प्रचण्डले चीन भ्रमणबाट नेपालमा लगानी गर्न आतुर चिनियाँहरूकाे फाइदा उठाउने सम्भावना छ

प्रचण्डले चीन भ्रमणबाट नेपालमा लगानी गर्न आतुर चिनियाँहरूकाे फाइदा उठाउने सम्भावना छ

A+ A A-

भारतको नयाँ दिल्लीस्थित जहवारलाल नेहरू विश्वविद्यालय (जेएनयू) की सहायक प्राध्यापक डा‍. गीता कोछड़ चीन विशेषज्ञको रूपमा चिनिन्छिन् । नेपाल–चीन सम्बन्धमा विशेष अध्ययन गरेकी उनी चिनियाँ भाषा सहजै लेख्न र बोल्न सक्छिन् । जेएनयूबाट अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा विद्यावारिधि गरेकी डा. कोछड़ सन् २००६ देखि सोही विश्वविद्यालयमा सहायक प्राध्यापकको रूपमा अध्यापन गरिरहेकी छिन् । खासगरी, नेपाल–चीन सम्बन्धमा उनको विशेष रुचि र अध्ययन रहेको छ । उनले चीनसम्बन्धमा पुस्तकसमेत लेखेकी छिन् । नेपाल र चीनलाई दिल्लीबाट हेरिरहेकी उनीसँग प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डको चीन भ्रमणलाई भारतले कसरी हेरिरहेको छ ? भन्ने विषयमा केन्द्रित भई चीन चासो शृंखलाका लागि शिलापत्रले संवाद गरेको छ । सोही संवादको सम्पादित अंशः

नेपालका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले सेप्टेम्बरको अन्तिममा चीन भ्रमणको तयारी गरिरहेका छन् । उनको चीन भ्रमणलाई भारतले कसरी हेरेको छ ?

केही महिनादेखि नेपालका प्रधानमन्त्री प्रचण्ड चीन भ्रमणमा जाने चर्चा चलिरहेको छ । यस क्रममा उनले बोआओ फोरममा सहभागी नहुने र भारत भ्रमण गर्ने समाचार पनि आयो । प्रचण्डले भारत भ्रमण गरिसके । छिमेकीका रूपमा निकटताका साथै पछिल्लो समय चीनसँग भारतको तनावपूर्ण सम्बन्धका कारण पनि चीन–नेपालसम्बन्धमा भारतको चासो छ भन्ने मेरो विश्वास छ ।

नेपाल–चीनबीच पनि द्वन्द्वको इतिहास छ, विशेषगरी तिब्बत मुख्य कारकका रूपमा देखिन्छ । विश्वव्यापी परिदृश्य उथलपुथल अवस्थामा भएको बेला नेपाल चीनको बीआरआई परियोजनासँगै अमेरिकी एमसीसीमा सामेल भएको अवस्थामा बुद्धको भूमि नेपालमा ठूला शक्तिहरू अमेरिका र चीनबीच टकराव स्पष्ट रूपमा प्रकट भएको छ ।

तसर्थ विकास, सहयोग, वा द्वन्द्व कुनै पनि कुरा नेपालको रक्षा र सुरक्षा सम्बन्धसँग औपचारिक जोडिएको हुन्छ भने त्यो भारतका लागि अत्यन्तै चासोको विषय हुन्छ । चाखलाग्दो कुरा त के छ भने, प्रधानमन्त्री प्रचण्डले चीनसँग बीआरआई एमओयूमा हस्ताक्षर गरेका थिए । यस्तोमा प्रधानमन्त्री प्रचण्ड चीन जाने भएसँगै भारतले चीनमा हुने नयाँ घटनाक्रम र अन्तर्क्रियालाई निस्सन्देह उत्सुकताका साथ नजिकबाट नियाल्नेछ ।

मेरो बुझाइमा भारतलाई यो लाग्छ कि नेपालको एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी नेकपा विभाजनबाट चीन पक्कै खुसी छैन । सर्वदलीय बैठकमा प्रधानमन्त्री प्रचण्डले भ्रमण फलदायी हुने आशा व्यक्त गरे पनि यसपटक प्रधानमन्त्री प्रचण्डले चिनियाँ पक्षलाई खुसी पार्ने र स्थितिलाई शान्त पार्ने प्रयास गर्नेछन् । उनले चिनियाँ पक्षबाट के फल प्राप्त गर्नेछन्, त्यो भने हेर्न बाँकी छ ।

नेपाल–चीन सम्बन्धमा भारतले किन सधैँ शङ्का गर्छ ?

यस क्षेत्रको एक महत्त्वपूर्ण भूराजनीतिक शक्तिको रूपमा भारतले यहाँको क्षेत्रीय विकासमा गहिरो चासो राख्छ, विशेष गरी दक्षिण एसियामा, जसलाई उसले आफ्नो प्रभावको क्षेत्र मान्छ । वास्तवमा, भारतले नेपाललाई उचित स्तरको ध्यान र प्राथमिकता दिन नसकेको भन्दै भारतका विपक्षी दल र नेपाली जनता दुवैले आलोचना गरेको मैले सुन्ने गरेकी छु । तथापि किन भारत नेपालमा चीनको संलग्नताप्रति बढी सतर्क छ भन्नेजस्ता विरोधाभास प्रश्नहरू भारतका विद्वान्‌हरूसामु सधैँ उठ्ने गरेका छन् । ऋणको बोझ बोकेको श्रीलंकाको अवस्था र बीआरआई चुक्ताको बोझले आर्थिक चुनौती खेपिरहेको पाकिस्तानलाई ध्यानमा राखेर भारतले नेपाल–चीन सम्बन्धमा जोडका साथ चासो दिनुपर्छ र नेपाललाई ऋणको जालमा फस्न दिनु हुँदैन ।

प्रधानमन्त्री प्रचण्डले पक्कै पनि अब चीनसँग सम्झौता गर्दा रणनीतिक चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ । किनभने एकातिर चिनियाँहरूबाट लागतसहितका प्रस्तावहरू आउँदा अर्कोतिर अमेरिका, युरोप र भारतजस्ता अन्य प्रभावशाली शक्तिहरूले वित्तीय बोझ र लगानी जोखिमको चेतावनी दिनेछन् ।

यदि भारत त्यसो गर्न सक्दैन भने त्यो गैरजिम्मेवारपूर्ण कार्य हुनेछ । नेपालमा हुने कुनै पनि उथलपुथल वा अस्थिरताले भारतमा प्रत्यक्ष असर पार्छ । यो तपाईंले राख्नुभएजस्तै शंका मात्र होइन, यसले एउटा सानो राष्ट्रका लागि वैध चिन्ताको प्रतिनिधित्व गर्छ, जसलाई भारतले विगतमा समर्थन गरेको छ र जो यस क्षेत्रको समग्र प्रगतिमा योगदान पुर्‍याउने विकास र स्थिरतालाई बढावा दिन प्रतिबद्ध छ ।

भारतीय राजनीतिज्ञ र विशेषज्ञहरूमा सिनोफोबिया धेरै देखिन्छ । तपाईंको विश्लेषणमा नेपालमा चीन कति हावी छ ?

निस्सन्देह, केही राजनीतिज्ञ र विज्ञहरू चीनका बारेमा डर वा चिन्ताको अवस्था प्रदर्शन गर्छन्, र यो तथ्यलाई अस्वीकार गर्ने कुरै छैन । यद्यपि, म विश्वास गर्छु कि यी केवल ‘हाइपरबोल’ अति राष्ट्रवाद हुन् । नेपालले चीनबाट सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभावको अनुभव गरेको भए पनि नेपालको जग हिन्दु नै रहन्छ र नेपालीहरूको स्वार्थ उनीहरूको विकास दृष्टिकोणको केन्द्रबिन्दु हो । नेपाल–भारत सम्बन्ध धेरै गहिरो र दीर्घकालीन छ, जसलाई कुनै पनि शक्तिले चुनौती दिन वा परिवर्तन गर्न सक्दैन भन्ने कुरा चीनले पनि बुझेको छ । तसर्थ, चीनले नेपाललाई कब्जा गर्छ वा नेपाललाई चीनमय बनाउँछ भन्ने भनाइ मेरो विचारमा निराधार भय मात्र हो ।

हालैका दिनहरूमा भारतले चीनको प्रभावलाई रोक्न धेरै प्रयास गरेको देखिन्छ । प्रधानमन्त्री प्रचण्डले पनि भारतसँग सहजताको अनुभूति गर्न खोजेको देखिन्छ, होइन र ?

भारतले चीनको प्रभावलाई रोक्न खोजेको भनाई एकदमै अस्पष्ट कथन हो, म प्रश्न गर्न चाहन्छु कि भारतले कुन क्षेत्रमा चीनलाई रोक्न खोजेको छ ? नेपाल–चीन निकटता सन् १९६० को दशकबाट सुरु भएको थियो । दशक लामो गृहयुद्धमा माओवादी अग्रपंक्तिमा थियो र उसले नेपालको चरम ग्रामीण क्षेत्रमा प्रभाव पारेको थियो । साम्यवाद र समाजवाद धेरै नेपाली राजनीतिज्ञ, विद्वान र आमजनताको गहिरो जरा रहेको वैचारिक आकर्षण हो ।

साथै, चीनको नयाँ आर्थिक विकास सफलताको मोडल लगभग हरेक नेपालीको सपना हो । नेपालको सामाजिक संरचनालाई नयाँ आकार दिने वा त्यहाँको युवापुस्ताको सोचमा प्रभाव पार्ने क्षमता भारतसँग छैन । तैपनि कूटनीतिक तवरमा भारतले नेपालीलाई सचेत गराउने र छिमेकी मुलुकमा आफ्नो स्वार्थ जोगाउनका लागि काम गरेको छ, जुन सबै देशहरूले नीतिगत कार्य र कूटनीतिको रूपमा गर्छन् ।

यसका साथै नेपालमा चलेको नयाँ कथनअनुसार प्रधानमन्त्री प्रचण्ड अब भारतसँग सहज महसुस गर्छन् । नेपालका बारेमा मेरा सम्पूर्ण लेखहरूले सधैँ नेपालीको मूल केन्द्र भारत र हिन्दु धर्म हो भन्ने कुरामा जोड दिएको छ ।

उनीहरू अस्थायी रूपमा अन्य संस्कृतिहरूबाट प्रभावित हुन सक्छन्, तर नेपालसँग सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्ध रहेको भारतसँग निकटता खोज्नेछन् । प्रचण्ड जनताको मान्छे हुन् । धार्मिक आस्थाका कारण नेपाली जनताको झुकाव भारततर्फ भएकाले प्रधानमन्त्री प्रचण्डले पनि नेपाली जनताको हित र आकांक्षालाई प्राथमिकता दिनेछन् । एक असल राजनीतिज्ञले सत्तामा रहन र आफ्नो प्रभावशाली क्षमतालाई पुनर्जीवित गर्नका लागि जे गर्नुपर्छ, मलाई लाग्छ– प्रधानमन्त्री प्रचण्डले पनि त्यही गरिरहेका छन् ।

पछिल्लो समय भारतले नेपालको हरेक क्षेत्रमा चिनियाँ लगानी रोक्ने रणनीति बनाएको देखिन्छ । ठूला आयोजनाहरूमा प्रचण्ड सहमत हुने सम्भावना कत्तिको देख्नुहुन्छ ?

प्रधानमन्त्री प्रचण्डले पक्कै पनि अब चीनसँग सम्झौता गर्दा रणनीतिक चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ । किनभने एकातिर चिनियाँहरूबाट लागतसहितका प्रस्तावहरू आउँदा अर्कोतिर अमेरिका, युरोप र भारतजस्ता अन्य प्रभावशाली शक्तिहरूले वित्तीय बोझ र लगानी जोखिमको चेतावनी दिनेछन् । जे होस्, प्रधानमन्त्री प्रचण्डले बीआरआईको ढाँचाभित्र सम्भावित जलविद्युत् आयोजना र पहलहरूको खोजी गरी सम्बन्धमा सन्तुलन कायम गर्ने प्रयास गर्नेछन् भन्ने मेरो विश्वास छ । सम्भवतः यसपटक प्रधानमन्त्री प्रचण्डले नेपालमा लगानी गर्न आतुर रहेका चिनियाँहरूसँग कडा वार्तामा संलग्न भएर फाइदा उठाउने सम्भावना छ ।

पश्चिमा देशहरूसँग भारतको सम्बन्ध आफ्नो रणनीतिक लक्ष्यअनुरूप बलियो हुँदै जाँदा नेपालमा चीनको प्रभावलाई रोक्ने रणनीति बनेको छ ?

यो निर्विवाद छ, चीनको विकास र विस्तारलाई सीमित गर्न धेरै मुख्य शक्तिहरू दौडमा छन् । वास्तवमा, ताइवानलाई चीनसँग पुनर्मिलन गराउने बेइजिङको महत्वाकांक्षाले मानवअधिकार, तिब्बत मुद्दा, सिनजियाङ अत्याचार आदिजस्ता विषय सबैलाई चर्चामा ल्याएको छ । यो पनि चीनलाई उदारवादी लोकतान्त्रिक संरचना अपनाउन र आफ्नो राजनीतिक प्रणालीमा सुधार लागू गर्न बाध्य पार्ने लडाइँ हो । यो संघर्षलाई म ‘प्रोक्सी युद्ध’ भन्दछु, नेपालको भूमिमा पनि यही देखिएको छ ।

ऋणको बोझ बोकेको श्रीलंकाको अवस्था र बीआरआई चुक्ताको बोझले आर्थिक चुनौती खेपिरहेको पाकिस्तानलाई ध्यानमा राखेर भारतले नेपाल–चीन सम्बन्धमा जोडका साथ चासो दिनुपर्छ र नेपाललाई ऋणको जालमा फस्न दिनु हुँदैन ।

यद्यपि, चीनले हाल आफ्नो वैदेशिक विस्तार र लगानीसँग सम्बन्धित आन्तरिक आर्थिक चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । तसर्थ, चीनलाई रोक्न खोज्नु एउटा सम्भावना हो, जबकि अर्को सम्भावना विश्व शक्तिहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न चीन असक्षम हुन सक्छ । अन्य राष्ट्रहरूमा प्रभाव र रणनीतिक नियन्त्रणको अभ्यास शक्तिको खेल मात्र हो । यसमा कसले जित्छ र कसले हार्छ, त्यो आर्थिक र सैन्य शक्तिदेखि प्रभावकारी कूटनीतिसम्मका परिवर्तनशील कारकहरूमा निर्भर गर्छ ।

नेपालको राजनीतिलाई भारतले सूक्ष्म रूपमा व्यवस्थापन गर्न खोजेको बुझाइ छ । के भारत ईर्ष्यालु देखिन्छ ?

मलाई लाग्छ, नेपालमा यस्तो धारणा राखिन्छ । यदि नेपालको बुझाइ सही हुन्थ्यो भने पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले नेपालको नयाँ नक्सा कसरी र किन जारी गर्न सक्थे र सिंगो संसद कसरी बहुमतीय सहमतिमा उभियो ? खासमा भारत के को ईर्ष्या गर्छ ? योभन्दा हाँस्यास्पद अन्य कुरा हुनै सक्दैन । नेपाल एउटा सानो शक्ति हो । बहुसंख्यक सम्भ्रान्त र उच्च–स्तरका नीति निर्माताहरूले नेपालप्रति गहिरो सहानुभूति प्रकट गरेको मैले सुनेको छु् । मैले नेपालबारे गरिबी र कमजोर विकास, पूर्वाधारको दयनीय अवस्था आदिका बारेमा मात्र सुनेको छु । यहाँ‘ ‘इर्ष्या’को भावना कतै देखिँदैन । यो शब्द सुनेर अचम्म लागेको छ । नयाँ किसिमको सम्बन्धको अवस्था झल्काउनका लागि केही युवाहरूले यसलाई प्रतिबिम्बित गरेका हुन सक्छन्, तर यो नेपालप्रति भारतको रणनीति वा नीतिमा कतै पनि प्रतिबिम्बित भएको पक्कै छैन ।

नेपालको विकासमा चिनियाँ र भारतीय भूराजनीति किन जोडिएको छ ?

इतिहास साक्षी छ कि पहिलो चिनियाँ कम्युनिस्ट नेता माओत्सेतुङले आफ्नो ‘फाइभ–फिंगर स्ट्राटेजी’मा नेपाललाई एक भागको रूपमा स्पष्ट तरिकाले उल्लेख गरेका छन्, जसलाई उसले नियन्त्रण गर्न चाहन्छ । नेपालको तिब्बतसँग द्वन्द्वको इतिहास छ, जसमा किङ सम्राटले तिब्बतलाई सहयोग गर्न हस्तक्षेप गरे र नेपाललाई क्षतिपूर्ति दिन बाध्य पारे, नेपालले किङ सम्राटको आधिपत्यलाई पनि स्वीकार गरेको थियो । यसैगरी, बेलायती शासकहरूले नेपालतिर आफ्नो शासन विस्तार गर्दा नेपाली शासकहरूसँग युद्ध भयो ।

सन् १९६२ को भारत–चीन द्वन्द्वमा नेपालको भूभाग द्वन्द्वको संगम बनेको थियो । त्यसैले क्षेत्रीय युद्ध र त्यसमा नेपालको संलग्नता अपरिहार्य रह्यो । तर, हालैका राजनीतिक परिवर्तनहरूमा भारत र चीन भौगोलिक रूपमा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ र आफ्नो प्रभावको क्षेत्र विस्तारमा संलग्न छन् । यो व्यापक रूपमा स्वीकार गरिएको छ कि दक्षिण एसिया भारतको प्रभाव क्षेत्रभित्र पर्छ । यस्तोमा बीआरआई परियोजनामा चीनको चासोले चीन पनि दक्षिण एसियाली राष्ट्रहरूमा विस्तार हुन चाहन्छ र सक्रिय रूपमा सहभागी हुन चाहन्छ भन्ने बुझिन्छ । तसर्थ, यो स्पष्ट छ कि भारत र चीन यस क्षेत्रमा आफ्नो प्रभुत्वका लागि प्रतिस्पर्धा गर्नेछन् र यो दुई शक्तिहरूबीचको भूराजनीतिक द्वन्द्वमा नेपाल पनि तानिनेछ ।

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- १ : कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्रीले चीन जान रोजेको अमेरिकाको बाटो

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- २ : 'वातावरण बिग्रिन्छ भनेर प्रधानमन्त्रीले चुच्चे नक्साको कुरा उठाउनुभएन भने माफी दिन सक्दैनौँ'

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- ३ : प्रधानमन्त्रीको भ्रमणमा बीआरआईमा केही हुँदैन, घाेषणा गरेकाे ८० अर्ब किन नदिएकाे साेध्नुपर्छ (अन्तर्वार्ता)

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- ४ : प्रचण्डको चीन भ्रमणमा सार्वजनिक कूटनीति कति प्राथमिकतामा ?

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ २९, २०८० ०६:३४