प्रचण्डको चीन भ्रमणमा सार्वजनिक कूटनीति कति प्राथमिकतामा ?

A+ A A-

हामी आफ्नो व्यक्तिगत सम्बन्ध विस्तारमा सहयोगी र सकारात्मक भाव भएका व्यक्तिहरू छनोट गर्छौं । त्यस्ता व्यक्तिहरूको विश्वास राख्छौँ, अनि प्रगाढ सम्बन्ध विकसित हुन्छ । गहिरो बन्दै गएका त्यस्ता सम्बन्धहरूमा अवाञ्छित स्वार्थहरूको भूमिका भएको महसुस हुन थाल्यो भने विस्तारै सम्बन्ध टाढिँदै पनि जान्छ । यो मानवीय सम्बन्धहरूको उतार/चढावका महत्त्वपूर्ण कसीहरू हुन् ।

मानवीय सम्बन्धको यो तराजु, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको एक आयाम, सार्वजनिक कूटनीतिलाई विश्लेषणात्मक दृष्टिकोणमा बुझ्ने एक मापदण्ड पनि हो । किनभने, सार्वजनिक कूटनीतिका आधारभूत एकाइका रूपमा दुई देशका नागरिकहरूको सम्बन्धलाई मानिन्छ । यद्यपि, यो यतिमा सीमित भने हुँदैन । सार्वजनिक कूटनीतिमा भूमिका खेल्ने निकाय, संस्था र व्यक्तिहरू संस्थागत प्रकृतिका या गैरसंस्थागत प्रकृतिका गरी दुवै किसिमका हुन्छन् । कुनै गतिविधि केन्द्रबाट तल्लो तहमा प्रसार हुन्छ भने कुनै तल्लो तहबाट माथिल्लो तहमा चढेको हुन्छ ।

विश्वमा मानव समाजका लागि भएका विकासका विविध आयामहरू जस्तैः शिक्षा, सञ्चार, सहकार्य, भूमण्डलीकरण, डिजिटल सञ्जाल, जल, थल, र हवाई यातायात सञ्जाललगायत थुप्रै थरी विकास हुँदैगर्दा परम्परागत राजनीतिक, आर्थिक, कूटनीतिक सम्बन्धका साथसाथै सार्वजनिक कूटनीति पनि प्राथमिक महत्त्वको सम्बन्ध भएको छ ।

सरकार प्रमुखहरूको भ्रमणको सन्देश

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सरकार प्रमुखहरूको भ्रमण आदानप्रदानलाई दुई देशले एकअर्कालाई बुझ्ने मेलोमेसो, एकअर्काप्रति सम्मान र सद्भाव बनाउने, दुई देशका जनताको सम्बन्ध बनाउनका लागि ढोका खोल्ने र मन खोल्ने घटनाका रूपमा विश्लेषण गरिन्छ ।

उदाहरणका लागि सन् २०१९ मा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङ नेपाल भ्रमणमा आउँदा चीन तथा चिनियाँ जनताको सद्भाव र सम्मान नेपालको सरकार र जनताले सञ्चारमाध्यम र अरु गतिविधिमार्फत गरे । नेपालका प्रधानमन्त्री प्रचण्ड आगामी सेप्टेम्बर १६, २०२३ (५ असोज २०८०) मा चीन भ्रमणमा जाँदै छन् । यो एक कार्यक्रमले नेपाली सञ्चारमाध्यममा चीनबारे र चिनियाँ सञ्चारमाध्यममा नेपालबारे सकारात्मक सन्देशहरू प्रवाह हुनेछ । त्यो समाचारले दुई देशको सार्वजनिक कूटनीतिमा सकारात्मक भूमिका खेल्न सक्नेछ ।

यस्ता भ्रमणमा सरकार प्रमुखहरू आ–आफ्नो देशको आन्तरिक मामिलामा ख्याति कमाइराखेका र आफ्नो देशको आन्तरिक एवं अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा कौशलता प्रमाणित गरेका व्यक्तित्वले धेरै भूमिका खेल्न सक्छन् । नेपालका सरकार प्रमुखको भ्रमणबाट पनि नेपालको सार्वजनिक कूटनीतिको आशा रहन्छ ।

नेपाल–चीनको सम्बन्धमा सार्वजनिक कूटनीतिको महत्त्व

सन् ८० को दशकमा लेखक वाङ फेईले नेपाल चीनको सम्बन्ध एक अटल आपसी विश्वास र समझदारीमा आधारित भएकोमा गर्व गर्दै लेखेका थिए । २१औँ शताब्दीको दोस्रो दशकमा पुग्दासम्ममा हाम्रा विश्वासका आधारहरूमा दुई देशका जनताले पढेको, देखेको, भोगेको र बसोबास पनि गरेको अनुभव गर्छन् । यी आधारहरू भनेको प्रत्यक्ष अनुभवबाट बनेका हुन् र यस्ता प्रत्यक्ष अनुभवहरू कसैले प्रचारबाजी या बनावटी भिडियोका कारण बदलिँदैन ।

प्रत्यक्ष अनुभवहरूमा सकारात्मक प्रभाव या नकारात्मक दुवै हुन सक्छ । सन् २०१५ को नेपालको भूकम्पमा चिनियाँ जनताले गरेको अभूतपूर्व सहयोग एवं कोभिड १९ को संकटमा नेपाली जनताले चिनियाँ जनताप्रति गरेको सदाशयता सार्वजनिक कूटनीतिका सकारात्मक कारकहरू थिए । संकटका हरेक क्षणमा चीन र नेपाल एकअर्काका भरपर्दो साथी बनेका घटनाहरू आफैँमा राम्रा उदाहरणहरू हुन् । यस्ता गतिविधिहरूमा नेपाल चीन सम्बन्धका महत्त्वपूर्ण कडीका रूपमा लिन जरुरी छ ।

सन् २०२० मा प्रकाशित गौरव भट्टराई र राजा नजाकत अली खानको अनुसन्धानको निचोडमा चीन र नेपालको सम्बन्धमा प्रवासी जनता, कनेक्टिभिटी, मिथ र इतिहासले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको उल्लेख गरेका छन् । यी सबै कारक तत्त्वहरू सार्वजनिक कूटनीतिका अंशहरू हुन् ।

त्यसैगरी, नेपाल र चीनको सम्बन्धमा चीनका विश्वविद्यालयहरूबाट उत्तीर्ण भएका नेपालीहरूको सोच र सक्रियतालाई सम्बन्ध प्रगाढ तथा यथार्थपरक बनाउने एक माध्यमका रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ । त्यसो त अरनिको समाज, जुन चीनबाट पढेर आएका चिकित्सक र इन्जिनियरहरू सम्मिलित भएको संगठन लामै समयदेखि क्रियाशील छ । त्यस्तै, हालै अरनिको प्रोजेक्ट, चीन–नेपाल सम्बन्धको जर्नल पनि प्रकाशनमा आएको देखिएको छ ।

जनता–जनताबीचको सम्बन्ध विस्तारका लागि सार्वजनिक कूटनीतिकको जति महत्त्व रहेछ, त्यसलाई आर्थिक र राजनीतिक कूटनीतिकसम्म जोड्दा वैश्विक सम्बन्धलाई थप दरिलो बनाउँछ र विश्व मञ्चमा नेपाल देखिने र सुनिने बन्न सक्छ ।

यी गतिविधिहरूको विविधीकरणबाट र जनताको आपसी आवश्यकता सम्बोधनबाट दुई देशको सम्बन्धमा पनि गहिराइपन विकास हुँदै छ । यस्ता संस्थाहरूले चीनलाई नेपालमा बुझाउने काम गरेजस्तै नेपाललाई पनि चीनमा बुझाउने गतिविधि गर्न जरुरी हुन्छ । त्यसका लागि नेपालका अनुुसन्धानकर्ताहरूलाई पनि चीनमा अनुसन्धान गर्ने व्यवस्था र सहजताको प्रबन्धको माग हुनुपर्छ । प्रायःजसो यहाँ चिनियाँ अनुसन्धानकर्ताहरू मात्र नेपालको विषयमा अनुसन्धान गरिरहेको पाइएको छ ।

अध्ययन र अनुसन्धानहरूबाट नेपाल र चीनका सांस्कृतिक भिन्नतालाई बुझ्ने तथा त्यसअनुसारको बुझाइ मूल्यांकन गर्न सकिन्छ, जुन कुरा विविध परियोजनाको सहकार्यमा आएका वा आउन सक्ने बेमेलहरू हल गर्न सहयोगी हुनेछन् ।

नेपाल–चीन सम्बन्ध बृहत् अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको एक अंश

नेपालको भौगोलिक यथार्थका कारण दुई छिमेकी चीन र भारतको उद्देश्य र चाहनाका बीच आफ्नो राष्ट्रिय हितको मियो समातिरहन सक्नु अति जरुरी छ । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा छिमेकी देश भारतको गाढा प्रभाव भएको परिस्थितिमा चीनको आगमनलाई सहज ढंगले नलिने यथार्थलाई पनि नेपालले बुझेको नै छ ।

सन् २०१८ मा प्रकाशित अनुसन्धानात्मक लेखमा गिरिधर दाहालका अनुसार चीन र भारतसँगका नेपालको सम्बन्ध पूर्णत: अलग्ग विषय नभई एकअर्कोसँग जोडिएर आउने विषय हो भनेका छन् । तर, नेपालको आवश्यकता र चाहना यी दुई देशहरूको सुरक्षा चासोलाई नै मात्र केन्द्र भागमा राख्ने, अनि नेपालको विकासको चाहनालाई तिलाञ्जली दिन सकिँदैन भन्ने सन्देश प्रस्ट बुझाउनैपर्छ ।

सार्वजनिक कूटनीतिका सबै रूपहरूमा दबाब या जबर्जस्तीको अभ्यासलाई अस्वीकार गर्छ । राजनीतिक लेश, सैन्य एवं आर्थिक लेशलाई पनि प्रत्यक्ष सहभागी गराइँदैन । यसमा विल्कुल मानवीय सहायता, एकअर्काको भाषिक एवं सांस्कृतिक सम्मान, ज्ञान विज्ञानको आदानप्रदान, प्राज्ञिक सहकार्य आदि स्वरुपहरूका माध्यमबाट दुई देशबीचको जनताको सम्बन्धलाई नै जोड दिइनुपर्छ । नेपालमा जसरी चिनियाँ भाषा संस्कृतिको अध्ययन भइरहेको छ, चीनमा पनि नेपाली भाषाको शिक्षा दिइरहेको छ । उदाहरणका लागि पेकिङ विश्वविद्यालय, युनान विश्वविद्यालय, युनान मिङ्चु विश्वविद्यालयलगायतका विश्वविद्यालयमा नेपाली भाषाको अध्ययन अध्यापन भरहेको छ ।

त्यसैगरी, नेपाल र चीनको जनताको स्तरमा रहेको खाद्य प्रविधिको आदानप्रदान, नयाँ प्रविधिको आदानप्रदानमा जोड दिनुपर्छ । विविध भ्रमणमा नेपालका टोलीहरूलाई चीनमा कृषि क्षेत्रहरूको अवलोकन गराइएका समाचारहरूले यही आदानप्रदानलाई जोड दिइएको छ । हालै प्रकाशित भरत शर्माको एक समाचार रिपोर्टले पनि त्यस्तै एक भ्रमणका बारेमा उल्लेख गरेको छ । ती अवलोकनहरूका राम्रा अभ्यासहरूलाई यथार्थमा परिणत गर्ने काम नेपालकै काँधमा पर्छ ।

त्यसैगरी, नेपाली जनताको ज्ञानमा रहेका कतिपय सीपलाई पनि चिनियाँ जनतासँग साट्ने गर्‍यौँ भने नेपाली जनताको आत्मबलमा टेवा दिने काम हुन सक्छ । दुई देशका जनताको सम्बन्धमा पनि समान क्षमताको आभास दिलायौँ भने मात्र सम्बन्ध लामो समयसम्म कायम रहन्छ ।

सीमावर्ती जनताका लागि सार्वजनिक कूटनीति

नेपाली जनताका लागि चीनसँगको सम्बन्ध र चिनियाँ जनताका लागि नेपालसँगको सम्बन्ध काठमाडौं र बेइजिङको मात्र चासो या आवश्यकताको विषय हुँदै होइन । सन् २०१५ को भूकम्पदेखि कोभिड १९ को संकटसम्म सबैभन्दा बढी पीडा भोग्ने जनता नेपाल–चीनको सीमावर्ती क्षेत्रमा बस्ने नागरिकहरू नै हुन् । सात वर्षदेखि नाकाहरूको निर्वाध खुल्लापनको अभावमा आर्थिक गतिविधि, आवतजावत, सामाजिक सम्बन्धमा, बजार पहुँचमा सिमानाका जनताले दुःख भोगिरहेका छन् । यसबाट नि:सन्देह सार्वजनिक कूटनीतिमा नकारात्मक परिणाम नेपाली जनताको भोगाइ हो ।

साथै, नेपालनजिकका तिब्बती भूभागका जनतालाई पनि नेपाल सहज पर्छ । जनताको आमजिन्दगीमा राजनीतिक उद्देश्यलाई नै मात्र केन्द्र भागमा राखेर आवतजावतमा छेकबार लगाउनाले त्यसबाट सकारात्मकभन्दा नकारात्मक सन्देश फैलिने निश्चित छ । समयमै सजगता नेपाल–चीन सम्बन्धको आजको कडी हो ।

त्यस कारण प्रधानमन्त्री प्रचण्डको भ्रमणले सार्वजनिक कूटनीतिले प्राथमिकता पाउनु मात्र होइन, जोड दिएर पहलकदमी लिनुुपर्नेछ । विश्वमा सार्वजनिक कूटनीतिक नयाँ विषय नभए पनि नेपालका लागि नयाँ विषय भएको छ । जनता–जनताबीचको सम्बन्ध विस्तारका लागि सार्वजनिक कूटनीतिकको जति महत्त्व रहेछ, त्यसलाई आर्थिक र राजनीतिक कूटनीतिकसम्म जोड्दा वैश्विक सम्बन्धलाई थप दरिलो बनाउँछ र विश्व मञ्चमा नेपाल देखिने र सुनिने बन्न सक्छ ।

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- १ : कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्रीले चीन जान रोजेको अमेरिकाको बाटो

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- २ : 'वातावरण बिग्रिन्छ भनेर प्रधानमन्त्रीले चुच्चे नक्साको कुरा उठाउनुभएन भने माफी दिन सक्दैनौँ'

प्रचण्ड चीन भ्रमण विशेष- ३ : प्रधानमन्त्रीको भ्रमणमा बीआरआईमा केही हुँदैन, घाेषणा गरेकाे ८० अर्ब किन नदिएकाे साेध्नुपर्छ (अन्तर्वार्ता)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ २८, २०८० ०६:२०