के 'रिटायर्ड लाइफ'मा हुने चिन्ता सामान्य हो ? पढ्नुहाेस्, डिप्रेसनबारे १७ भ्रम र यथार्थ

के 'रिटायर्ड लाइफ'मा हुने चिन्ता सामान्य हो ? पढ्नुहाेस्, डिप्रेसनबारे १७ भ्रम र यथार्थ

A+ A A-

शकुन्तला असाध्यै हँसिली, फरासिली र सुन्दर थिई । व्यवस्थापन विषय लिएर प्लस टु पास गरेपछि जागिर गर्दै पढ्ने सपना लिएर ऊ काठमाडौं छिरी । घरमा भन्दा काठमाडौंमा बढ्दा स्वतन्त्र भई । स्वतन्त्रता, सुन्दरता र जवानी मिलेर उसलाई स्वप्निल संसारमा घुमाए, ऊ घुमिरही । ऊ कसैको प्रेमजालमा परी । उसको शारीरिक शोषण गरेर कथित प्रेमी हरायो ।

यो घटनाले शकुन्तलालाई घोर निराशामा धकेल्यो । हरेक दिन उसका मनमा यिनै कुरा खेल्न थाले । यो पीडाबाट ऊ बाहिर निस्कनै सकिन । साना-साना कुरामा पनि रिसाउने र झर्किने गर्न थाली ।

जब बुबाले छोरी मानसिक रूपले विक्षिप्त भएको अनुभव गरे, तब उनी आत्तिए । उनलाई लाग्यो, अब छोरीको विवाह गर्न गाह्रो हुन्छ । गाउँमा कसैलाई छारीको मानसिक समस्याबारे नभन्ने निचाेड उनले निकाले । गाउँलेले थाहा नपाऊन् भनेर छोरीलाई घरमै थुनेर राखे । कसैलाई नभनेकाले सही सल्लाह र सहयोगबाट समेत उनी वञ्चित भए । छोरी झन् झन् बिरामी हुँदै गई ।

०००

डिप्रेसनबारे हाम्रो समाजमा अनेक भ्रम एवं कपोकल्पित अवधारणाहरू व्याप्त छन् । शिक्षित व्यक्तिहरू पनि यस्ता भ्रमको शिकार भएका छन् । एक त 'पागलपन' भनेकै पनि हेयका दृष्टिले हेरिनुपर्ने रोग होइन । त्यसमाथि डिप्रेसन भनेको पागलपनभन्दा अलग कुरा हो । यहाँ डिप्रेसनलाई लिएर हाम्रो समाजमा व्याप्त भ्रम र वास्तविकताबारे संक्षेपमा उल्लेख गरिएको छ ।

भ्रम १

डिप्रेसन मनको एक नकारात्मक सोचको अवस्था हो । सकारात्मक सोचले मात्रै यो ठीक हुन्छ ।

यथार्थ

डिप्रेसन एउटा मानसिक समस्या हाे, जुन हुनुकाे जिम्मेवार मस्तिष्कमा हुने रासायनिक परिवर्तनहरू हुन् । सकारात्मक चिन्तनले मात्र डिप्रेसन निको पार्न सकिन्न । अपितु सकारात्मक चिन्तनले उपचारमा सहायता भने अवश्य गर्छ ।

भ्रम २

डिप्रेसन एउटा चारित्रिक एवं मानसिक कमजोरीको लक्षण हो ।

यथार्थ

शरीरका अन्य भागमा हुने रोगजस्तै यो पनि मस्तिष्कमा हुने बिमारको एक लक्षण हो । मस्तिष्कमा हुने रासायनिक परिवर्तनका कारण डिप्रेसन हुने हुँदा यसलाई चरित्रसँग जोड्न मिल्दैन ।

भ्रम ३

डिप्रेसन पूर्वजन्मका पापहरूको नजिता हो ।

यथार्थ

पहिलो कुरा त पूर्वजन्म वा परजन्मबारे ठूल्ठूला विद्वान पनि प्रस्ट छैनन् । आफ्नै पूर्वजहरूलाई आफ्नो पूर्वजन्म मान्ने हो भने चिकित्सा विज्ञानले भने झैं यो वंशाणुगत रूपमा देखिन सक्छ तर समाजमा सोचिए झैं पूर्वजन्मका पापकर्महरूको सजायका रूपमा यो जन्ममा डिप्रेसन हुने होइन ।

भ्रम ४

रुनु र दुःखी देखिनु नै डिप्रेसनको लक्षण हो ।

यथार्थ

उदास हुनु, रुनु वा दुःखी हुनुका आलावा पनि डिप्रेसनका अनेक लक्षण छन् । कोही-कोही डिप्रेसनका रोगी अनुहारमा कृत्रिम हाँसो पोतेर हिँड्ने गर्छन् ।

भ्रम ५

खराब आत्माहरूका कारण वा भूतप्रेतका कारण पनि डिप्रेसन हुन्छ र त्यस किसिमको डिप्रेसनलाई झारफुक गरेर निको पार्न सकिन्छ ।

यथार्थ

खासमा डिप्रेसन एउटा चिकित्सकीय समस्या हो । खराब आत्माहरू तथा भूतप्रेतको यो रोगसँग कुनै साइनो छैन । न त यसको उपचार झारफुक वा धामीझाँक्रीबाटै नै हुन्छ । आधुनिक चिकित्सा विज्ञानसँग यसको सम्पूर्ण उपचार सम्भव छ र त्यसका लागि कुनै योग्य मनोचिकित्सकलाई देखाउनु अत्यावश्यक हुन्छ ।

भ्रम ६

डिप्रेसन त्यति गम्भीर बिमार होइन ।

यथार्थ

जसले डिप्रेसनको अनुभव गरेका छन्, उनीहरूले यसको पीडा बुझेका हुन्छन् ।

भ्रम ७

दुःखी, उदास वा शाेकग्रस्त हुने नै डिप्रेसन हाे ।

यथार्थ

केही समयका लागि हुने मानसिक पीडा वा शाेकलाई डिप्रेसन भन्न मिल्दैन । प्रत्येक व्यक्तिकाे जीवनमा कुनै न कुनै अप्रिय घटना हुन्छन् र ऊ शाेकग्रस्त हुन पुग्छ । तर विस्तारै समय बितेसँगै त्याे पीडामा खाटाे बस्न थाल्छ र ऊ पुनः सामान्य अवस्थामा फर्किन्छ । यस्ताे अवस्थालाई डिप्रेसन भनिँदैन । त्याे शाेकग्रस्त अवस्था कम हुनुकाे साटाे अझै गहिरिँदै र फैलँदै गयाे भने त्यसलाई डिप्रेसन भन्नुपर्ने हुन्छ ।

भ्रम ८

कुनै व्यक्ति डिप्रेसनमा हुनु भनेको उसमा इच्छाशक्ति कमजोर रहेछ भन्ने संकेत हो ।

यथार्थ

होइन । इच्छाशक्ति कमजोर वा मजबूत हुनुसँग डिप्रेसनको कुनै साइनो छैन । यो एउटा मस्तिष्कमा हुने रासायनिक परिवर्तनको उपज हो । अपितु उपचारको समयमा रोगीमा आत्मविश्वासको आवश्यकता भने पर्छ ।

भ्रम ९

केवल महिलाहरूलाई मात्र डिप्रेसन हुन्छ ।

यथार्थ

होइन । बिनाकुनै लिंगभेद डिप्रेसन महिला पुरुष दुवैलाई हुन्छ । यो भने साँचो हो कि पुरुषको तुलनामा महिलाहरू डिप्रेसनको शिकार भएका घटनाहरू बढी छन् ।

भ्रम १०

मानसिक रूपले मन्द हुनु वा मूडी हुनु नै डिप्रेसनको प्रमुख लक्षण हो ।

याथर्थ

डिप्रेसन हुनु र मानसिक मन्दता एवं मूडी स्वभाव अलग-अलग कुरा हुन् ।

भ्रम ११

यौनकुण्ठाले डिप्रेसन निम्त्याउने हुँदा डिप्रेसनबाट पीडित व्यक्तिकाे बिहे गरिदिने हो भने उसलाई डिप्रेसनबाट छुट्कारा मिल्छ ।

यथार्थ

यौनकुण्ठासँग सम्बन्धित अरु किसमका मानसिक रोगहरू छन्, जसमा विवाहपश्चात बिरामीमा सुधार हुन सक्छ । तर डिप्रेसनमा चाहिँ यस्तो हुँदैन ।

भ्रम १२

हरेक मानसिक बिरामीहरू पागल हुन् ।

यथार्थ

वास्तवमा पागल शब्द हाम्रो समाजमा बढ्ता बोलिन्छ । तर मनोचिकित्सामा पागल शब्दको कहीँकतै प्रयोग हुँदैन । अनेक किसिमका मानसिक समस्याका अवस्थाहरू छन् । ती सबैको उपचार सम्भव छ । हाम्रो समाजले शारीरिक रोगलाई हेयको दृष्टिले हेर्दैन । तर मानसिक रोगलाई बढ्ता सशंकित भएर हेर्छ । मानसिक रोग र शारीरिक राेग एउटै शरीरमा हुने दुई प्रकारका समस्या हुन् भनेर बुझ्नुपर्छ ।

भ्रम १३

जो मान्छे आत्महत्याका कुरा गर्छ, उसले आत्महत्या गर्दैन ।

यथार्थ

आत्महत्याका अनेक केसहरूलाई अध्ययन गर्दा आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले आत्महत्या पूर्व कुनै न कुनै बेला वा प्रसंगमा आत्महत्याको विषयमा बोलेको हुन्छ । त्यसैले भुक्ने कुकुरले टोक्दैन भनेर आत्महत्याका कुरा गर्नेलाई बेवास्ता गर्नु हुँदैन । उनीहरूको मनको अवस्थालाई बुझ्ने र आवश्यक परे मनोचिकित्सकको परामर्श लिने गर्नुपर्छ ।

भ्रम १४

कुनै मानिसले आत्महत्याको प्रयास गर्छ तर अन्यको प्रयासले वा संयोगले बाँच्छ भने उसले पुनः आत्महत्याको प्रयास गर्दैन ।

यथार्थ

कुनै व्यक्तिले आत्महत्याको प्रयास गर्छ भने हुन सक्छ ऊ डिप्रेसनबाट ग्रस्त भएको होस् । यस्तोमा पुनः आत्महत्याको प्रयास गर्ने सम्भावना रहिरन्छ ।

भ्रम १५

कुनै पनि मानसिक समस्या लिएर मनोचिकित्सक कहाँ पुगियो भने उनले अवस्य पनि अनेक औषधि दिएर पठाउँछन् ।

यथार्थ

कतिपय मानसिक रोगहरू मनोचिकित्सकको सामान्य परामर्शको पालनाबाटै निको हुन्छन् । मनोचिकित्सकले पारिवारिक र सामाजिक जीवनचर्याबारे पनि सल्लाह दिन सक्छन् । आवश्यक पर्दा मात्रै दबाई दिन्छन्, जसको पालना गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

भ्रम १६

महिना दिनसम्म पनि सुधार आएन भने डाक्टर नै फेर्नुपर्ने हुन्छ ।

यथार्थ

साँच्चै नै बिरामीको उपचार सही तबरले भइरहेको छैन भन्ने तपाईंलाई लाग्छ भने तपाईं चिकित्सक परिवर्तन गर्नका लागि स्वतन्त्र हुनुहुन्छ । तर कतिपय अवस्थामा एन्टी डिप्रेसन्ट औषधिहरूले आफ्नो काम गर्न केही साता र कहिलेकाहीँ त केही महिनासमेत लाग्ने तथ्य यहाँनेर बिर्सनु हुँदैन । त्यसैले मनोचिकित्सक चुन्दा पहिले नै राम्ररी बुझेर गर्नुपर्छ र मनोचिकित्सक फेरिरहने काम सकेसम्म गर्नु हुँदैन ।

भ्रम १७

वृद्धावस्थामा डिप्रेसन हुनु सामान्य कुरा हो ।

यथार्थ

जागिर तथा आफ्ना व्यावसायिक कार्यबाट निवृत्ति पाएपछि व्यक्ति निराश र सुस्त देखिनु स्वाभाविक हो । आफ्ना जिम्मेवारीबाट मुक्तिसँगै कामको प्रेसर अचानक घटन जानाले यस्तो भएको हो । परिवारमा सकेसम्म उनलाई महत्त्वपूर्ण भूमिकामा राखिराख्नु राम्रो हुन्छ । यसलाई डिप्रेसन नै भनेर परिभाषित गर्न मिल्दैन । यद्यपि वुद्धावस्थामा डिप्रेसन हुँदैन भन्नेचाहिँ होइन । भइहाल्यो भने पनि सफल उपचार सम्भव छ ।

डिप्रेसनबारे केही थप जानकारी

डिप्रेसन द्रुत गतिमा फैलँदै गरेको एउटा गम्भीर मानसिक समस्या हो । आज संसारमा लगभग तीन अर्ब (कुल जनसंख्याको ३८ प्रतिशत) भन्दा बढी मानिस डिप्रेसनबाट ग्रस्त छन् । त्यस हिसाबले नेपालमा एक करोडभन्दा बढी मानिसहरू डिप्रेसनबाट प्रभावित रहेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । तर हामीसँग यसबारे ठोस आँकडा उपलब्ध छैन ।

नेपालमा कुल मनोचिकित्सकको संख्या २ सय २ मात्रै छ । सम्पूर्ण जनसंख्यासँग गाँसेर हेर्दा करिब डेढ लाख नेपालीका बीच एक मनोचिकित्सक पर्छन्, जुन अत्यन्तै न्यून हो । विकसित देशहरूमा त्यति नै जनसंख्याका बीच १५ जना मनोचिकित्सक उपलब्ध छन् ।
डिप्रेसन औषधिद्वारा पूर्णतः निको पार्न सकिने मानसिक रोग हो ।
पुरुषहरूको तुलनामा महिलाहरूमा डिप्रेसन हुन सम्भावना दोब्बर हुन्छ ।
डिप्रेसनबाट ग्रस्त करिब दुई तिहाइ मानिसहरूले यसको उपचार गरेको पाइँदैन ।
डिप्रेसन नै आत्महत्याको सबैभन्दा ठूलो कारण हो । प्रत्येक वर्ष हत्या हुनेको भन्दा बढी संख्या आत्महत्या गर्नेको नै हुने गरेको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।
डिप्रेसन निदानका लागि अहिलेसम्म प्रयोगशालामा गर्न सकिने कुनै जाँच पत्ता लगेको छैन । यसको निदान मनोचिकित्सकद्वारा बिरामीको लक्षण र व्यवहारको सूक्ष्म अध्ययनपश्चात् गरिन्छ ।
धेरोजसो केसहरूमा डिप्रेसन नसा (चुरोट, गाँजा, रक्सी तथा लागुपदार्थ सेवन)सँग जोडिएको पाइन्छ ।
डिप्रेसनका रोगहरूमा हृदयरोग तथा मधुमेह हुने सम्भावना सामान्यमा भन्दा चार गुणा ज्यादा हुन्छ ।
डिप्रेसन तथा एन्जाइटी डिसअडर दुई अलग अलग समस्या हुन् तपनि धेरैजसो मानिसमा यी दुवै समस्या सँगसँगै देखिे गरेको पाइन्छ ।
प्राणायाम, ध्यान, पारिवारिक सहयोग आदि उपायबाट डिप्रेसनबाट छिटै मुक्ति पाउन सकिन्छ ।

(वरिष्ठ मनाेचिकित्सक डा. देशराजबहादुर कुँवरले लेखेकाे पुस्तक ‘डिप्रेसन A टु Z’ काे अंश ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २९, २०७९ ०९:००