बूढानीलकण्ठ स्कुल, जहाँ छिर्नुअघि विद्यार्थीले भुल्नैपर्छ आफ्नो थर

A+ A A-

शिवपुरीको आँगन । चराहरूको चिरबिरचिरबिर आवाज । बगानमा फुलेका थरीथरीका फूल । फूलमा झुमेका मौरी र पुतली । दायाँबायाँ ठूला पटाङ्गिनी । हिमालको नामबाट राखिएका भवनहरू । हरिया रुख बिरुवाले घेरेकोे छ भवनहरूलाई । मूलगेटमै शिवपुरीको चिसो सिरेटोले स्वागत गर्न आइपुग्छ ।

बूढानीलकण्ठ स्कुलको प्राङ्गणमा उभिँदा लाग्छ, यो ‘संग्रहालय‘ हो, जहाँ पूरा नेपाल अवलोकन गर्न पाइन्छ । आज हामी यही ‘संग्रहालय‘ अर्थात् बूढानीलकण्ठ स्कुल घुमाउनेछौँ ।

रुखबिरुवाले घेरिएको बूढानीलकण्ठ स्कुल ।

०००

स्कुल प्राइभेट हो कि सरकारी ? हाम्रो बच्चा पनि यहीँ पढाउन पाए ! यत्रो ठूलो स्कुलमा हाम्रो बच्चाले पढ्न पाउला ? धनीका छोराछोरी मात्र पढ्ने होला । गरिबका छोराछारीले त ढोकाबाट चियाउन पनि पाउँदैनन् होला । बूढानीलकण्ठ स्कुल भन्नेबित्तिकै धेरैको मन मस्तिष्कमा यिनै प्रश्न घुम्छन् । वास्तवमा स्कुल घुमेपछि यी प्रश्न गलत सावित हुन सक्छन् ।

०००

विद्यालयको लाइब्रेरी कक्ष ।

स्कुलको उमेर ४९ वर्ष ।

‘कसरी जन्मियो, कसले जन्मायो, कसरी हुर्कियो ?’

यी प्रश्नको उत्तरका लागि स्कुलका प्रधानाध्यापक होमनाथ आचार्य, सह–प्राचार्यद्वय तिमिला शाक्य आचार्य, दीपकप्रसाद कायस्थ र व्यवस्थापन समिति सदस्यसमेत रहेका शिक्षक प्रेमनारायण भुसालले स्कुलको इतिहासका पाना पल्टाए ।

प्रधानाध्यापक होमनाथ आचार्य, सह–प्राचार्य तिमिला शाक्य आचार्य र शिक्षक प्रेमनारायण भुसाल ।

तत्कालीन राजा महेन्द्रको कन्सेप्ट

तत्कालीन राजपरिवारका छोराछोरी विदेश गएर पढ्ने चलन थियो । कोही दार्जिलिङ पुग्थे । कोही बेलायत, कोही अमेरिका । विदेशमा गएर पढ्दा राजपरिवारका सदस्यहरू नेपाली जनतासँग जोडिन नपाउने भए । देशको माटो, देशको कल्चर सिक्न पाएनन् । यो विषयमा तत्कालीन राजा महेन्द्र चिन्तित थिए ।

बेलायत भ्रमणमा गएको समयमा राजा महेन्द्रले सोचे, ‘अन्तर्राष्ट्रियस्तरको स्कुल नेपालमै किन नखोल्ने ? आफ्ना छोराछोरीलाई नेपालमै किन नपढाउने ?’ बेलायतमा रहँदा उनले नेपालमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरको स्कुल खोल्ने सपना बुने ।

त्यो समयमा नेपाल प्राविधिक कुरामा कमजोर थियो । भ्रमणका क्रममै राजा महेन्द्रले नेपालमै स्कुल खोल्न बेलायतसँग प्राविधिक सहयोग मागे । उनको प्रस्तावमा बेलायतले सहमति जनायो । उनी नेपाल फर्किएपछि स्कुल खोल्ने प्रक्रिया अगाडि बढ्यो ।

‘राजपरिवारका सदस्यलाई देश बुझाउन । देशको माटोअनुसार शिक्षा दिन । राजा र जनताबीचको सम्बन्ध प्रगाढ बनाउन । राजाका छोराछोरी र जनताका छोराछोरी एकै ठाउँमा राखेर पढाउन महेन्द्रले ल्याएको कन्सेप्ट हो’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन् ।

खेल मैदानमा विद्यार्थी खेल्दै ।

२०२८ सालमा मूर्त

महेन्द्रले २०२५ सालमा कन्सेप्ट बनाएको भए पनि स्कुलले मूर्त रूप २०२८ सालमा पायो । यो कस्तो स्कुल हो त भन्ने जिज्ञासासहितको प्रश्नमा प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन्, ‘प्राइभेट पनि होइन । सामुदायिक पनि होइन । पब्लिक ट्रस्टमा छ । सबै सम्पत्ति गुठीको नाममा हुन्छ । मुख्य गुठियार शिक्षा मन्त्रालय र गुठीको अध्यक्ष शिक्षा मन्त्रालयका सचिव, व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष सहसचिव रहने र स्कुलको नेतृत्व प्रिन्सिपलले गर्ने गरी खोलिएको हो । पूर्ण आवासीय विद्यालय हो ।’

त्यो समयमा स्कुल बनाउनदेखि पढाउने शिक्षक, पाठ्यपुस्तकसम्म बेलायतबाट नै ल्याइएको थियो । ‘बेलायतबाट नै टेक्निकल टिम आएर स्कुल बनाइएको हो’, उनी भन्छन्, ‘सुरुमा बनाएको भवनमा सानोसानो किला पनि बेलायतकै छ ।’

२०२८ सालमा स्कुलमा औपचारिक रूपमा पठनपाठन सुरु भयो । अनि राजपरिवारका छोरा बूढानीलकण्ठमै पढ्न थाले । तत्कालीन राजा दीपेन्द्र, युवराज निराजन र पारसले बूढानीलकण्ठमै अध्ययन गरे । स्कुलकै होस्टेलमा बसेर उनीहरूले विद्यालय तहको पढाइ सकाए ।

विद्यालयको बगैँचामा फुलेका फूलहरू ।

जिल्लाजिल्लाबाट विद्यार्थी छनोट

राजाका सन्तानले त पढ्न पाउने भए । अब जनताका छोराछोरीलाई कसरी जोड्ने त ? स्कुलले राजाका छोरा र जनताका छोरा एकै ठाउँमा राखेर पढाउन छात्रावृत्तिको ‘स्किम’ ल्यायो । ‘गाउँगाउँबाट ट्यालेन्ट हन्ट गरेर विद्यार्थी छनोट गर्न थालियो । छनोट गरेका विद्यार्थीलाई राजाको छोरासँगै पढाउन सुरु भयो । अहिले पनि ४० जना विद्यार्थी जिल्लाजिल्लाबाट छनोट गरिन्छ’, उनी भन्छन्, ‘दलित, जनजाति, मधेसी, महिला कोटा हुन्छ । छनोट गर्दा जिल्ला दोहोरिँदैन ।’ यसरी जिल्लाजिल्लाबाट छनोट गरेका विद्यार्थीलाई सरकारले १० कक्षासम्मपूर्ण छात्रवृत्तिमा पढाउँछ । बाँकी ९६ जना भने शुल्क तिरेर पढ्छन् ।

‘छात्रावृत्ति र शुल्क तिर्ने दुवैको इन्ट्रान्स परीक्षा हुन्छ’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन्, ‘मेरिटका आधारमा नाम निकाल्छौँ । यहाँ कसैको पावर लाग्दैन ।’

बास्केटबल खेल्दै विद्यार्थीहरू ।

४ कक्षाबाट सुरु

स्थापनाकालमा ४ कक्षाबाट मात्र भर्ना लिइन्थ्यो । विद्यार्थी सानै हुने भएकाले २००९ बाट फेरि ५ कक्षाबाट भर्ना लिन सुरु गरिएको सहप्राचार्य तिमिला शाक्य बताउँछिन् । ‘स्कुलको होस्टेलमै बसेर पढ्नुपर्छ । घरबाट आएर पढ्न जाने भन्ने हुँदैन’, शाक्य भन्छिन्, ‘साना बच्चा होम सिक हुने, परिवार खोज्ने भएकाले ५ कक्षाबाट भर्ना लिन थालेका हौँ ।’

सुरुवाती चरणमा बूढानीलकण्ठमा केटालाई मात्र पढाइन्थ्यो । १९९१ बाट हो केटीलाई पनि पढाउन थालिएको । ‘व्यवस्थापनमा समस्या भएकाले ब्वाइज मात्र राखिएको हो । भौतिक संरचना थपेपछि लेडिज पनि पढाउन सुरु गरिएको हो’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन् ।

पहिलो ढोका नै ५ कक्षा

बूढानीलकण्ठ स्कुलको पहिलो ढोका नै ५ कक्षाबाट खुल्छ । ५ कक्षाका लागि बर्सेनि भर्ना खुल्छ तर माथिल्लो कक्षाका लागि सधैँ भर्ना खुल्दैन । ‘माथिल्लो कक्षामा कोही विद्यार्थी ‘ड्रप आउट’ भए भने सीमित सिटमा खुल्छ । त्यो पनि इन्ट्रान्स परीक्षा लिएर नै भर्ना लिन्छौँ’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन् ।

शुल्क तिरेर पढ्नका लागि ५ कक्षामा मात्र १ हजार र स्कलरसिपका लागि देशभरबाट २ हजारले इन्ट्रान्स परीक्षा दिन्छन् । तीमध्ये ४० जना स्कलरसिप र ९६ जना शुल्क तिरेर पढ्न छनोट हुन्छन् ।

विद्यार्थीले बनाएका कलात्कम चित्रहरू ।

शिक्षण सिकाइ

एसएलसीमा बोर्ड टपमा नाम निकाल्ने बूढानीलकण्ठको शिक्षण सिकाइ कस्तो होला ? धेरैको जिज्ञासा छ । सहप्राचार्य दीपक कायस्थ भन्छन्, ‘सुरुमा ब्रिटिसको करिकुलमबाट नै पढाइ हुन्थ्यो । प्रिन्सिपल, शिक्षक पनि ब्रिटिस नै थिए । किताब स्कटल्यान्डको थियो । बोर्ड परीक्षा भएकाले कक्षा ८ र १० मा नेपाली कोर्सअनुसार विद्यार्थीलाई तयार गरिन्थ्यो ।’

जब बेलायतले पूर्ण रूपमा विद्यालय नेपाललाई नै हस्तान्तरण गर्‍यो त्यसपछि भने नेपाली पाठ्यक्रमअनुसार नै पठनपाठन भइरहेको छ । गतिलो जग बसालेपछि १९९४ मा बेलायतले पूर्ण रूपमा नेपाललाई विद्यालय हस्तान्तरण गरेको हो ।

सह–प्राचार्य दीपकप्रसाद कायस्थ ।

अरु विद्यालयभन्दा के फरक छ ?

विद्यार्थी के चाहन्छन् ? विद्यार्थीको रुचि के छ ? त्यसका आधारमा विद्यालयले विद्यार्थीलाई अतिरिक्त गतिविधिमा समावेश गराउँछ । ‘अतिरिक्त गतिविधिमा विद्यार्थी अनिवार्य सहभागी हुनुपर्छ । खेल, कला, साहित्य, नाचगान, संगीत, स्काउट, स्वीमिङमा भाग लिनैपर्छ’, शाक्य भन्छिन्, ‘१० कक्षा पढ्दासम्म विद्यार्थीले म यस्तोे बन्छु, यहाँ जान्छु भन्ने बाटो तय गरिसक्छ ।’

कक्षामा मात्र पढाइ सीमित छैन । ‘विद्यार्थी घर जाँदैनन् । यहीँ बस्ने भएकाले बिहान उठेदेखि नसुतेसम्म सिकिरहेको हुन्छ’, शिक्षक भुसाल भन्छन्, ‘कक्षामा भन्दा बढी बाहिर सिकेको हुन्छ । लाइफ स्किल सिकाइन्छ । मकै रोप्ने, धान रोप्ने, ग्रुपमा खाना पकाउन पनि सिक्छन् ।’

लामो समयसम्म विद्यार्थी घर गएका हुँदैनन् । विद्यार्थीको अभिभावक नै शिक्षक–शिक्षाका हो । ‘विद्यार्थी र शिक्षकको भेट कक्षामा मात्र हुँदैन, कक्षा कोठा, खेल मैदान, होस्टेल सबै ठाउँमा भेट हुन्छ । विद्यार्थीको साथी, अभिभावक नै शिक्षक हो’, भुसाल भन्छन् ।

बूढानीलकण्ठ स्कुल ।

काठमाडौंभित्रकै विद्यार्थी भए महिनाको एक पटक विद्यार्थी घर जान पाउँछन् । उपत्यकाबाहिरको हकमा भने अभिभावक काठमाडौं आएको समयमा भेट्न दिइन्छ । ‘कक्षा ५ मा आउने विद्यार्थीका लागि ६ कक्षाका दाइदिदी गाइड हुन्छन् । स्कुल पुर्‍याउन, ल्याउने, नजानेको सिकाउने गर्छन्,’ तिमिला भन्छिन् ।

घरबाट टाढा बस्दा विद्यार्थीको मनोदसा कस्तो होला ? घरपरिवार कत्तिको मिस गर्लान् ? घरको याद कति आउला । आमाबुबाको काखजस्तै होला त स्कुलको काख ?

मैदानमा खेलिरहेका विद्यार्थीलाई प्रश्न गर्दा अघि सोचेको भन्दा ठीक विपरीत विद्यार्थीको जवाफ आउँछ ।

‘तपाईंको नाम ?’, स्कुलको प्राङ्गणमा रहेकी छात्रालाई सोध्यौँ ।

‘कृतिका...!’, उनी अड्किइन् ।

‘थर ...!’, भन्न मिल्दैन ।

१० कक्षामा अध्ययनरत कृतिका ।

थर भन्न नमिल्ने भन्दा अनौठो र अचम्म लाग्ला । तर, बूढानीलकण्ठ स्कुलमा विद्यार्थीले आफ्नो थर गेटबाहिर नै छोडेर आउनुपर्छ । स्याङ्जादेखि पढ्न आएकी १० कक्षामा अध्ययनरत कृतिकाले पनि थर गेटबाहिर नै छोडेकी छिन् । कोही कसैलाई पनि कसैको थर थाहा हुँदैन । नाम र कोड नम्बर मात्र थाहा हुन्छ ।

‘किन ?’

प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन्, ‘नाम र रोल नम्बर राख्छौँ, कास्ट राख्दैनौँ । विद्यार्थीको कास्ट के हो, शिक्षकलाई पनि थाहा हुँदैन । अफिसियल डकुमेन्टमा मात्र थर खुलाइएको हुन्छ । छुवाछुतका कारणले हो थर नराखिएकोे ।’

छुवाछुत र विभेदलाई रोक्न थरको सट्टा रोल नम्बर राखेको उनी बताउँछन् । ‘धनीका छोराछारीदेखि हिमाल, पहाड, तराईका गरिबसम्मले पढ्छन् । म काठमाडौंबाट आएको, म बाहिरबाट आएको भन्ने नहोस् भनेर हो । बरु ७७ जिल्लाको भाषा संस्कृति विद्यार्थीले सिक्न पाउँछन्’, उनी भन्छन्, ‘यहाँ पूरा नेपाल अटाएको छ ।’

तत्कालीन राजपरिवारको सदस्यको समेत थरको सट्टा रोल नम्बरबाटै बोलाइने गरिएको थियो । फरक–फरक भाषा संस्कृति सिक्न पाएकोमा विद्यार्थी पनि दंग छन् । ‘साथी नै परिवार बनेको छ । सुरुमा आउँदा केही दिन त परिवारको याद आएको थियो । अहिले त साथी नै प्यारो लाग्छ’, कृतिका भन्छिन् ।

देशभरका साथीबाट एकअर्काको भाषा संस्कृति सिक्न पाएको विद्यार्थीहरू बताउँछन् । ‘बाहिरको भन्दा अतिरिक्त क्रियाकलाप धेरै हुन्छ । देशभरका साथी हुन्छन् । भाषा, संस्कृति बुझ्न सिक्न पाइन्छ’, १० कक्षामा अध्ययनरत सुलभ भन्छन्, ‘यहीँ बसेर पूरा नेपाल चिन्न घुम्न पाइन्छ ।’

१० कक्षामा अध्ययनरत सुलभ ।

शुल्क कति ?

सरकारी छात्रवृत्तिमा पढ्ने विद्यार्थीले शुल्क तिर्नुपर्दैन । तर, अरुले भने तिर्नुपर्ने हुन्छ । ५ कक्षामा भर्ना गर्दा १ लाख ५० हजार लाग्छ । महिनाको शुल्क १७ हजार छ । त्योभन्दा माथिको थोरै बढी हुन्छ । ९ कक्षामा पुग्दा महिनाको शुल्क १९ हजार पुग्छ । ‘५ कक्षामा भर्ना गरेपछि माथिल्लो कक्षामा गर्नु पर्दैन । वार्षिक शुल्क ४०–४५ हजारको हाराहारीमा हुन्छ’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन् ।

अब्बल शिक्षक–शिक्षिका

स्कुलले शिक्षक–शिक्षाका पनि छनोट गरेर मात्र राख्छ । शिक्षकशिक्षाकाको छनोट पनि फेयर हुन्छ । अप्लाई गरेकामध्ये बेस्ट राख्छौँ । सेवा सुविधा पनि राम्रो छ । शिक्षकलाई आवास सुविधादेखि तालिम सेमिनारसम्म हुन्छ’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन् ।

प्रधानाध्यापक होमनाथ आचार्य ।

उत्कृष्ट नतिजा

जब एसएलसीको नतिजा सार्वजनिक हुन्थ्यो, तब बूढानीलकण्ठकै नाम अगाडि आउँथ्यो । १९८० सालमा पहिलो पटक बूढानीलकण्ठका ८२ जना विद्यार्थी एसएलसीमा सहभागी भएका थिए । बोर्ड फस्टदेखि टप टेनसम्म बूढानीलकण्ठकै वर्चस्व रह्यो । अहिले एसईईमा पनि विद्यालयले उत्कृष्ट नतिजा निकाल्दै आएको छ ।

सुविधासम्पन्न भौतिक संरचना

५ सय ७२ रोपनी जग्गामा फैलिएको स्कुलमा सुविधासम्पन्न संरचना छन् । ११ वटा एकेडेमिक डिपार्टमेन्ट, १४ वटा होस्टेल छन् । हिमालको नामबाट होस्टेलको नाम राखिएको छ । हरेक डिपार्टमा हेड हुन्छन् । ‘एउटा होस्टेलमा ८० जना विद्यार्थी हुन्छन्’, प्रधानाध्यापक आचार्य भन्छन्, ‘अहिले विद्यालयमा साढे ११ सय विद्यार्थी छन् ।’ विद्यालयले ए लेभल र प्लस टु पनि सञ्चालन गरेको छ । ए लेभल र प्लस टुमा भने सरकारले छात्रवृत्ति दिँदैन ।

अन्त्यमा, प्रधानाध्यापक आचार्य निचोड निकाल्छन्, ‘यो त शिक्षाको राजमार्ग हो । न धनी, न गरिब, न जात, न वर्ग सबै समान । जीवनलाई सही बाटोमा हिँडाउने यो राजमार्गमा जोकोहीले यात्रा गर्न सक्छन् ।’