इन्टरनेटमा असुरक्षित छन् बालबालिका, विज्ञ भन्छन्- अभिभावक चनाखो हुनुपर्छ

A+ A A-

काठमाडौं घट्टेकुलो बस्ने १७ वर्षीया अनुलाई एकदिन आफ्नै नाम र फोटो भएको फेसबुक आइडीबाट ‘फ्रेण्ड रिक्वेस्ट’ आयो । राति सुत्ने बेला यो देखेर उनी चकित भइन् । अनि कसले नक्कली आइडी बनाएछ भनेर बुझ्न खोजिन् । तर कुनै ‘क्लु’ थिएन । प्रोफाइल र कभरमा अनुकै तस्वीर राखिएको थियो । त्यो आइडीमा उनले चिनेका कोही साथी थिएनन् । त्यस बेलासम्म केही शेयर वा पोस्ट गरिएको थिएन । कुनै साथीले आफूलाई ‘प्र्याङ्क’ गरिरहेको ठानी उनी मोबाइल बन्द गरेर सुतिन् ।

११ कक्षामा पढ्ने अनुलाई बिहानै क्याम्पस जानु थियो । हिँड्नुअघि मोबाइल खोलेर फेसबुक हेरिन् । राति प्र्याङ्क ठानेको घटनाले एकाबिहानै उनको होसहवास उडाइदियो ।

अनुको नाममा खोलिएको नक्कली आइडीमा अश्लील पोस्टहरू गरिएको थियो । ‘मसँग रात बिताएको मात्र २ हजार’ जस्ता आधा दर्जनजति पोस्टहरू देखेर उनी आत्तिइन् । त्यही आइडीबाट उनलाई यस्ताे ‘मेसेज रिक्वेस्ट’ आएको रहेछ- फ्रेण्ड रिक्वेस्ट एक्सेप्ट गर्, म पोस्टहरू डिलिट गरिदिन्छु ।

क्याम्पस जान ठीक्क परेकी उनी अब ढोका बन्द गरी कोठामा रुन थालिन् । उनले मेसेज रिप्लाइ दिइनन् । एकैछिनमा आफ्नै टाउको जोडिएको अश्लील फोटो अनुको नक्कली आइडीमा पोस्ट भयो । डराएर हत्तपत्त उनले नक्कली आइडीको फ्रेण्ड रिक्वेस्ट स्वीकारिन् । नभन्दै अश्लील पोस्टहरू डिलिट भयो । यो कसले गरिरहेको छ भन्नेमा अनु अनभिज्ञ थिइन् । थाहा पाउन उनी नक्कली आइडीसँग मेसेजमा कुराकानी गर्न थालिन् । यही क्रममा उनले चाल पाइन्, त्यो आइडी कुनै केटाले चलाइरहेको छ । अनुको स्थायी घर दोलखा हो । नक्कली आइडी चलाउने युवक दोलखाकै थियो, जो कतारमा बस्थ्यो । ऊ अनुलाई मन पराउँथ्यो तर अनु उसलाई मन पराउँदिन थिइन् । यसैको प्रतिशोध उसले साँधिरहेको थियो ।

कुराकानीका क्रममा उसले अनुको फेसबुक आइडी माग्यो । अनुले साफ इन्कार गरिदिइन् । फेरि उसले अनु नामको नक्कली आइडीबाट अश्लील पोस्टहरू गर्न थाल्यो । र, अनुका आफन्तलाई पठाइदिने धम्की दियो । ‘ड्याडी, मम्मीलाई भन्न डर लाग्यो, अरु कसैलाई भनौँ भने आफ्नै बेइज्जत हुन्छ भन्ने थियो’, अनु सम्झिन्छिन ।

अन्ततः उनी सक्कली आइडीको पासवर्ड उसलाई शेयर गर्न बाध्य भइन् । त्यसैलाई केटोले थप ‘ब्ल्याकमेलिङ’ को भर्‍याङ बनायो । आइडी हात पारेपछि उसले अनुलाई एकपल्ट निर्वस्त्र भिडियो च्याटमा आउन भन्यो । उनले नमानेपछि अब सक्कली आइडीबाट समेत उसले जे पायाे त्यही पोस्टहरू गरिदिन थाल्यो । सक्कली आइडीको पासवर्डसमेत उसले परिवर्तन गरिदियो, जुन अब अनुको वशमा थिएन ।

उनी सहिनसक्ने अवस्थामा पुगिन् । ‘मलाई त झुण्डिएर मरौँजस्तो लागेको थियो । त्यही बेला कालोपुल बस्ने एकजना दाइको याद आयो’, अनुले भनिन्, ‘उहाँ मिडियामा काम गर्ने भएकाले आफूमाथि भएको ज्यादतिबारे सुनाएँ । उहाँले तुरुन्तै मलाई साइबर ब्युरो लिएर जानुभयो ।’ र, तिनै दाइको सल्लाहअनुसार उनी सामाजिक सञ्जालका आफ्ना अन्य खाताहरू निस्कृय पारेर बसिन् । प्रहरीको अनुरोधमा केही दिनपछि फेसबुकले नक्कली र सक्कली दुवै अकाउन्ट डिलिट गरिदियो । ‘त्यसपछि मैले एक वर्षजति सामाजिक सञ्जाल नै चलाइनँ’, अनु सम्झिन्छिन्, ‘हिजोआज थोरै समय चलाउँछु तर एकदम होसियारीपूर्वक ।’

गत भदौ र असोज महिनामा अनुकैजस्तो घटनामा तीनवटा निवेदन प्रहरीको साइबर ब्युरोमा दर्ता भइसकेका छन् । आर्थिक वर्ष २०७५/०७६ देखि असोजसम्मको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने, आफ्ना छोराछोरीको नक्कली खाता बनाएर ब्ल्याकमेल, अकाउन्ट ह्याक, चरित्र हत्या, दुर्व्यवहार भएकाे गुनासोसहित ४ सय ४५ अभिभावकले निवेदन दिएका छन् । पीडित हुनेमा अधिकांश नाबालिका छन् ।

अर्को घटना ।

९ कक्षामा पढ्ने समृद्धिलाई थाहा थिएन, कुनै दिन आफ्नो फेसबुक खाताले आफूसहित दुई साथीलाई मानसिक पीडामा पुर्‍याउने छ । उनी अक्सर गतिविधि र आफूलाई मनपर्ने कुराबारे फेसबुकमा पोस्ट शेयर गर्थिन् । एक अनजान व्यक्तिले उनका पोस्टहरूमा लभ रियाक्ट गर्ने, कमेन्टमा तारिफ गर्ने गर्थ्यो ।

फेसबुकमा नयाँ-नयाँ भएका बेला यतिकै साथी बनाएको त्यो मान्छेले उनको ध्यान तानिछाड्यो । उनका फेसबुक पोस्ट विश्लेषण गरिसकेको व्यक्तिले समृद्धिलाई छोटो समयमै प्रभावित बनायो । पछि समृद्धि उसँग च्याट गर्न थालिन् । एकदिन उसले अर्धनग्न तस्वीर पठाउन भन्यो । सुरुमा त समृद्धिले मानिनन् तर फोटो हेरेर तुरुन्तै डिलिट गर्ने बाचा गराएर समृद्धिले फोटो पठाइन् र १ मिनेटमै ‘अन्सेन्ट’ गरिन् । उता त्यो मान्छेले ‘स्क्रिनसट’ गर्न भ्याइसकेको थियो । यहाँबाट सुरु भयो १४ वर्षीया समृद्धिको तनावयात्रा ।

अब त्यो अर्धबैंसे पुरुषले फोटो सार्वजनिक गरिदिने धम्की दिन थाल्यो । विभिन्न डर देखाएर समृद्धिको आइडी पासवर्ड हात पार्‍यो । समृद्धि बनेर च्याटमा उनका मिल्ने साथीहरू रुमी र सुमिनाको आइडी पासवर्ड पनि माग्यो । ‘एक त मिल्ने साथी, त्यसमाथि एकैछिन देऊन म केही गर्दिनँ भनेपछि उनीहरूले साथी सम्झेर पासवर्ड शेयर गरे’, साइबर ब्युराेका एक प्रहरी अधिकारीले भने, ‘यसरी त्यो मान्छेले तीन जना बच्चीहरूलाई आफ्नो जालमा पार्‍यो । बालिकाहरूको अभिभावकलाई धम्की दिएर पैसा माग्दो रहेछ ।’ याे घटनाले समृद्धिसँगै उनका बुवासमेत यति तनावमा गए, उनीहरूले मनाेचिकित्सकाे उपचार नै खाेज्नुपरेकाे थियाे ।

साइबर ब्युराेका अनुसार, अनलाइन गेमिङका माध्यमबाट पनि बालबालिकाहरू याैन उत्पीडनकाे शिकार हुने गरेका छन् । अनलाइन गेमिङका लागि सामाजिक सञ्जालका खाताहरू बनाउनुपर्ने हुन्छ । यसक्रममा चिनजानका साथीसँग प्राेफाइल एक्स्चेञ्ज गर्छन् । पछि गएर यसले अपराधकाे रूप लिन्छ । र, शिकार हुन्छन् बालबालिका नै ।

उकालिँदा घटना

साइबर ब्युराेका प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) पशुपति रायका अनुसार सामाजिक सञ्जालका माध्यमबाट बालिकाहरूमाथि हुने यस्ता घटना अहिले लहरकै रूपमा देखिएको छ । तथ्याङ्कले पनि यस्तै देखाउँछ । २०७५/०७६ देखि चालु आर्थिक वर्षको दुई महिनासम्म साइबर ब्युरोमा ५ सय ४९ निवेदन परेका छन् । अधिकांश उजुरी बालबालिकामाथि हुने दुर्व्यवहार, खाता ह्याक, नक्कली आइडी, चरित्र हत्या, ब्ल्याकमेलसम्बन्धी छन् ।

आर्थिक वर्ष ०७५/०७६ मा १० जना बालिकाका अभिभावकले उजुरी दिएका थिए । ०७६/०७७ मा यो संख्या बढेर ८८ पुग्यो । ०७७/०७८ मा १ सय ५२ र २०७८/०७९ मा १ सय ४२ नाबालिका अनलाइन दुर्व्यवहारको सिकार भए । चालु आर्थिक वर्षको दुई महिनामा ३५ वटा निवेदन परेका छन् । रायका अनुसार, किशाेरीहरूले सामाजिक सञ्जालमा शेयर गर्ने सामग्री, उनीहरूका गतिविधि, अभिरुचिलगायतका कुरा नियालेर अपराधीले निशाना बनाउने गरेको देखिन्छ । यसबाहेक अनलाइन गेमिङ पनि मुख्य कारकका रूपमा छ ।

स्राेतः साइबर ब्युराे, भाेटाहिटी ।

अपराध मात्र हाेइन

काठमाडौंको एक नामुद विद्यालयका ७ कक्षामा पढ्ने केही छात्रा र ९ कक्षामा पढ्ने केही छात्रबीच ग्रुप च्याटमा पोर्न सामग्रीहरू आदनप्रदान हुँदो रहेछ । भिडियो पठाउने क्रममा आफ्नै नग्न तस्वीरहरूसमेत पठाउने, घरमा ढोका थुनेर घण्टौँ कोठाभित्र बस्ने समस्या देखेर केही अभिभावक आफ्ना बच्चा लिएर मनोचिकित्सक गंगा पाठक भएठाउँ पुगे । ‘सिनियर भएर पनि जुनियर केटीहरूसँग ग्रुपमा गर्न नहुने काम गरेकोमा पछुताउँदै ९ कक्षामा पढ्ने १५ वर्षे बालकले त एक बोतल हार्पिक खाएर आत्महत्याको प्रयास गरेछन्’, पाठकले सुनाइन्, ‘ती बालबालिकाको उपचार भइरहेकाे छ ।’

माथिका प्रतिनिधि घटनाहरूमा जताबाट पनि बालबालिका नै उत्पीडित छन् ।

इन्टरनेटमा किन असुरक्षित छन् बालबालिका ?

इन्टरनेट युगमा वयस्क मात्रै होइन, ठूलो संख्यामा बालिबालिका पनि सक्रिय छन् । उनीहरूको हात-हातमा फोन छ । धेरै प्रकारका सामाजिक सञ्जालका खाता छन् । सन् २०१९ मा एक्प्याट लक्जम्बर्गको काठमाडौंस्थित दक्षिण एसियाली कार्यालयले सात प्रदेशका १५ जिल्लामा ‘नेपालमा इन्टरनेट सुरक्षा र नयाँ प्रविधिको जोखिममा बालबालिका’ नामको अनुसन्धान गरेको थियो । ५ हजार ११ विद्यार्थी, ३ हजार १ सय ५५ शिक्षक र ४ हजार ७ सय ७८ अभिभावक गरी कूल १२ हजार ९ सय ४४ जनामाझ गरिएकाे अनुसन्धानले ७२ प्रतिशत बालबालिकाले स्मार्टफोन चलाउने गरेको देखाएकाे थियाे । यसरी फाेन चलाउनेमध्ये ५३ प्रतिशत बालक र ४८ प्रतिशत बालिका थिए । यसमा पनि १०-१५ वर्षको उमेर समूहमा करिब आधा २३ प्रतिशत बालक र थोरै कम २१ प्रतिशत बालिका थिए । १६ देखि १८ वर्ष उमेर समूहमा किशोर २९ प्रतिशत र किशोरी २७ प्रतिशतले स्मार्ट फोन चलाउने गरेको पाइएकाे थियाे ।

अनुसन्धानमा समेटिएकामध्ये ६१ प्रतिशत विद्यार्थीले आफूले फेसबुक नियमित चलाउने गरेको बताएका थिए । २०.५ प्रतिशत छात्रछात्राले आफूसँग एकभन्दा बढी फेसबुक अकाउन्ट रहेको जवाफ दिए भने ६.३ प्रतिशतले अर्कै नाम र फोटो राखेर फेसबुक चलाउने गरेको बताए ।

रिसर्चमा सहभागीमध्ये ३०.१ प्रतिशत बालबालिकाले माेबाइल फाेन कहिलेकाहीँ मात्र चलाउने गरेकाे जवाफ दिएका थिए । २ प्रतिशत बालबालिकाले दैनिक ६ घण्टासम्म मोबाइल चलाउँदा रहेछन् । २१.५ प्रतिशत बालबालिकाले दैनिक एक घण्टा, १५ प्रतिशतले एकदेखि तीन घण्टा, ३.१ प्रतिशतले दैनिक ३ देखि ६ घण्टासम्म मोबाइल चलाउने गरेको जवाफ दिएका थिए । सन् २०२० मा काेभिड महामारीपछि लकडाउनकाे स्थिति बन्याे । यसपछि इन्टरनेटमा बालबालिकाको पहुँच एकाएक बढेको विभिन्न तथ्याङ्कले देखाएका छन् ।

नेपाली किशाेरकिशाेरीमाझ खासगरी फेसबुक, इन्स्टाग्राम र टिकटक बढी लाेकप्रिय छन् । साथसाथै अनलाइन गेमहरूमा पनि बालबालिकाहरू झुम्मिने गरेका छन् । धेरैजसाे बालबालिका यिनै प्लेटफर्ममा पीडित हुने गरेकाे साइबर ब्युराेकाे तथ्याङ्कले देखाउँछ । पछिल्लाे समय टिकटकमा किशाेरीहरू बढी दुर्व्यवहारमा पर्ने गरेका छन् । लाइभमा गिफ्टकाे लाेभ देखाएर च्याटमा कुराकानी गर्ने, त्यसैमा फाेटाे र भिडियाे पठाउँदा ब्ल्याकमेलमा परेकाे गुनासाे लिएर साइबर ब्युराे पुग्नेहरूकाे संख्या पनि कम छैन ।

एसपी रायका अनुसार, मूलतः पाँच कारणले बालबालिकाहरू अपराधीको सिकार हुने गरेको देखिन्छ । पहिलो- स्मार्टफाेनकाे ज्यादा प्रयाेग, दाेस्राे- आफ्ना सम्पूर्ण गतिविधि र जानकारी सामाजिक सञ्जालमा छर्नु, तेस्राे- असुरक्षित तरिकाले अनलाइन गेम खेल्नु, चाैथाे- अनजान व्यक्तिलाई साथी बनाउनु र पाँचाैँ- आफ्नो बच्चाको अनलाइन गतिविधिको निगरानीमा अभिभावक चुक्नु ।

इन्टरनेट प्रयोगका जति फाइदा छन्, जोखिम उति नै धेरै छन् । यसैमार्फत बालबालिकाहरू शारीरिकसँगै मानसिक समस्याको समेत जोखिममा पुग्नसक्ने विभिन्न अध्ययनहरूले देखाएका छन् । द वाल स्ट्रिट जर्नलको एक रिपोर्टअनुसार, फेसबुकले तीन वर्षसम्म बालबालिका प्रयोगकर्तामाथि गरेको अध्ययनमा फेसबुक, इन्स्टाग्राम र टिकटकले किशोरकिशोरीको मानसिक स्वास्थ्यमा खराब असर गरिरहेको पाएको थियो । खासगरी नबालिकाहरूमा यसको असर बढी देखिएको अध्ययनको निचोड थियो । तीनमध्ये एक किशोरी ‘बडी सेमिङ’को सिकार भइरहेको फेसबुकको रिपोर्टमा उल्लेख थियो ।

'त्यसैले शरीरमा चोट लाग्छ भनेर हामी बच्चाको शारीरिक सुरक्षामा जुनखाले ध्यान दिन्छौँ, त्यस्तै ध्यान मनमा चोट नलागोस् भनेर मानसिक स्वास्थ्यप्रति पनि दिनुपर्छ', मनोविद् करुणा कुँवर भन्छिन्, 'अनलाइन र नयाँ प्रविधिहरूका सकारात्मक र नकारात्मक दुवैखाले आयाम छन् । भोलिका कर्णधार मानिने बच्चाहरूलाई नकारात्मक पक्षबाट जोगाउनुपर्छ ।'

साइबर ब्युराेका प्रवक्तासमेत रहेका राय पनि अभिभावकलाई बच्चाको गतिविधिप्रति सूक्ष्म निगरानी राख्न सुझाउँछन् । 'इन्टरनेट दुईधारे तरबारजस्तै हाे । एकातिर कनेक्टिभिटी, ज्ञान र मनोरञ्जन हुन्छ, अर्कातिर हानिकारक र अनुचित सामग्री, दुर्व्यवहारको सम्भावना रहन्छ', राय भन्छन्, 'त्यसैले आफ्ना केटाकेटीलाई इन्टरनेट प्रयाेगकाे सम्भावित जोखिमबाट बचाउन अभिभावकले विशेष चनाखाे हुनुपर्छ ।' पाठ्यक्रममा पनि यससम्बन्धी शिक्षा समावेश गर्नुपर्ने आवश्यकता उनी औँल्याउँछन् ।

मनाेविद् पाठकचाहिँ इन्टरनेटमा बालबालिकामाथि जोखिम बढ्नुका धेरै कारणमध्ये एक यौन शिक्षाको अभाव रहेकाे तर्क गर्छिन् । ‘किशाेरकिशाेरीहरू सुरुमा च्याट गर्छन् । यसै क्रममा एउटा यस्तो बिन्दु आउँछ, जहाँ केटा वा केटीले नग्न तस्वीर पठाउन भन्न सक्छन् । नभए च्याट सार्वजनिक गरिदिने धम्की दिन्छन् । बालबालिकालाई हामीले कम्तीमा कतिसम्म कुरा स्वस्थ हो, कतिपछि अस्वस्थ हो भन्ने कुरा सिकाउनुपर्छ । च्याट सार्वजनिक गरे गर् भनेर आफूलाई जोगाउन सक्ने बनाउनुपर्छ’, उनी भन्छिन्, 'यसाे गर्न सक्षम बनाउने मुख्य औजार भनेको यौन शिक्षा नै हो ।' उनका अनुसार, नजानेरै पनि बालबालिका पाेर्नाेग्राफी, हिंसक सामग्रीसम्म पुगेका हुन सक्छन् तर पछि यसमा लत बस्न सक्छ ।

सम्बन्धित समाचार

तपाईं इन्टरनेट दुर्व्यसनमा त हुनुहुन्न ?

मनाेविद् पाठक बालबालिकालाई ‘आउटडोर’ गतिविधिमा अभ्यस्त गराउन सुझाव दिन्छन् । उनका अनुसार एकाएक छुटाउन खोज्ने, हकार्ने, मोबाइल खोसेर फालिदिने, फुटाइदिनेजस्ता आक्रोशित प्रतिक्रियाचाहिँ जनाउन हुँदैन । यसको असर बच्चामा नकारात्मक ढंगले पर्छ ।

कतिपय मनोचिकित्सक र अनुभवी अभिभावकचाहिँ सोसल मिडियाको जोखिमबाट बचाउन वा सुरक्षा सुनिश्चित गर्न आफ्ना केटाकेटीसँग अन्तरसंवाद बढाउनुलाई सर्वोत्तम प्रक्रिया मान्छन् । सचेतनामूलक कार्यक्रमसँगै आवश्यक कानुन र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनबाट अनलाइन बाल शोषणको समस्या समाधान हुने सरोकारवालाको मत छ । ‘बालबालिकामाथि हुने अनलाइन दुर्व्यवहारको रोकथाम साझा प्रयासबाट हुनुपर्छ’, साइबर ब्युरोका एसपी राय भन्छन् ।

अनु, समृद्धिलाई जस्तै आइपर्न सक्ने आपत टार्न सघाउने पहिलो सहयोगी अभिभावक नै हुन् । त्यसपछि विद्यालयले इन्टरनेट र नयाँ प्रविधिको जोखिमबाट बालबालिकालाई बचाउन भूमिका खेल्नुपर्ने जानकारहरू बताउँछन् ।

सम्बन्धित समाचार

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, कात्तिक ४, २०७९ १७:०६