नेपाली शिक्षा जगत्‌मा फस्टाइरहेको तर नदेखिएको विकृति

केही दिनअगाडि मैले एउटा फोटो पोस्ट गरेको थिएँ, जहाँ दसैँ बिदापछि आफ्नो कर्मक्षेत्र फर्किंदा देखेको बेथितिका बारेमा केही लेखेको थिएँ । त्यो पोस्टमा एक जना इन्स्टाग्रामको फलोअरले गुम्बामा पढाउन जाँदा भोग्नुपरेको बेथिति बारे कमेन्ट गर्नुभएको थियो । पछि हामीले एक घण्टाजति यही विषयमा कुरा गर्‍यौँ भिडियो कलमा । उहाँले मसँग नेपाली शिक्षाक्षेत्रलाई कसरी सुधार्न सकिन्छ भनेर मेरो धारणा बुझ्न खोज्नुभएको थियो । मैले भनेँ, 'एक त शिक्षाक्षेत्रमा थोरै जमातले मात्र चासो दिने गरेको कुरा बताएँ र अधिकांशलाई शिक्षाबाट केके लाभ लिन सकिन्छ ? यसबाट हामीलाई कहाँ कहाँ सहयोग र असर पर्न सक्छ भन्ने कुरा नबुझेको भनेर भनेँ ।' एकछिनपछि मैले अझै गहिरिएर सोच्दा कारण अर्को फेला पारेँ र त्यो झनै जटिल छ ।

सामान्य कारण सुरुमा केलाऊँ । सरकारी स्कुलमा प्राय: दरबन्दी कम हुने गर्छ । दरबन्दी कम भइसकेपछि अरु विषय पढाउन सरकारी करार अथवा निजी स्रोतबाट नियुक्ति गर्नुपर्छ । त्यसरी नियुक्ति गर्दा अधिकांश सरकारी स्कुलहरूले नराम्रो चलन अपनाउँछन् र त्यो चलन भनेको शिक्षक नियुक्ति गर्दा उक्त शिक्षकबाट पैसा असुल्छन् । त्यसरी असुल्दा प्रधानाध्यापक, विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष, सम्बन्धित विषयको प्रश्नपत्र बनाउने मान्छे, शिक्षा शाखाको अधिकृतलगायत खाजा खर्च भनेर लगभग १८ हजारदेखि २१ हजारसम्म लिने गर्छन् । जुन गैरकानुनी हो र यसबारे कसैले गुनासो गरेको कुरा आउँदैन किनकि सबै यो काममा लागेकाले कसैले कसैको विरुद्ध चुइँक्क बोल्दैनन् । बोलियो भने आफू फसिन्छ भनेरै चुप बस्छन् । एक जना शिक्षकलाई एउटा स्कुलमा नियुक्ति गर्दा यसरी उसको तलबबाट काटिएको कुरा मलाई भनेको थियो । यसले गर्दा पनि काम गर्ने शिक्षकमा निराशापन ल्याउँछ ।

अर्को कारण भनेको स्थायी शिक्षक नहुँदा या भनौँ, आफू अस्थायी शिक्षक हुँदा त्यो शिक्षकमा आफू जतिखेर पनि निकालिन सक्ने र अर्को दरबन्दीमा परेको आउन सक्ने डरले पनि कति शिक्षकहरू विकल्प खोजिरहँदा विद्यार्थीहरू मर्कामा पर्छन् । त्यस्तो शिक्षकले स्कुल, समाज र विद्यार्थीहरूलाई जति योगदान दिनुपर्ने हो, त्यो दिइरहेका हुँदैनन् ।

एक जना शिक्षक १० वर्षदेखि लोकसेवाको परीक्षा दिइरहेका छन् तर नाम निस्कँदैन । १० वर्षदेखि लोकसेवाको परीक्षा दिन जाँदा स्कुलमा बिदा लिनुपर्छ र त्यसरी बिदा लिँदा विद्यार्थीहरू मर्कामा पर्छन् । उनीहरूको कक्षा खाली हुन्छ र ती शिक्षकले गर्दा विद्यार्थीहरूले पढ्न पाउँदैनन् । त्यसको जिम्मेवारी कसले लिने ? यो गम्भीर विषय हो । यसबारे छिट्टै बहस गरी समाधान खोज्नुपर्छ । ती शिक्षकको गल्ती हो भने उसले नाम निकाल्न खोजिरहेको छ लोकसेवामा । ऊ स्थायी भइसकेको छैन । उसलाई डर छ, आफ्नो भविष्यको तर उसले आफू त्यसरी परीक्षा दिन जाँदा विद्यार्थीहरूको भविष्यमाथि खेलवाड गरेको पनि बुझ्नुपर्छ ।

जबसम्म यस्ता ठग शिक्षकहरू हाम्रो स्कुलमा हुन्छन् र यस्तै प्रवृत्ति चलिरहन्छ, तबसम्म हाम्रो शिक्षाक्षेत्र र त्यस्ता शिक्षकबाट उत्पादित जनशक्ति कहिल्यै उँभो लाग्दैन ।

यस्तै, अस्थायी शिक्षकहरू स्कुलमा भइरहँदा एउटा स्कुल कहिल्यै पनि राम्रो स्कुलमा परिवर्तन हुँदैन । र, अर्को समस्या भनेको कतिले शिक्षण पेसालाई ट्रान्जिटको रूपमा लिएका छन् । अरु विकल्प नपाउँदासम्म शिक्षण गरिरहुँ भन्ने सोच हुँदोरहेछ, जुन हालसालैको एउटा घटनाबाट मैले बुझ्ने मौका पाएँ । एक जना शिक्षक नियुक्ति भयो तर केही महिनापछि लोकसेवाको खरिदारमा नाम निकालेर उनी डोटीको मालपोत कार्यालयमा काम गर्न गएछन् । तर, उनी त्यसरी नाम निकालेर जाँदा स्कुलमा कसैलाई जानकारी नै नदिई गएछन् । अब त्यस्तो मान्छेले गर्दा विद्यार्थीहरूको बिजोग त हुने नै भयो । दुई/तीन महिना ती शिक्षकबाट पढिसकेपछि विद्यार्थीहरूमा बानी पर्दै थियो तर अचानक यसरी छोड्दा ती विद्यार्थीहरूमा कस्तो असर पर्‍यो ?

हरेक दुई/तीन महिनामा यसरी शिक्षक फरिइरहे भने कस्तो शिक्षा हाम्रा विद्यार्थीहरूले पाऊलान् । अब अर्को शिक्षक खोज्नुपर्‍यो । उसलाई नियुक्ति गर्नुपर्‍यो र नियुक्ति गर्दा त्यसरी भित्रभित्रै सबै मिलेर उसबाट १८ देखि २१ हजारसम्म पैसा असुल्दै गर्दा के अपेक्षा गर्ने त्यो शिक्षकबाट ? सुरुमा त ऊ राम्रै सोच लिएर आएको हुन्छ तर त्यस्तो विकराल र भित्रभित्रै सडिइसकेको सिस्टमले गर्दा ऊ पनि काम ठग्नतर्फ लाग्छ र कसरी आफूले तिरेको पैसा असुल्न गर्ने भन्नेतर्फ ऊ केन्द्रित हुन थाल्छ ।

अर्को समस्या कहाँ छ भन्दा भने, त्यही शिक्षकले कक्षामा पढाउँदा कसैले बुझ्दैनन् तर उही शिक्षकले ट्युसनमा पढाउँदा भने मज्जाले बुझ्छन् । अचम्मको कुरा, उही शिक्षक र विद्यार्थी हुन् स्कुल र ट्युसनमा पढ्ने र पढाउने तर ट्युसनमा पढ्ने र पढाउने राम्रो मानिन्छ न कि विद्यालयको कक्षाकोठामा ।

जबसम्म यस्ता ठग शिक्षकहरू हाम्रो स्कुलमा हुन्छन् र त्यस्तै प्रवृत्ति चलिरहन्छ, तबसम्म हाम्रो शिक्षाक्षेत्र र त्यस्ता शिक्षकबाट उत्पादित जनशक्ति कहिल्यै उँभो लाग्दैन ।

समस्या शिक्षकको पढाउने क्षमतामा होइन, उसलाई दिनुपर्ने र लिनुपर्ने तालिममा होइन, समस्या त प्रवृत्तिमा पो रहेछ । भित्रभित्रै सडेर बसेको खोक्रो प्रणालीमा पो रहेछ । यसलाई सफा नगरीकन हाम्रो स्कुल कहिल्यै गुणस्तरीय शिक्षा दिने एउटा राम्रो स्कुल बन्दैन । र हाम्रो विद्यार्थी र समाज पनि उही सडेगलेको, कामै नलाग्ने पाउँछौँ । त्यस्तो हुन नदिन दरो प्रणालीको आवश्यकता छ ।

अस्थायी शिक्षकको डर र त्रासलाई हटाउने वातावरण चाहियो, ताकि उनीहरूले अर्को विकल्प नसोचून्– शिक्षण र यसवरिपरिबाहेक । अस्थायी शिक्षकलाई उत्पन्न हुने समस्यालाई समाधान गर्न नियुक्तिपत्रमा यति वर्ष, यो काम, अथवा उसको जिम्मेवारी के हो, त्यो पूरा गर्नुपर्छ भनेर ठाडो निर्देशन दिनुपर्छ । उसले पूरा गरे या नगरे उसले पाउने सुविधा–असुविधा, सजायको पनि स्पष्ट रूपमा उल्लेख गरेपछि मात्रै शिक्षण प्रणालीमा केही सुधार आउने आशा गर्न सकिन्छ ।

अर्को उपाय भनेको कसैले शिक्षण पेसामा आफ्नो दरिलो भविष्य र यसबाट केके लाभ हुन सक्छ भन्ने खालको कुरा नबुझ्दा, कसैले यसबारेमा नभनिदिँदा पनि यो केवल १० देखि ४ बजेसम्मको ड्युटी मात्र बुझ्ने र त्योबाहेक अनन्त सम्भावना देखेनन् । त्यो देखाउने र आफैँले पनि चिन्ने वातावरणको सिर्जना हुन जरुरी छ ।

अब कुरा गरौँ, त्योभन्दा पनि विकराल समस्या अर्थात् हाम्रो शिक्षा क्षेत्र र हाम्रो देश किन अगाडि बढ्न सकेन भन्ने विषयबारे ।

अलि पैसा हुने र पढाइमा पनि सबल हुने विद्यार्थीहरू विदेश जान्छन् पढ्न भनेर । विभिन्न स्कलरसिप ती वर्गका विद्यार्थीले पाउँछन् । विदेशी संस्थाहरूले पनि उनीहरूमा लगानी गर्छन् । लगानी त गर्छन् तर हाम्रो देशका लागि नभईकन आफ्नो देशका लागि गर्छन् । यस्तो प्रणाली बनाइदिन्छन् कि नेपाल फर्किनै मन लाग्दैन । राम्रो सेवा सुविधा दिन्छन् । काम गर्ने वातावरण बनाइदिन्छन् । खान बस्नका लागि राम्रो प्रबन्ध मिल्ने भएपछि को फर्किन्छ नेपाल ?

धेरै ठूलो कुरा किन गर्नुपर्‍यो र, म मेरै उदाहरण दिन्छु । म काठमाडौंको मान्छे । देशका विभिन्न ठाउँमा शिक्षण गर्न र टिचर ट्रेनिङ दिन गइरहेको हुन्छु । तर यस्तो ठाउँमा पनि काम गरेँ, जहाँका स्कुलका अधिकारीलाई वास्तै छैन हाम्रो । सुरुमा कुरा गर्दा हुन्छ सर त्यस्तो गाह्रो साह्रो पर्दैन, ढुक्कले आउनुस् भन्छन्, गइसकेपछि न्यूनतम आधारभूत सहयोग पनि गर्दैनन् । मलाई कम्ता गाह्रो भाको छ खानबस्नको आधारभूत कुरा पनि म आफैँले त्यहाँ गइसकेपछि मिलाउन । त्यो त ती स्कुलका अधिकारीको नैतिकताले पूरा गर्ने कुरा हुन् तर यहाँ त्यस्तो केही छैन । म काम गर्छु भनेर गएको मान्छेलाई काम गर्ने वातावरण नै बनाइदिँदैनन् । न त कामको चासो नै लिन्छन् ।

विद्यार्थीहरूको पढाइको स्तर घटिरहँदा उनीहरूको पढाइलाई उकास्न कसरी हातेमालो गरेर अगाडि बढ्न सक्छु भनेर म आफैँ अग्रसर हुँदा पनि वास्ता नगर्ने मान्छेहरू हुँदा हामी शिक्षाक्षेत्रमा काम गर्छु भनेर लागेका व्यक्तिलाई यस्तो घिनलाग्दो व्यवहार र प्रणालीले निराश बनाउँछ । अनि किन हामी अर्को विकल्प नखोज्ने भन्ने पनि सोच आउँछ । जे गर्नका लागि पनि घुस दिनुपर्ने राज्यमा कर्मठ मान्छे जसलाई आफ्नो कामसँग प्रेम हुन्छ, लाई यस्तो प्रणालीले रुवाउँछ । र, अर्को भनेको सामान्य काम गर्नका लागि पनि विभिन्न बखेडा खडा गरिदिँदा कसलाई पो नेपाल बस्न वा विदेशबाट फर्किन मन लाग्ला र ?

फेरि विदेशीले पनि जोकोहीलाई लिँदैनन् । अस्ट्रेलिया, अमेरिका, जर्मनी, क्यानडा जान पनि १८ देखि २४ लाख खर्च लाग्छ । त्यति मात्र नभएर कम्तीमा पनि उनीहरूको शैक्षिक क्राइटेरिया पूरा हुने अंक ल्याएपछि उता जाने वातावरण मिल्छ । भन्न खोजेको अलि पैसा हुने र पढाइमा पनि अब्बल हुनेहरूलाई लक्षित गरेर विदेशीहरूले लगानी गर्छन् । यो कुराको चुरो नबुझ्दा हाम्रो देशले घाटा ब्यहोरिरहेको छ ।

अब नेपाली विद्यार्थीहरूलाई विदेश पठाउँदा राम्रै कमिसन आउने भएपछि टोलैपिच्छे खुलेका कन्सल्टेन्सीहरूले लाखौँ करोडौँको कमिसन छोड्ने कुरा त सोच्दैनन् । विभिन्न विदेशी शैक्षिक मेलातिर जाँदा यस्तो गरिरहेको देख्न खासै टाढा जानुपर्दैन । काठमाडौं, पोखरा, चितवन, नेपालगन्ज, विराटनगर, हेटौँडामा त हप्तैपिच्छे त्यसरी शैक्षिक मेलाको आयोजना हुन्छ । यस्ता मेलामा हजारौँको संख्यामा नेपाली विद्यार्थीहरू आफ्नो भविष्यको उज्ज्वल सम्भावनाको खोजी गर्न लालायित भइरहेका हुन्छन् ।

विद्यार्थीहरूको पढाइको स्तर घटिरहँदा उनीहरूको पढाइलाई उकास्न कसरी हातेमालो गरेर अगाडि बढ्न सक्छु भनेर म आफैँ अग्रसर हुँदा पनि वास्ता नगर्ने मान्छेहरू हुँदा शिक्षाक्षेत्रमा काम गर्छु भनेर लागेका व्यक्तिलाई यस्तो घिनलाग्दो व्यवहार र प्रणालीले निराश बनाउँछ

अमेरिकन कम्पनी, अस्ट्रेलियन कम्पनीहरू हेर्ने हो भने सबै ठूलो पोस्टमा इन्डियनहरू छन् । इन्डियाले पनि खासै आफ्ना विद्यार्थीलाई वास्ता गरेको देखिँदैन । बरु केही कमिसन र तुरुन्तै छोटो लाभका लागि आफ्नो देशसँग अन्तरालसम्म असर पुर्‍याउने र कालान्तरमा आफैँलाई अप्ठ्यारो पर्ने खालको घात गरिरहँदाखेरि पनि कसैले यसको जोखिम बुझिरहेका छैनन् । सब मौन छन् ।

मेरा प्राय साथीहरू अस्ट्रेलिया, अमेरिका, जर्मनी गइसकेका छन् र यहाँ रहेका थोरै साथीहरू पनि मौका कुरेर बसेका छन् उता जान । यस्तो घिनलाग्दो प्रणाली बनाइदिए कि यी ठग नेताहरूले, जसले गर्दा कसैलाई पनि नेपाल बस्न रूचि छैन । अब्बल विद्यार्थीहरू उता गएपछि नेपाललाई हाँक्ने त्यही असक्षम व्यक्तिहरूले नै हुन् र यसको उदाहरण जताततै देख्न सकिन्छ ।

नेपाली शैक्षिक इतिहास हेर्ने हो भने शक्तिमा रहेकाहरूले गर्दा नै उत्पन्न भएका समस्याहरू पनि छन् । राणाहरूले आमनेपालीलाई शिक्षाबाट वञ्चित गरे । पढे भने ज्ञान पाऊलान् र हाम्रै टाउकोमा टेक्लान् भन्ने चिन्ताले गर्दा पनि कैयौँ वर्ष नेपालीलाई पढ्नै दिइएन ।

राजा महेन्द्रले पनि अंगेजी विषय र अन्य भाषाका विषयलाई फस्टाउन नदिनका लागि खस नेपाली भाषाका किताबहरू पढ्न अघि सारेको उदाहरण विदितै छ । अनेक बहानामा महिलाहरूलाई रोक लगाइयो पढ्न । त्यसैगरी जातको विषयलाई लिएर पनि पढ्न रोक लगाइन्थ्यो । तर, अहिले त्यो कमै छ त्यस्तो भेदभाव । तर पनि यस्तैयस्तै कर्तुतले गर्दा हाम्रो शैक्षिक जगत् फस्टाउन सकेन र अझै यस्तै प्रणाली र मानसिक सोच रहेसम्म अगाडि बढ्न मुस्किल छ ।

शिक्षा यस्तो आधारभूत चीज हो र योसँग हरकोही जोडिएका हुन्छन् । अब शिक्षा पाएका र नपाएका दुवैलाई गाह्रो पर्न सक्छ, यदि शिक्षा लिन र दिनमा खेलवाड गरिरहने हो वा यसमा सुधार ल्याउँदै बाटो पहिल्याउन अग्रसर नहुने हो भने ।

अघि माथि भनिएका समस्याहरूको हल सबै मिलेर नगरेसम्म हामी सबैले कुनै न कुनै तरिकाले दुःख पाइरहनेछौँ । नेपालीहरू पलायन हुँदैछन् र देश जोखिममा परिरहेको कुरा मैले इन्स्टाग्राममा मलाई फलो गर्ने साथीहरूसँग गरेको थिएँ ।

(लेखक टिच फर नेपालका अलुम्नाई हुन् । हाल उनी रूपान्तरणमुखी सिकाइ सहजकर्ताको भूमिकामा उत्तरी धादिङको गंगाजमुना गाउँपालिकामा अवस्थित तामाङखर्क उच्च मावि र वडा ३ र ४ मा रहेका फिडर स्कुलमा कार्यरत छन् ।)

प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक १४, २०७९ ०७:३७