गाउँघरका सरकारी स्कुलका अभिभावकहरूले आफ्ना छोराछोरीकाे पढाइप्रति खासै चासो देखाएको पाइँदैन । कारण धेरै हुन सक्छन् । एक त आफू अनपढ भएकाले । अर्को, शिक्षाको महत्त्व नबुझेकाले पनि हुन सक्छ । खेतीपाती नै गर्दै आएकाले त्यै मात्र काम हो र त्यही गर्नुपर्छ भन्ने खालको सोच पनि हुन सक्छ । घर टाढा हुने भएकाले गर्दा पनि र अर्को भनेको स्कुल गइहाले पनि कसरी प्रस्तुत हुने भन्ने कुराको ज्ञान नहुँदा पनि अभिभावकहरूले आफ्ना छोराछोरीकाे पढाइप्रति चासो नदेखाएको हुन सक्छ ।

जान्ने बुझ्ने अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई शहर लागेर पढाउँछन् अनि बाँकी रहेका अभिभावकहरूका सन्तान गाउँघरका सरकारी स्कुलमा पढाउने हुँदा समस्या देखिन्छ । बरु बेलाबेला सरकारी निकाय जस्तै; वडा अध्यक्ष, नगर शिक्षा समितिका निगरानीकर्ता, समाजका जानेबुझेका पदाधिकारीहरू बेलाबेलामा स्कुल अवलोकन र निगरानीका साथै खबरदारी गराउन नजाँदा सरकारी स्कुलहरू फेल हुनतर्फ लाग्छन ।

जवाफदेहिताको कमी

कसैले केही प्रश्न नगरे, निगरानी गर्न नआएपछि जवाफदेहिता पनि कसैले दिनुपरेन । गाउँका स्कुलहरू फेल हुनुको कारण त्यो पनि हो । बेलाबेला अघि माथि भनेजस्तै, राम्रो गरे नगरेको, शिक्षण सिकाइ भए नभएको, अतिरिक्त क्रियाकलाप भए नभएको, स्कुलको वातावरण सफा सुग्घर भए नभएकोलगायतका कुराहरूको जवाफदेहिता खोज्नुपर्ने हुन्छ र जबसम्म खोजिँदैन, तबसम्म सरकारी स्कुलहरू दिनानुदिन फेल हुँदै जान्छन् ।

यी केही आफैँले देखेको र भोगेको अनुभवका आधारमा तयार पारिएको लेख हो । सरकारी स्कुलहरू फेल हुनु हुँदैन र यदि फेल भएको खण्डमा हामी सबै फेल हुनेछौँ । किनकि अधिकांश बालबालिका त्यही सरकारी स्कुलमा पढ्ने गर्छन् र पछि यिनै बालबालिका विभिन्न जनशक्ति भएर अनेक पेसा र कार्यालयमा काम गर्न जाने हुनाले हामीले उनीहरूबाट कस्तो खाले सेवा पाउँछौँ, कल्पना गर्नुहोस् त ? त्यै भएर पनि हाम्रा सरकारी स्कुलहरू फेल हुनुहुँदैन ।

(लेखक टिच फर नेपालका अलुम्नाई हुन् । हाल उनी रूपान्तरणमुखी सिकाइ सहजकर्ताको भूमिकामा उत्तरी धादिङको गंगाजमुना गाउँपालिकामा अवस्थित तामाङखर्क उच्च मावि र वडा ३ र ४ मा रहेका फिडर स्कुलमा कार्यरत छन् ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, माघ २६, २०७९ ०६:५५