मदिराको कुलतले सक्दैछ राउटेकाे स्वास्थ्य र पैसा, लगानी बालुवामा पानी

A+ A A-

आठ वर्षअघि २०७२ सालमा राउटे युवा कपिल शाही जलेर सख्त घाइते भए । उनको काठमाडौंसम्म पुर्‍याएर उपचार गरिएको थियो । तर, आगोले पोलिएको घाउ निको भएन । झन्‌झन् बढ्न थाल्यो । घाउको दुखाइ कम गर्न उनले मदिराको सहारा लिए । नियमित अत्यधिक मदिरा सेवनले उनलाई अन्य स्वास्थ्य समस्या देखियो । अन्ततः कपिलले ३१ असार २०७७ मा ज्यान गुमाए ।

५ माघ २०७९ मा अत्यधिक मदिरा सेवन गरेर आगो नजिकै सुतेका राउटे युवा नारायण शाही गम्भीर घाइते भए । काठमाडौं पुर्‍याएर उपचार चलिरहेकै बेला उनले ज्यान गुमाए ।

जाडो छल्न बालेको आगोमा कसरी परे राउटे युवा ?

बजारमा पाइने लिचीजस्ता मदिराको लतमा फसेका अर्का युवा शिवराज शाहीले पनि २०७८ वैशाखमा ज्यान गुमाए । पछिल्लो पाँच वर्षमा राउटे समुदायका २९ जनाले अनाहकमा ज्यान गुमाएका छन् । ज्यान गुमाउनेमा १९ जना बालबालिका र १० जना वयष्क उमेरका छन् । त्यसमध्ये धेरैजसो वयष्क उमेरका राउटेकाे मदिरा सेवनबाट मृत्यु भएकाे छ । मदिरा सेवनका कारण अधिकांश राउटेको स्वास्थ्य कमजोर हुन थालेको स्वास्थ्यकर्मी बताउँछन् ।

आगोमा जलेका राउटे युवाको मृत्यु

पैसा छोए पाप लाग्छ भन्ने मान्यता राख्ने राउटे कुनै समय अरुले दिएको खानेकुरासमेत खाँदैनथे । राउटेका लागि जाँड खानु मौलिक विशेषता नै हो । उनीहरू परापूर्वकालदेखि छाप्रोमा बचेको खानाबाट जाँड बनाउने र सेवन गर्दै आएका थिए । तर, पछिल्ला वर्षमा भने आफूले बनाएको होइन, बजारमा पाइने कमसल गुणस्तरहीन मदिराका पारखी बनेका छन् ।

बालबालिकादेखि बुढापाकामा मदिरा सेवनको लत बढ्दै गएको छ । अत्यधिक मदिरा सेवनका कारण मृत्यु हुने क्रम बढेको छ । राउटेको अवस्थाबारे अध्ययन गरिरहेका डा. लालबहादुर पुन बजारको कमसल गुणस्तरको मदिराको प्रयोग पूर्ण रूपमा रोक्न नसके राउटेको अस्तित्व नामेट हुने बताउँछन् । वनको राजा भन्न रुचाउने राउटे समुदायको आयआर्जनको पाटो सिमल, टुनी प्रजातिका विरुवाबाट कोशी, मधुस, पिर्का लगायतका समग्री तयार पारी अन्नसँग साट्नु हो । तर, पछिल्लो समय विभिन्न सामुदायिक वनका नाममा संरक्षित जंगलका कारण राउटे समुदायको पेसा नै संकटमा परेको छ ।

राउटेलाई विभिन्न संघसंस्थाहरूले गर्ने सहयोगले आफ्नो मूल पेसा छाडेर परनिर्भरतातिर धकेलिँदा अस्तित्व नै संकटमा पुगेको छ । अत्यधिक मदिराको सेवन गर्नु, पोषणयुक्त खानाको कमी हुनु, नवजात शिशुको हेरचाहमा कमीजस्ता कारणले उनीहरूको अस्तित्व मेटिने खतरा बढेको हो । राउटेको जनसंख्या बर्सेनि घट्दो क्रममा छ । मदिराको उच्च सेवनबाट युवादेखि वृद्धवृद्धासम्मले अकालमा ज्यान गुमाइरहेका छन् भने, हेरचाह र खानपान नमिल्दा बालबालिकाले ज्यान गुमाएका छन् । ‘राउटेमा मदिरा सेवनको लत बन्द गर्नुपर्छ’, डाक्टर पुन भन्छन्, ‘सामाजिक सुरक्षा भत्ता मदिरामै सक्ने प्रवृत्ति राउटे समुदायमा छ, यसले समुदाय नै लोप हुने अवस्था नआऊला भन्न सकिँदैन, त्यसैले अब सामाजिक सुरक्षा भत्ता नगद दिन बन्द गर्नुपर्छ ।’

राउटे समुदायको संरक्षणका लागि अल्पकालीन योजना नभई दीर्घकालीन सोचसहितको राउटे संरक्षण क्षेत्र नै घोषणा गरेर राज्य अगाडि बढ्नु पर्ने डा. पुनको सुझाव छ ।

राउटे मुखियाकाे चिन्ता- आजकालका तन्नेरी मान्दैनन्, पैसा पाउनासाथ पिउन गइहाल्छन्

राउटेलाई भत्ताको साटो पोषणयुक्त आवश्यक खाद्यान्न उपलब्ध गराउनुपर्ने डा. पुन बताउँछन् । पुनले अस्तित्व संरक्षण गर्नका लागि राउटे समुदायका नागरिकलाई मदिरा बिक्री वितरणमा रोक लगाउनुपर्ने बताए । ‘पहिले राउटेहरू गिठा भ्याकुर, तरुललगायतका जंगली फलकाे भरमा बाँच्थे, अहिले अस्वस्थकर खानाले पनि उनीहरूको स्वास्थ्यमा असर पुर्‍याएको देखिन्छ,’ डा. पुन भन्छन् ।

राउटे समुदायले नेपाललाई विश्वमा चिनाएको छ । नेपालको सांस्कृतिक विविधता झल्काउन पनि यो जातिको भूमिका महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । राउटेहरू दैलेख, सुर्खेत, जाजरकोट, सल्यान आसपासका जंगलमा बस्छन् । तर, उनीहरू कहिले जंगलका छेउ त कहिले पहाडको खोंच तथा टाकुरा र नदी किनारमा बसाइँ सरिरहन्छन् । नेपालको सम्पदा र कर्णालीको गहनाको रूपमा चिनिने राउटे जाति दक्षिण एसियाकै एक प्रमुख फिरन्ते जाति हो ।

प्रतिफलविहीन बन्दै लगानी

राउटेमाथि भएको सरकारी लगानी प्रतिफल प्राप्त हुनेगरी हुन सकिरहेको छैन । राउटेका नाममा बर्सेनि करोडौँ रकम खर्च भइरहेको छ । उक्त रकम मदिरामा खर्च हुँदा यसलाई रोक्न कुनै प्रयास राज्यबाट भएको देखिँदैन । राउटेको एकै परिवारमा चौमासिक रूपमा एक लाख रुपैयाँसम्म भत्ता बापतको रकम जाने गरेको छ । दैलेखको गुराँस गाउँपालिकाले ३१ असार २०७५ मा पहिलो पटक राउटेहरूलाई परिचयपत्र वितरण गरेको थियो । सोही समयदेखि गाउँपालिकाले राउटेहरूलाई सामाजिक सुरक्षाबापतको रकम वितरण गर्दै आएको छ । लाखौँ खर्चेर गुराँस गाउँपालिकाले वितरण गरेका परिचयपत्र हाल राउटेले हराइसकेका छन् ।

राउटे युवतीमाथि दुर्व्यवहार प्रकरण : मदिरा खुवाएर जबर्जस्ती गरेको अभियुक्तको स्वीकारोक्ति

राउटेहरूको जीविकोपार्जनका लागि सरकारले २०६५ देखि सामाजिक सुरक्षा भत्ता दिन थालेको थियो । हाल भत्ताबापत मासिक चार हजार रुपैयाँ दिने गरेको छ । हाल यो समुदायका एक सय ४१ जनाले मासिक चार हजार भत्ता पाउँछन् । उक्त भत्ताबापत गुराँस गाउँपालिकाबाट मासिक पाँच लाख ६४ हजारका दरले वार्षिक ६७ लाख ६८ हजार रकम खर्च हुने गरेकाे छ ।

यसका अलवा प्रदेश सरकार स्थानीय पालिका, गैर सरकारी संस्थाहरूले पनि वार्षिक रूपमा राउटे समुदायका लागि लाखौँ रकम खर्च गर्ने गरेका छन् । तर, यो लगानी प्रतिफलविह‍ीन बन्दा राउटेको अस्तित्व नै संकटमा पर्दै गएको छ । राउटे समुदायका नागरिकहरूले भत्ताको रकम सबै रक्सी, सुर्ती र चुरोटमा खर्चिने गरेका छन् । राउटे महामुखिया महिनबहादुर शाहीले आफ्नो समुदाय रक्सीको कुलतमा फसेको बताए ।

‘पहिले हामी आफैँले बनाएको जाँड खान्थ्यौँ, अहिले त सबै बजारका रक्सी खान्छन्,’ उनले भने, ‘महिला र पुरुष दुवैले अत्यधिक रक्सी सेवन गर्ने समस्या छ, अहिले त बालबालिका पनि अभिभावकसँगै रक्सी खान थालिसके ।’ बुवाआमा मदिराको लतमा फसेर भर्खर जन्मिएका बालबच्चाको हेरचाह नगर्दा सबै सन्तान जन्मिनेबित्तिकै मर्न थालेको उनको भनाइ छ । हाल राउटे दैलेखको महाबु गाउँपालिका वडा नम्बर ३ मा बसोबास गरिरहेका छन् । उनीहरूको संख्या हाल १ सय ४१ छ ।

दुई वर्षपछि दुई शिशुको जन्म

बर्सेनि घट्दो अवस्थामा रहेका समुदायमा पछिल्लो एक महिनाको अवधिमा दुई शिशुको जन्म भएको छ । गत एक महिनाको अवधिमा राउटे युवा हीरासिंह शाही, बाङ्गे शाही तथा हर्क शाही र फरिना शाही दम्पतीबाट छोरी जन्मिएका हुन् । यस समुदायमा २०७८ असोज २७ यता शिशु जन्मिएका थिएनन् । दुई वर्षपछि शिशु जन्मिएसँगै राउटे जातिको जनसंख्या १ सय ४३ पुगेको छ ।

उच्च बाल मृत्युदर

राउटे समुदायमा पछिल्लो पाँच वर्षयता २६ जना शिशु जन्मिएका छन् । २०७५ साउनदेखि २०७८ मंसिरसम्म २६ जना शिशु जन्मिएको तथ्यांक रहेको छ । पाँच वर्षको अवधिमा जन्मिएका २६ शिशुमध्ये १४ जनाले ज्यान गुमाइसकेका छन् । यसले राउटे समुदायमा बाल मृत्युदर ५० प्रतिशतभन्दा बढी देखाउँछ ।

परियोजनाका जोडी शिक्षकको रूपमा राउटे बस्तीमा खटिएका लालबहादुर खत्रीले अभिभावकले मदिरा सेवन गरेर नवजात शिशुको हेरचाह नगर्दा शिशुहरूले जन्मिएको एक हप्ताभित्रै ज्यान गुमाउने गरेको बताए । ‘राउटेको बसाइ नै त्यस्तै छ, चिसो भुईंमा सुत्ने गर्छन्, पोषणयुक्त खानपिन छैन, त्यसमाथि अभिभावक मदिराको लतमा फस्दा शिशुले अकालमै ज्यान गुमाइरहेका छन् । मदिराले वयष्क नागरिकको स्वास्थ्य अवस्था पनि बिग्रिँदै गएको छ’, उनले भने ।

बजेट घटाउँदै प्रदेश सरकार

कर्णाली प्रदेश सरकारले राउटे समुदायका लागि बजेट घटाउँदै जान थालेको छ । प्रदेश सरकारले राउटेको मूल प्रवाहीकरणका लागि आर्थिक वर्ष २०७५/०७६ देखि २०७८/०७९ मा झण्डै एक करोड रुपैयाँ छुट्याइएको थियो । यो मध्ये आर्थिक वर्ष २०७५/०७६ मा छुट्याइएको २० लाख बजेटमा चार लाख खाद्यान्न, बसाई व्यवस्थापन, र लत्ताकपडामा खर्च भएको छ ।

मदिरामा लठ्ठिन थाले राउटे, कर्णाली सरकारले घटायाे बजेट

यस्तै, आर्थिक वर्ष २०७६/०७७ मा ५० लाख छुट्याइएकोमा दुई लाख, २०७७/०७८ मा २० लाख छुट्याइएकोमा एक लाख ५० हजार र २०७८/०७९ मा नौ लाख छुट्याइएकोमा चार लाख मात्रै खर्च भएको मन्त्रालयको तथ्याङ्क छ । आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा राउटे समुदायका लागि बजेटको व्यवस्थापन गर्न नसकेको प्रदेश सरकारले चालु आर्थिक वर्षमा पनि राउटेलक्षित बजेटमा खासै ध्यान नदिएको अवस्था छ ।

राउटेमाथि एनजीओको रजगज

२०६५ अघि राउटेहरू जीवन निर्वाहका लागि हातले बनाइने घरेलु प्रयोगका मौलिक तरिकाका काठका भाँडा बनाउनमा व्यस्त रहन्थे । उतीबेला उनीहरूलाई जीवन निर्वाह गर्न सहज थिएन । पुरुषहरू दिनमा जंगली कुकाठका सामग्री बनाइरहेका भेटिन्थे । काठबाट बनाइएका सामग्री नजिकका गाउँहरूमा गएर अन्न तथा तरकारीसँग साट्ने काममा व्यस्त हुनु उनीहरूको दैनिकी थियो । बिस्तारै आफ्ना सामग्री पैसासँगसमेत साट्न सुरु गरेका राउटेहरू दिनभर काठका सामग्री बेचेर साँझ फर्किन्थे ।

उनीहरू अरुले पकाएको खानासमेत खान्थेनन् । पैसा छोए पाप लाग्छ भन्थे । दिउँसो जहाँ गए पनि साँझमा जसरी पनि घर पुग्थे । आफ्नै संस्कृतिमा रमाइरहेका राउटेलाई २०६५ सालमा बाबुराम भट्टराई नेतृत्वकाे सरकारले पाँच सय रुपैयाँ सामाजिक सुरक्षा भत्ता दिन सुरु गरेपछि यो समुदाय विकृतितर्फ धकेलिएको राउटेलाई नजिकबाट नियालेका पत्रकार हरिहरसिंह राठाैर बताउँछन् ।

श्रम गरेर गास बासको जोहो गर्ने राउटेहरूले जीवन निर्वाहका लागि दिइएको भत्ताकार्ले दुरुपयाेग गरेकाे उनकाे भनाइ छ । सामाजिक सुरक्षा भत्ताका लागि पहिलो पटक पत्रकार राठाैरले फोटोसहितको विवरण संकलन गरेका थिए । उतिबेला राउटेहरूको जनसंख्या एक सय ६८ रहेको राठाैर बताउँछन् ।

राठाैरका अनुसार सरकारले सित्तैमा भत्ता दिन सुरु गरेपछि राउटेहरू विस्तारै आफ्नो पेसा बिर्सिँदै गए, बाह्य कमसल खालको मदिरा सेवनले कमजोर मात्रै होइन ज्यान गुमाउनेदेखि परनिर्भरतातर्फ धेकिलिए । झण्डै तीन दशकदेखि पत्रकारितामा सक्रिय राठाैर सरकारी भत्ताले कुलतमा फसेका राउटेलाई सपार्ने नाममा मनलाग्दी घुसेका एनजीओकै कारण राउटेहरू मासिने अवस्थामा पुगेको बताउँछन् । आफ्नो संस्कृतिबाट टसमस नहुने राउटेको जीवनशैली परिवर्तनका नाममा गरिएको लगानीमाथिको प्रतिफल विश्लेषण नहुँदा राउटेहरू परनिर्भरतातर्फ धकेलिएको उनकाे दाबी छ । यो समुदायका लागि नगद पैसाको साटो मासिक कोटा तोकेर खाद्यान्न, लत्ता कपडा, औषधोपचारमा जोड दिनुपर्ने उनकाे सुझाव छ ।

राउटे समुदायको उत्थानका लागि राउटे लोपोन्मुख सिमान्तकृत वर्ग उत्थान प्रतिष्ठान नेपाल र सोसेक नेपाल नामक गैर सरकारी संस्थाहरूले काम गर्दै आएका छन् । सोसेकले राउटे समुदायलाई सामाजिकरण गर्न भन्दै एईआईएन लक्जेमबर्गको सहयोगमा स्वास्थ्य र शिक्षाको अधिकारको प्रवर्द्धन र राउटे जनताको दैनिक जीवनमा सुधार (राउटे) परियोजना सञ्चालन गर्दै आएको छ । प्रतिष्ठानले नीतिगत वकालत गर्दै आएको छ । प्रतिष्ठानले समेत बेलाबेला सरकारी तथा गैससबाट सहयोग लिएर लत्ताकपडा, खाद्यान्न, स्वास्थ्य उपचारको काम गर्दै आएको छ ।

राउटेको उत्थान र सामाजिकरणको उद्देश्य राखेका यी दुई एनजीओकाे धारणासमेत फरक छ । सोसेकको राउटे परियोजना २०७५ बाट लागू भएको थियो । उक्त परियोजनामार्फत राउटे बालबालिकालाई पढाउनका लागि जोडी शिक्षकदेखि स्वास्थ्य उपचारमा स्वास्थ्यकर्मीहरू खटिएका छन् । तर, यी कार्यक्रम खासै प्रभावकारी देखिएका छैनन् ।

परम्परागत जडिबुटीबाट औषधोपचार गर्ने राउटे समुदायले आधुनिक औषधि उपचारप्रति विश्वास मान्दैनन् । बालबालिकाहरू पढाइमा मनै लगाउँदैनन् । परियोजना लागू भएको पाँच वर्ष बित्दा राउटेको अवस्था परिवर्तन हुनुको साटो उल्टै मदिराको कुलत झांगिँदै गएको सरोकारवालाहरू बताउँछन् ।

एईआईएन लक्जबर्ग नामक विदेशी फन्डमार्फत गत आर्थिक वर्ष २०७९/०८० मा सोसेकले ७५ लाख ७७ हजार नौ सय १७ दशमलव ७५ रुपैयाँ सोझै राउटे समुदायमा शिक्षा तथा स्वास्थ्यका क्षेत्रमा विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालनका नाममा खर्चेको छ । चालु आर्थिक वर्षमा ८७ लाख ७८ हजार पाँच सय ४८ दशमलव ९० रुपैयाँ बजेट खर्च गर्ने लक्ष्य राखेको सोसेकले आगामी आर्थिक वर्षका लागि ९६ लाख ५६ हजार चार सय तीन दशमलव ७९ रुपैयाँ बराबरको बजेट प्रस्ताव गरेको छ ।

परियोजना लागू भएयता सोसेकले स्वास्थ्य र शिक्षाको अधिकारको प्रवर्द्धन र राउटेको दैनिक जीवनमा सुधार (राउटे) परियोजनामार्फत सुरुको साढे दुई वर्षमा एक करोड २७ लाख रकम खर्चेको तथ्यांक छ । तर, उक्त संस्थाले लगानीअनुसार प्रतिफल भने देखाउन सकेको छैन । राउटेको संस्कृतिलाई यथावत राखेर कुलतबाट बचाउने तथा शिक्षा, स्वास्थ्यको सुधारका क्षेत्रमा आफूहरूले काम गरिरहेकाले बिस्तारै परिवर्तन हुँदै गएको सोसेक नेपालका कार्यकारी निर्देशक हीरासिंह थापा बताउँछन् । कतिपय राउटेको आफ्नै संस्कृतिले गर्दा सोचे जस्तो प्रतिफल हासिल गर्न नसकेको थापा बताउँछन् ।

यस्तै, राउटे उत्थानका लागि काम गर्दै आएको राउटे लोपोन्मुख सिमान्तकृत वर्ग उत्थान प्रतिष्ठान नेपालले पनि बेलाबेलामा विभिन्न सहयोगहरू गर्दै आएको छ । यो संस्थाको लगानी पनि बेकामे बनेको अवस्था छ । राउटेको उत्थानका लागि भन्दै लागेका गैरसरकारी संस्थाको रजगजले राउटेहरूको संस्कृति त हराउँदै छ, उनीहरू परनिर्भरतातर्फ मात्रै होइन, आफैँमा सकिँदै गएका छन् ।

सरकारले दिएको जीवन निर्वाह भत्ता र विभिन्न संघसंस्थाहरूले गरेको लगानी सदुपयोग भए–नभएको बारे सुपरिवेक्षण गर्ने सयन्त्र सरकारसँग छैन । आफ्नो जनता भन्दै आएको गुराँस गाउँपालिका एनजीओको अघि निरिहजस्तै बनेको छ ।

ड्राफ्टमै सीमित राउटे नीति

२०७८ मा प्रदेश सरकारले राउटेको उत्थानका लागि तयार पारेको राउटे नीति ड्राफ्ट मै सीमित छ । अति लोपोन्मुख राउटे समुदायका प्रत्येक व्यक्तिको चेतनाको स्तर अभिवृद्धि गरी मौलिकता संरक्षण गर्दै राज्यको मूल प्रवाहीकरणमा सहभागी गराउनु नीतिको मूल उद्देश्य राखेको प्रदेश सरकारले बताउँदै आएको थियो । तर, त्यसयता उक्त नीति निर्माणका लागि कुनै प्रयास भएको देखिँदैन ।

कर्णाली प्रदेश सरकारले लोपोन्मुख राउटेलाई राज्यको मूल प्रवाहमा ल्याउन राउटे नीति बनाउने भनेको तीन वर्ष बित्यो । प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयले तीन वर्षअघि अति लोपोन्मुख राउटे समुदायको मूलप्रवाहीकरण नीति २०७८ को मस्यौदा तयार पारेको थियो । नीति बनाउन मन्त्रालयले सामाजिक विकास समिति र प्रदेश योजना आयोग लगायतका सरोकारवाला निकायसँग छलफल समेत गर्‍यो । तर, नीति निर्माणको कामले पूर्णता पाउन भने सकेको छैन ।

स्थायी बसोबास गराउने, नागरिकताको प्रमाणपत्र प्रदान गर्ने, उनीहरूको भाषालाई लिपिबद्ध गर्दै संस्कृति संरक्षण गर्नेलगायतका विषयमा मस्यौदामा समावेश गरिएको छ । मानव सभ्यताको इतिहास बोकेको राउटे समुदायको पहिचान, मौलिकता र मानव अधिकारको संरक्षण गरी समतामूलक समाज निर्माण गर्ने लक्ष्य राउटे नीतिको मस्यौदामा छ ।

सामाजिक विकास मन्त्रालयले तयार पारेको मस्यौदा उपर विज्ञको राय सुझावका लागि काठमाडौं विश्वविद्यालयमा पठाइएको छ । तर, विश्वविद्यालले हालसम्म मस्यौदा उपर राय सुझाव नदिएको सामाजिक विकास महाशाखाकी महिला विकास अधिकृत अनिता ज्ञवाली बताउँछिन् ।

यस्ता थिए राउटे नीतिका उद्देश्य

१. अति लोपोन्मुख राउटे समुदायको जातिय र मौलिकता संरक्षण गर्ने ।

२. बसाइलाई आवश्यक व्यवस्थापन गर्दे स्थायी बस्ती बसाल्ने ।

३. राउटे समुदायको सीप कलालाई आधुनिकीकरण गरी आयआर्जन र जीविकोपार्जनको लागि मुख्य स्रोत बनाउने ।

४. वर्षौंदेखि फिरन्ते जीवनयापन गरिरहेको राउटे समुदायको बासस्थानलाई पर्यटकीय प्रवर्द्धनगरी लोप हुनबाट बचाउने ।

५. बाह्य समुदायबाट हुने हानी नोक्सानी तथा हिंसाजन्य जोखिमबाट संरक्षण गर्ने ।

६. घुम्ती तथा खेलको माध्यमबाट हुने शिक्षण सिकाइ गतिविधिमार्फत राउटे बालबालिकाको शिक्षा प्राप्तिको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्ने ।

७. सरसफाइ तथा स्वास्थ्यसम्बन्धी जानकारीमा अभिवृद्धि गर्दे आवश्यकताअनुसारको घुम्ती तथा बालअधिकार प्रत्याभूत गर्नका निम्ति शिक्षा तथा स्वास्थ्यमा पहुँच पुर्‍याउने ।

८. उक्त समुदायको भाषालाई लिपिबद्ध गर्दै संस्कृतिको संरक्षण गर्ने ।

९. लोपोन्मुख आदिवासी राउटे समुदायलाई नागरिकताको प्रमाणपत्र उपलब्ध गराउने ।

राज्य गम्भीर हुनुपर्छ : ढकाल

राउटे समुदायको जीवनरक्षालाई सरकारले पहिलो प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने मानवअधिकारकर्मी पिताम्बर ढकाल बताउँछन् । राउटे समुदायप्रति राज्य उत्तरदायी हुन नसकेको उल्लेख गर्दै उनीहरूको जीवनरक्षालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेर मात्रै राउटेको वेशभूषा, संस्कृतिको रक्षामा जोड दिनुपर्ने ढकालको भनाइ छ ।

राउटेको जीवनरक्षाका लागि स्वास्थ्य, सरसफाइ, शिक्षा र पौष्टिक खानामा विशेष ख्याल गर्नुपर्ने उनको धारणा छ । ‘राउटे नागरिकमा सरसफाइको अवस्था नाजुक छ, मदिराको प्रयोग अत्यधिक छ,’ ढकाल भन्छन्, ‘सरसफाइका लागि राउटे नागरिकलाई सचेतना दिन जरुरी छ, मदिराको प्रयोगलाई तत्काल रोक्नुपर्छ ।’

मदिराको अत्यधिक प्रयोग रोक्न नसके राउटेको अस्तित्व नै सखाप हुनसक्ने खतरा बढेको ढकाल बताउँछन् । सरकार, विभिन्न संघसंस्था, नागरिक समाज र समुदायले राउटेप्रति हेर्ने दृष्टिकोण परिवर्तन गरी राउटेलाई दबाबमा राखेर भए पनि अथवा विश्वासमा लिएर सामाजिकरणमा जोड दिनुमा ढिलाइ गर्न नहुने ढकालको भनाइ छ ।

मानवअधिकारका क्षेत्रमा काम गर्दै आएको औनपचारिक सेवा केन्द्र इन्सेकले ‘मानवअधिकारको दृष्टिमा राउटे समुदाय’ शीर्षकमा गरेको एक अध्ययनले राउटेलाई भत्ताको साटो आवश्यक खाद्यान्न र पोषणयुक्त खानेकुरा तथा कपडाको व्यवस्था गर्नुपर्ने निष्कर्ष निकालेको छ । अध्ययनले राउटे समुदायको सहभागितामा राउटे नीति निर्माण गरेर शिक्षा, स्वास्थ्य, खाद्य र आवासका उचित व्यवस्था गर्नुपर्ने, सरसफाइ, पोषण र स्वास्थ्य उपचारका बारेमा चेतना अभिवृद्धि गराउनुपर्ने सुझाव दिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ १९, २०८० ०७:४९