राउटे मुखियाकाे चिन्ता- आजकालका तन्नेरी मान्दैनन्, पैसा पाउनासाथ पिउन गइहाल्छन्

राउटे मुखियाकाे चिन्ता- आजकालका तन्नेरी मान्दैनन्, पैसा पाउनासाथ पिउन गइहाल्छन्

A+ A A-

गत वैशाखको दोस्रो साता जाजरकोटको छेडागाड नगरपालिका–५, थलहबाट दैलेख–जाजरकोट सीमाक्षेत्र सुयडामा बसाइँसराइको तरखरमा थियो फिरन्ते राउटे समुदाय । बस्तीमा पुगेका आगन्तुकहरूसँग पूर्वमुखिया महिनबहादुर शाहीले पैसा माग्दै सोधिहाले, ‘केही कोसेली ल्यायाका छौ कि ?’ अर्का मुखिया डिलबहादुर शाहीले पनि उसैगरी सोधे, ‘सरज्यू नमस्कार, केही कोसेली आयाको छ कि ? आयाको छ भने अरुलाई नदेखाई यहीँ दिनुहोला ।’ नजिकै रहेका अर्का व्यक्तिलाई इंगित गर्दै शाहीले इशारा गरे । उनको इशाराको मतलब थियो– ऊ सुतेको छ, थाहा पाउँदैन ।

यस्तै, अर्का राउटे मुखिया सूर्यनारायण शाहीले पनि बसाइँसराइका लागि तयार पारिएका सामानको थैलाभित्र पैसा गएको भन्दै एक सय रुपैयाँ सापटी दिन अनुरोध गरे । उनीहरू मात्रै होइन, पछिल्लो समय राउटे समुदायका महिला तथा बालबालिकाहरूले पनि स्थानीय बजार, गाउँ तथा बस्तीमा जानेहरूसँग पैसा, सूर्ति, रक्सीजस्ता वस्तुहरू खुलमखुल्ला माग्ने बानी बसिसकेको छ । जसले गर्दा लोपोन्मुख फिरन्ते जातिको रूपमा रहेको राउटे समुदाय परनिर्भरतातर्फ धकेलिँदै गएको छ । परम्परागत घरायसी सामग्रीहरू कोसी, मधुस, पिर्का, बाकस बनाउँदै जीविकोपार्जन गर्ने यो समुदाय आफ्नो पेसाबाट अलग्गिँदै गएको छ ।

सरकारी तथा विभिन्न संघ संस्थामार्फत सहयोग पाउने आशाले आजभोलि राउटेले घरायसी सामग्री बनाउन प्राय: छोडिसकेका छन् । परनिर्भरतातर्फ धकेलिएसँगै राउटेहरू आधुनिकतातर्फ उन्मुख हुन थालेका छन् ।

विगतमा 'पैसा छोए पाप लाग्छ' भन्ने मान्यता राख्ने राउटे आजभोलि कसैले फोटो खिच्दासमेत पैसा चाहिन्छ भनेर माग्ने गर्छन् । राउटेसँग रहेर काम गर्ने गैरसकारी संघसंस्थाले सुरुमा उनीहरूसँग हेलमेल हुनका लागि मद्यपान र धूमपान दिने प्रथा बसालिदिएपछि उनीहरूमा खुकुलोपना आएको बताइन्छ । खसी र चामल पाएमा हुरुक्क हुने र अरुले दिएको खानेकुरालाई उपहार ठान्ने यो समुदाय पछिल्लो समय मद्यपान, धुम्रपानको कुलतमा फस्न थालेको राउटे युवा वीरबहादुर शाहीले बताए ।

‘सुरुमा हामीलाई रमाइलो लाग्ने गाउँलेहरूले दिएको रक्सी आजभोलि बानी नै पारिसकेका छौँ । रक्सी त रमाइलोका लागि खाने हो', कहिल्यै नमाझेका पहेँला दाँत देखाउँदै वीरबहादुर भने ।

कसैलाई फोटो खिच्न नदिने, सित्तैमा अरुले दिएको खानेकुरा नखाने, बस्तीमा नचिनेको मान्छेलाई प्रवेश गर्नमा रोक लगाउने राउटे समुदायमा अहिले मद्यपान र धुम्रपानका कारण खुकुलो भई परम्परा ओझेलमा पर्दै जानु दु:खद भएको राउटे समुदायका पूर्वमुखिया महिनबहादुर शाही बताउँछन् ।

‘हामीहरू गाउँका अरु मानिसजस्तो रक्सी खाएर झगडा गर्दैनौँ, रक्सी पनि बनाउँदैनौँ । बरु गाउँबाट नै किनेर खान्छौँ । रक्सी सेवन गरी झगडा गर्ने व्यक्तिलाई राउटे समुदायका अन्य युवा मिली हातखुट्टा डोरीले बाँधेर लडाइदिने गरेका छौँ,’ शाहीले भने ।

अन्नको जाँड बनाउने तर रक्सीको सेवन गरे पनि नबनाउने, बनाएमा देवीदेवता रिसाएर शिकार बिग्रिने, मानिस बिरामी पर्नेजस्ता रुढिवादी परम्परा भए पनि ती परम्परा बिस्तारै मासिँदै गएका छन् । घुमन्ते जीवन बिताउँदै आएको राउटे समुदाय पछिल्लो समय आधुनिकतातर्फभन्दा पनि कुसंस्कृतिमा लाग्न थालेको राउटे जानकारहरूको बुझाइ छ । नेपाल सरकारले लोपोन्मुख जातिलाई प्रदान गर्दै आएको सामाजिक सुरक्षाको भत्ता पाउनासाथ राउटेले मदिरा पिउने गर्छन् ।

‘आजकालका तन्नेरी मान्दैनन् । पैसा पाउनासाथ रक्सी खोजी गर्छन्, पिउन गइहाल्छन्,’ मुखिया सूर्यनारायण शाहीले भने । कोसी बेच्न गाउँगाउँ जाने, काठका मधुस, खाट बनाएर अन्नसँग साट्ने पराम्परा रहेको यस समुदायले आफ्नो मूल पेसा नै बिर्सन थालेका छन् । जनसंख्या वृद्धि, वन फँडानी र सामुदायिक वनका कारण राउटेको पेसा नै संकटमा पर्न थालेको हो । लोपोन्मुख जाति र कर्णालीका गहनाका रूपमा चिनिने यो समुदायका महिलाहरू पनि आधुनिकतासँगै शहरका ठूल–ठूला होटलमा निसंङ्कोच खाना खान जाने गरेका छन् ।

राउटेहरूलाई दैलेखको गुराँस गाउँपालिकाले सामाजिक सुरक्षाअन्तर्गतको भत्ताबापतको मासिक २ हजारका दरले रकम उपलब्ध गराउँदै आएको छ । कर्णाली प्रदेश सरकार सामाजिक विकास मन्त्रालयले चालु आर्थिक वर्षमा राउटेलगायत लोपोन्मुख तथा सिमान्तकृत समुदायका लागि आयआर्जन कार्यक्रम (राहत तथा पुनर्स्थापना, क्षतिपूर्ति) का लागि ४ करोड बजेट विनियोजन गरेको सामाजिक विकास मन्त्रालयकी सामाजिक विकास अधिकृत अनिता ज्ञवालीले जानकारी दिइन् ।

राउटे भाषा, संस्कृति, जीविकोपार्जन सीप हराउँदै जानु, बर्सेनि जनसंख्या घट्दो क्रममा रहनु, मृत्युदर उच्च तथा कुपोषणको समस्या, बाह्य समुदायबाट हिंसा तथा यौन हिंसाको चपेटामा पर्नु, सामाजिक सुरक्षा भत्ताको दुरुपयोग बढ्दो हुनु, दाताहरूले मनलाग्दी आफूखुसी राहत सामग्री वितरण गर्नुजस्ता समस्याका कारण यो समुदायको सुरक्षामा थप चुनौती थपिएको छ ।

राउटेको व्यवस्थापन पुनर्स्थापनाका लागि प्रदेश सरकारले राउटे नीति ल्याउने घोषणा गरेको भए पनि उक्त नीति अझैसम्म पनि आउन सकेको छैन । मन्त्रालयकी सामाजिक विकास अधिकृत ज्ञवालीका अनुसार राउटे नीतिउपर विज्ञहरूको राय संकलनको कार्य भइरहेको छ । ‘राउटेको संरक्षणका लागि हामीले काठमाडौं विश्वविद्यालयलाई राउटे नीति निर्माणको जिम्मेवारी दिएका छौँ,’ ज्ञवालीले भनिन्, ‘विज्ञहरूको टोली राउटे बस्तीमा पुगेर फर्केको छ । उहाँहरूले कस्तो निष्कर्ष निकाल्नुहुन्छ, सोहीअनुसार मन्त्रालय अगाडि बढ्छ ।’ मन्त्रालयले बनाउने नीतिलाई सम्बन्धित पालिका, संघसंस्थालगायत राउटेसँग सम्बन्धित काम गर्ने सबैले पालना गर्नुपर्ने ज्ञवालीको भनाइ छ ।

राउटे समुदायको मूल प्रवाहीकरणसम्बन्धी नीतिमा शिक्षा, स्वास्थ्य, आयआर्जन, मौलिकताको संरक्षण, सहयोगका लागि एकद्वार नीतिजस्ता विषय समेटिएको सामाजिक विकास अधिकृत ज्ञवालीको भनाइ छ । हाल राउटेको संख्या १४४ रहेको छ । यो नीतिले राउटे समुदायमा बढ्दै गएका विभिन्न कुलतबाट मुक्त गराउँदै मूल प्रवाहीकरणमा ल्याउन सहज हुने ज्ञवालीको अपेक्षा छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज ३, २०७९ ०७:२०