‘मेकर स्पेस’देखि करेसाबारीसम्मलाई प्रयोगशाला बनाउँछन् विद्यार्थी

A+ A A-

कृषि, पर्यावरणसँगै विज्ञान प्रविधिको ज्ञान । अहिलेका जल्दाबल्दा समस्याबारे सचेतना । सानैदेखि आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्नुपर्ने कुरा विद्यार्थीलाई सिकाइन्छ । भविष्यमा आइपर्ने सम्भावित दुर्घटना न्यूनीकरण गर्न स्कुल सचेत देखिन्छ । त्यसका लागि कस्तो विद्यार्थी तयार गर्नुपर्छ भन्नेमा स्पष्ट छ । पर्यावरणदेखि विज्ञान प्रविधिको कुरा व्यावहारिक रूपमा स्कुलले सिकाउँछ ।

काठमाडौंको कपनमा रहेको रिलायन्स पब्लिक स्कुल विद्यार्थीको व्यक्तिगत स्वास्थ्यदेखि समाजको स्वास्थ्य कसरी ठीक पार्ने भनेर सिकाउन दृढ छ । यो स्कुल रिलायन्स एजुकेसन नेटवर्कको एउटा संस्था हो । यसको पढाउने ‘मोडालिटी’ अन्यत्रभन्दा फरक छ । यसको मुख्य उद्देश्य भनेको शैक्षिकसँगै अन्य क्रियाकलापलाई कसरी अगाडि बढाउन सकिन्छ भन्ने हो । विद्यार्थीलाई संकुचित घेराबाट बाहिर निकालेर पढाउनु नै स्कुलको उद्देश्य हो ।

एउटा कक्षामा धेरै विद्यार्थी राखिँदैन । जम्मा ५ सय २० विद्यार्थी पढाउने स्कुलको क्षमता हो । रिलायन्सकै प्रि–स्कुलमा एउटा कक्षामा १८ जना हुन्छन् । १ देखि ७ कक्षासम्मको एउटा कक्षामा २५ जना विद्यार्थी हुन्छन् । त्यस्तै ८, ९ र १० का एउटा कक्षामा जम्मा २७ जना विद्यार्थी मात्र हुन्छन् । विद्यार्थीलाई निगरानी गरेर पढाउन सकियोस् भनेरै सीमित विद्यार्थी मात्र एउटा कक्षामा राखिएको प्रधानाध्यापक वसन्तलाल लामिछाने बताउँछन् ।

प्रि–स्कुलका लागि रिलायन्सको आफ्नै करिकुलम छ । यहाँ कुनै किताब प्रयोग हुँदैन । आफैँले पाठ्यक्रम बनाएर पढाइन्छ । १, २ र ३ मा ‘ग्रेड टिचिङ सिस्टम’मा पढाइन्छ । एउटा कक्षामा एउटा शिक्षक खटाइएको हुन्छ । सहायक शिक्षक पनि राखिएको हुन्छ । १ देखि ३ कक्षामा बिहानदेखि बेलुकासम्म एउटै शिक्षक हुन्छन् । विद्यार्थीको भाषा, बानीव्यहोरादेखि सबै कुरामा सानैदेखि सुधार गर्नुपर्छ भनेर यस्तो गरिएको लामिछानेको भनाइ छ ।

त्यस्तै, कक्षा ४ देखि ८ सम्म विषयगत कक्षा हुन्छ । विषयअनुसार कक्षाकोठा निर्माण गरिएको हुन्छ । विद्यार्थीहरू विषयअनुसार कक्षाकोठामा जाने गर्छन् । सम्बन्धित विषय शिक्षक भने सोही कक्षामा दिनभर बस्छन् । लामिछानेका अनुसार विद्यार्थीको शरीरलाई ब्यायाम गराएजस्तो हुने र १ देखि ३ कक्षासम्म एउटै कक्षामा रहेर पढेकालाई सक्रिय बनाउन पनि यसो गरिएको हो । ‘डे बोर्डिङ स्कुल’ भएकाले विद्यार्थीलाई खाजानास्ताको व्यवस्था पनि स्कुलले नै गर्छ ।

यहाँ विद्यार्थीलाई आफैँ सिक्न प्रेरित गरिन्छ । पढाइसँगै अतिरिक्त क्रियाकलापमा विभिन्न खेलहरू, संगीत, आर्टलगायतलाई सँगसँगै लगिन्छ । ‘त्यस्तै, विद्यार्थीहरूलाई हामीले खानेकुराको सम्मान गर्न सिकाउँछौँ । पर्यावरणको हितबाट हरेक क्रियाकलाप गर्नुपर्छ भनेर सिकाइन्छ,’ उनले शिलापत्रसँग भने ।

६ कक्षादेखि ८ सम्म ‘कट एट फार्मिङ’ अर्थात् करेसाबारीको अवधारणामा रहेर पढाइन्छ । विद्यार्थीलाई स्कुलमा सिकाएको कुरा घरमा गएर पनि लागू गरून् भन्ने स्कुलको सोच हो । कट एट फार्मिङले विद्यार्थीलाई पर्यावरणको महत्त्व बुझाउँछ । आफैँले रोपेर फलाउनुपर्ने भएपछि विद्यार्थीले त्यसको महत्त्व बुझ्छन् । अभिभावकलाई पनि यसबारे बुझाइन्छ ।

जीवनमा चाहिने आधारभूत कुराहरू सिकाइन्छ । स्कुल आफैँले यसका लागि चाहिने आवश्यक पाठ्यक्रम बनाएको छ । जस्तो, ‘वेल हेल्थ, वेल विङ’ भन्ने करिकुलम छ । यसका लागि वर्षभरिमा एउटा कक्षामा १८ वटा घण्टी हुन्छ । हामीले कस्तो खाना खाने ? ‘जङ्क फुड’ किन नखाने जस्ता कुराहरू विद्यार्थीलाई सिकाइन्छ ।

करेसाबारी र पर्यावरणसँगै विज्ञान प्रविधिमा पनि स्कुलको उत्तिकै जोड छ । स्कुलमा स्टिम एजुकेसनको अवधारणामा रहेर पनि पढाइन्छ । त्यसका लागि ‘मेकर स्पेस’ नै बन्ने चरणमा छ । स्टिमको अवधारणामा हरेक विषयलाई ‘इन्टिग्रेटेड एप्रोच’बाट हेरिन्छ । विज्ञान प्रविधि, आर्ट्स, गणितको माध्यमबाट पढाइन्छ । मेकर स्पेसमा विज्ञान र गणित सम्बन्धित काम धेरै हुन्छ । सामाजिक शिक्षादेखि हरेक विषयमा यसबाट सिकाइन्छ ।

सामान्यत : स्कुलहरूमा विज्ञानको भनेपछि विज्ञानको मात्र, गणित भनेपछि गणित मात्र पढाउने चलन छ । तर, यसमा सबै खाले गतिविधि एकसाथ गर्न सकिन्छ । एउटै कामबाट बहुआयामिक कुराहरू सिकाइन्छ । व्यावहारिक जीवनमा पढाइलाई जोडेर हेर्न सिकाइन्छ ।

प्रधानाध्यापक लामिछाने भन्छन्, ‘विज्ञानमा इलेक्ट्रिकल सर्किट बनाउँदा विद्यार्थीले घरको स्वीच पनि फेर्न सकोस् । त्यसमा बनाउने काम गर्ने भएकाले मेकर स्पेस भनिएको हो । पढेको कुराबाट केही बनाउन, निर्माण गर्न सक्नुपर्छ ।’

यसका लागि शिक्षकहरू पनि सोहीअनुसारको ल्याइन्छ । स्कुलले शिक्षकको तालिममा पनि राम्रै लगानी गर्ने गरेको छ । शिक्षकले पहिल्यै विद्यार्थीलाई चाहिने कुरा, पाठ्यक्रमअनुसार प्रयोगात्मक कक्षामा आवश्यक पर्ने कुराहरूको योजना बनाउँछन् । त्यहीअनुसार आवश्यक सामग्री व्यवस्थापन गरिन्छ र विद्यार्थीले मनलागेको कुरा मेकर स्पेसमा निर्माण गर्छन् । विद्यार्थीलाई नै सहभागी गराएर नयाँ ‘इनोभेसन’ गर्न प्रेरित गरिन्छ ।

‘शिक्षकले एक महिनाअगाडि नै यो पाठ पढाउँदा, मेरो स्टिम एप्रोच यहाँ प्रयोग हुन्छ भनेर सोच्नुहुन्छ । त्यहीअनुसार आवश्यक सामग्री जुटाउनेलगायतका योजनाहरू बनाइन्छ,’ लामिछानेले सुनाए, ‘विद्यार्थीले पाठ पढिसकेपछि मेकर स्पेसमा सो चीजको विकास गर्छन् । हरेक विषयका लागि वर्षको दुई/चारवटा काम यसरी गरिन्छ ।’

विशेषगरी क्रियटिभिटीमा, क्रिटिकल थिङ्किङमा, इनोभेसनमा, संवाद र सहकार्य गर्न विद्यार्थीलाई सिकाइन्छ । त्यहीअनुसारको संस्कार बसालिन्छ । स्टिमको अवधारणमा टेकेर एउटा विषयलाई विभिन्न आयामबाट अध्ययन गरिन्छ । विद्यार्थीलाई खोज्ने आफैँले गर्न सिकाइन्छ ।

वर्षमा २० देखि २५ वटा यस्ता अतिरिक्त क्रियाकलापका कक्षा हुन्छन् । राष्ट्रिय पाठ्यक्रमको मापदण्डभित्र रहेर व्यावहारिक शिक्षा दिइन्छ । सरकारी पाठ्यक्रमलाई नै व्यावहारिक रूपमा पढाइन्छ ।

तर, अंक खोज्ने अभिभावक अझै रहेकाले बेलाबखत समस्या आउने लामिछाने बताउँछन् । त्यसैले स्कुलले अभिभावकहरूलाई आफ्नो शिक्षण सिकाइको विधिबारे बुझाउन छलफल गर्छ । पढाइ भनेको अङ्क ल्याउने मात्र होइन, शिक्षण सिकाइ पनि हो भनेर अभिभावकलाई बुझाइन्छ ।

त्यस्तै, स्कुलसँग ‘भी–स्टार प्रोजेक्ट’ छ । यसले अनुशासित हुन, सरसफाइ गर्न, राम्रो बोल्नलगायतको कुरा सिकाइन्छ । यस्तो कुरामा ख्याल गर्न अभिभावकलाई समेत भनिन्छ ।

शिक्षण सिकाइको प्रणालीमा थप सुधार गर्न बेलायतको पाठ्यक्रम पनि ल्याइएको छ । ‘डीजी स्कुल’को फ्रेमवर्कमा रहेर स्कुलले एक वर्षदेखि अध्यापन गराइरहेको छ । १ कक्षादेखि १२ सम्म व्यावहारिक रूपमा पठनपाठन गराउनु यसको उद्देश्य हो । लामिछाने भन्छन्, ‘हामी ‘ह्वाट इज कम्प्युटर सिकाउँदैनौँ, बरु कम्प्युटरको प्रयोग कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने सिकाउँछौँ । त्यसपछि कम्प्युटरबारे विद्यार्थीले आफैँ सिक्न सक्छ ।’

रिलायन्समा शिक्षकदेखि सबै कर्मचारी गरेर एक सयको हाराहारीमा कार्यरत छन् । नौवटा स्कुल बस छन् । गोंगबुदेखि जोरपाटी, बानेश्वरसम्मका विद्यार्थीहरू पठनपाठनका लागि आउँछन् । छात्रवासको व्यवस्था पनि स्कुलले गरेको छ । सय जनाकाे क्षमता रहेपनि छात्रवासमा ७० जना विद्यार्थीहरू छन् ।

यी पनि पढ्नुहोस् :

जहाँ पाँच दिन विद्यार्थीले पढ्छन्, एक दिन शिक्षकले

समुदायमा ‘इम्पेरियल’: जहाँ 'थिम बेस'मा पढाइन्छ

जीवन र जगत् जोड्ने ‘एपेक्स’को शिक्षा

विदेश जाने विद्यार्थीलाई नेपालमै रोक्न ‘काठमाडौं वर्ल्ड’

बूढानीलकण्ठ स्कुल, जहाँ छिर्नुअघि विद्यार्थीले भुल्नैपर्छ आफ्नो थर

युद्धले जन्माएको एसओएस स्कुल

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २६, २०७८ ०६:४०