के बालबालिका वयस्कका मनोरञ्जन साधन हुन् ?

A+ A A-

प्रायः मेरा लेखहरू पढ्ने, सुझाव, हौसला दिने एक जना मित्रले म्यासेन्जरमा एउटा भिडियो पठाए । हेर्दा दस/एघार वर्षका देखिने दुई बालिकाहरू गीतमा नाचिरहेका थिए । देशका गनेमानेका व्यक्तिहरू ताली बजाइरहेका थिए । त्यो भिडियो हेर्ने जोकोहीले पनि सजिलै भन्न सक्छ ‘आहा ! कस्तो राम्रो नाचेका बालिकाहरू ।’

हो, सुरुमा मैले पनि त्यही सोचेँ । एकछिन रमाइलो पनि लाग्यो । ‘कति राम्रो नाचेका बालिकाहरू पछि गएर राम्रो नृत्यकार बन्छन् ।’

यस्तै सोचिरहेका बेला ती मित्रले एक सवाल गरे मलाई, ‘यो भिडियोमा के देख्नु भयो ?’ अब भने म चारैतिर आँखा डुलाउन थालेँ । स्टेजमा बालिकाहरू नाचिरहेका छन् । दर्शकहरूले ताली बजाएका छन् । हौसला थपेका छन् । सबै राम्रो माहोल छ । ‘के सोधेको होला ?’ कतै ब्यानर पो कि ! मेरो मन एकछिन चञ्चल भयो ।

के हो के हो ? मित्रलाई मैले सोधेँ, 'के छ र यसमा त्यस्तो ?'

उनी केही बोलेनन् ।

‘बालबालिकाको विषयमा काम गर्ने तपाईंलाइ यो गीत केही लागेन भने राम्रो भयो, शायद मेरो सोचाइ नै गलत पो हो कि ?’

छाँगाबाट खसेझै भएँ म । चिट चिट पसिना भइसक्यो । आखिर के छ यो गीतमा वा नाचेका बालिकाहरूमा ? मेरो मनमा अनेक सवालहरू तरङ्गित भए ।

एकछिनसम्म मैले कुनै जवाफ नदिएपछि मित्रले पुनः अर्को भिडियो पठाए । यो भिडियो थियाे हिन्दी चलचित्रको । हिन्दी फिल्मका चर्चित अभिनेता अम्रिस पुरी सोफामा बसिरहेका छन् । अरू व्यापारी, कर्मचारी, नेताहरू उनीसँगै कुर्सीमा बसिरहेका छन् । प्राय सबैको हातमा रक्सी र चुरोट छ । स्टेजमा एक किशोरी नाचिरहेकी छन् । उनको नृत्यमा सबैले वाह, वाह ! गरिरहेका हुन्छन् । मदिरामा मस्त भएकाले के-के बोल्छन्, कहाँ कहाँ छुन्छन्, त्यो लेखाजोखा नै छैन । ‘यो भिडियो र अघिकोमा के-के फरक होला ?’ मित्रको यो सवाल पढ्न नपाउँदै म अन्धकारमा धकेलिएँ ।

पहिलो भिडियो थियो, ‘लहनाले जुरायो कि बहानाले भेटायो......’ । र, यसमा नाचिरहेका थिए दुई बालिका । दर्शकदिर्घामा थिए, समाजका उच्च प्रतिष्ठितहरू । उद्योगपतिहरू । अम्रिस पुरी र लहनाले जुरायोवाला भिडियोमा दुइटा मात्र फरक थियो । हातमा रक्सी र चुरोट । अम्रिस पुरीवाला भिडियोमा हातहातमा रक्सी थियो, चुरोट थियो । लहनाले जुरायोवाला भिडियोमा रक्सी खोल्न बाँकी थियो । कुनामा देखिन्थ्यो । चुरोट थिएन । दुवैको समान पक्ष त्यो साँझ रमाइलो गर्ने थियो । सबै रमाउन आएका थिए । खुसी साट्न आएका थिए । र, उनीहरूलाई रमाउन वा खुसी दिन ल्याइएका थिए बालिकाहरू । दुई वटा भिडियो हेरेपछि मेरो मनमा उब्जिएको सवाल हो, ‘के बालबालिका वयस्कका मनोरञ्जनका साधन हुन ?’

हो, मनोरञ्जनको सवालसँग एक रथका दुई पाङ्ग्राजस्तै भएर आउने अर्को सवाल हो प्रतिभा । अर्थात् बालबालिकाले प्रतिभा देखाउन नपाउने ? के प्रतिभा हो, के मनोरञ्जन हो ? र, वयस्कको दायित्वका विषयमा यो लेख लेख्न खोजिएको हो ।

पहिला लागौँ, बालबालिकाको प्रतिभा वा क्षमताका बारेमा । हरेक बालबालिकासँग कुनै न कुनै क्षमता हुन्छ । त्यसमध्ये एक हो नृत्य । बाल्यकालमा राम्रो नाचेकाहरू पछि गएर सफल कलाकार, नृत्यगुरु मात्र होइन, चर्चाको शिखरमा पुगेका थुप्रै उदाहरण छन् । बालबालिकाले अनुशरण गर्ने, अभिभावकहरूले उदाहरणको रूपमा प्रस्तुत गर्ने मात्र होइन, आफना छोरा छोरी पनि त्यस्तै नृत्यकार बनोस् भन्ने इच्छा राख्ने धेरै अभिभावक छन् ।

विद्यालय, घर, समुदायमा हुने विभिन्न कार्यक्रममा नाच्दानाच्दै कति बालबालिका चर्चित भएका छन् । सफल कलाकार पनि भएका छन् । अझ पछिल्लो दिनमा आएको टिकटकले धेरै किशोरीलाई कलाकार बनाएको छ । (भलै टिकटकको पनि राम्रो पक्ष र नराम्रो पक्ष केलाउन बाँकी छ ) जोसँग क्षमता छ ऊ सफल हुन्छ नै । क्षमता विकास गर्न र देखाउन स्थान, कार्यक्रमहरू चाहिन्छ । बालबालिकाले पर्याप्त ठाउँहरू पाए भने आफनो प्रतिभामा निखार ल्याउन सक्छन् । र, घर परिवार, विद्यालय समूदाय राष्ट्र सबैले गर्व गर्नसक्ने पनि बन्न सक्छन् । तर, यसका लागि पर्याप्त लगानी र वातावरण चाहिन्छ ।

सांकेतिक तस्वीरः डीडब्लु डटकम ।

क्षमतासँग जोडिएर आउने महत्त्वपूर्ण पक्ष हो,स्थान, कार्यक्रम र अवसर । बालबालिकाले आफनो क्षमता देखाउने कार्यक्रमहरू सिर्जना गर्ने दायित्व वयस्कको हो । अनि बालबालिकालाई अवसर दिनु पनि उत्तिकै दायित्व हो । यस्ता अवसरहरू सिर्जना गर्दा भने केही पक्षहरूलाई ध्यानमा राख्नैपर्छ । नाच्न, गाउन आउँछ भनेर जहाँ पनि कार्यक्रम गर्ने, जहाँ पायो त्यहीँ बालबालिका नाच्न मिल्छ त ? प्रमुख सवाल यो हो । नृत्य, गायनसँग जोडिएको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो मनोरञ्जन । हो, नाचगानले मनोरञ्जन दिन्छ । तर, यसका पनि सीमाहरू छन् ।

बालबालिकाले क्षमता विकास गर्दा, प्रतियोगीताहरूमा भाग लिँदा त्यहाँ प्रस्तु गायन, नृत्यले वयस्कहरूलाई मनोरञ्जन पनि दिन्छ । जुन स्वाभाविक हो । मनोरञ्जन पनि कुन बेला र कसरी लिने भन्ने हुन्छ । र, यसको सीमा निर्धारण गरिएको छ । वयस्क मनोरञ्जनका स्थानहरूमा दोहोरी साँझ, डान्सबार, क्लव, गजलहरू थुप्रै छन् । ती वयस्क मनोरञ्जनस्थलमा हुने नाचगान नै हो ।

कलाकारहरूले आफ्नो क्षमता देखाउने हो र त्यही क्षमतामा त्यहाँ गएकाहरू रमाउने हो । तर यी स्थानहरूमा कलाकारहरू किन बालिग मात्र हुन्छन् ? अर्थात् बालबालिका किन हुँदैनन् ? बालबालिकाले किन त्यहाँ नाच गान गर्दैनन् ? किनभने हाम्रो कानुनअनुसार १४ वर्षभन्दा मुनिका कुनै पनि बालबालिकालाई श्रममा लगाउन पाइँदैन र १८ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिकालाई जोखिमपूर्ण काममा लगाउन पाइँदैन ।

जहाँ मनोरञ्जन हुन्छ त्यहाँ जोखिम पनि उत्तिकै हुन्छ । र त यस्ता ठाउँहरूमा झडप, लुटपाट, दुर्व्यवहारलगायतका घटनाहरू भइरहेका हुन्छन् । त्यसैले जोखिमपूर्ण ठाउँमा बालबालिकाले काम गर्न पाउँदैनन् । त्यही कारण १८ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिका यस्ता मनोरञ्जन स्थलमा कार्यरत रहनु कानुनी रूपमा दण्डनीय हो । र यो विस्तारै व्यवहारमा लागू हुँदैछ । सरकारी संयन्त्रहरूले बेलाबेलामा अनुगमन गरी बालबालिका भेटिए उद्धार गर्ने र सञ्चालकलाई कानुनी दायरामा ल्याउने गरेका उदाहरणहरू छन् । कानुन मान्नु सबैको दायित्व हो । वयस्क मनोरञ्जन क्षेत्रहरू कानुनी रूपमा दर्ता भएका हुन्छन् । दोहोरी साझ, डान्सबार, क्लब, गजलहरू दर्ताबिना चलेको प्राय सुनिँदैन । किनभने हरेक दिन सुरक्षा संयन्त्रले गर्ने निगरानीका कारण पनि हुन सक्छ । सरकारी निकायमा मात्र होइन, पेसागत सञ्जालहरूमा पनि तुरुन्तै दर्ता भइ कार्य गरेको पाइन्छ । अर्थात् यस्ता मनोरञ्जन प्रादयकहरू संगठित छन् । सवाल उठ्छ- संगठित ठाउँमा त बालबालिका जोखिमममा पर्न सक्छन् भनेर प्रयोग गरिँदैन भने अरू पार्टी, रिसेप्सनहरूमा बालबालिकालाई कलाकारको रूपमा प्रस्तुत गर्न पाइन्छ ?

पार्टी प्यालेस, होटलमा हुने पार्टी, रिसेप्सन, गेट टु गेदर जे भन्नुहोस्, त्यहाँ बालबालिका बोलाएर नाच्न लगाउनु के शोभनीय हो ? दोहोरी साँझ, डान्सबारमा गएर तपाईंले बालबालिकाको नाचगान हेर्न पाउनु हुन्न किनभने त्यो कानुनकाे उल्लंघन हो । तर, त्यही कानुन किन पार्टी प्यालेस, होटलहरूमा हुने यस्ता रिसेप्सन गेट टु गेदरहरूमा लागु हुँदैन, किन ? के यस्ता कार्यक्रम भद्र भलादमीले मात्र गर्छन् भनेर हो ? यसाे हो भने सबैभन्दा ठूलो भ्रम हो ।

सांकेतिक तस्वीर : द जर्नल

अझ समाज सेवा गर्न तयार भएका उद्योगपति, व्यापारीहरू संलग्न लायन्स, रोटरी, जेसिज, पेसागत सञ्जाल, संघ, महासंघहरूको कार्यक्रममा मदिरा हातमा लिँदै कलिला उमेरका बालबालिकाको नृत्य हेर्नु के शोभनीय हो ? चलचित्रमा देखाइने खलनायकको भूमिका र यसमा के फरक भयो र ? फरक यति हो । खलनायक धैर्य गर्दैन । नृत्यका दौरान नै जे पनि गर्न तयार हुन्छ । समाजका भद्र भलादमीहरू मौकाको फाइदा कुर्छन् र त्यो मौका यस्तै कार्यक्रमहरूबाट सिर्जना हुँदैन भन्ने के ग्यारेन्टी छ ?

यसरी कार्यक्रम गर्दा नाचगानका लागि बोलाइएका सबै बालबालिकामाथि दुर्व्यवहार हुन्छ र त्यहाँ सहभागी सबैले दुर्व्यवहार गर्छन् भन्न कदापि खोजिएको होइन । देश बदल्ने अठोट लिएकाहरू नै किन बालबालिकाप्रति संवेदनशील हुन सकिरहेका छैनन् ? भविष्यमा आउनसक्ने जोखिमलाई किन पूर्वाकलन गर्न सकेका छैनन् ? साेधिएकाे हाे ।

बालबालिकालाई उनीहरूको क्षमता विकास गर्न सहयोग गर्दा किन सुरक्षित वातावरण चाहिन्छ भन्न खोजिएको हो । यस्ता कार्यक्रममा हुने गलत हर्कतको शिकार जति बालबालिका हुन्छन्, त्यति नै आयोजक व्यक्ति, संस्थाहरू पनि त हुन्छन् । यस्तो महत्त्वपूर्ण पक्षलाई किन नजर अन्दाज गरिएको होला ?

तारे होटलहरूमा हुने पार्टीहरूमा नाचगान गर्न कलाकारहरू ल्याइएको हुन्छ । यसरी ल्याइएका कलाकारहरू बालबालिका हुन या होइनन् भनेर अनुगमन कसले गर्ने ?

नेपाल घुम्न आएका पर्यटकहरू लक्षित कार्यक्रमहरू पनि होटलहरूमा भइरहेका हुन्छन् । त्यहाँ नाचगानका लागि कलाकारहरू जान्छन् । रातको पार्टी, रिसेप्सनहरूमा मदिरा नहुने कुरै भएन । कतिपय आयोजक संस्थाहरूले वेलकम नृत्यका लागि, अतिथि सत्कारका लागि भन्दै बालबालिकालाई प्रयोग गरिहेको पाइन्छ ।

विद्यमान कानुनअनुसार दुवै दण्डनीय हो । बालअधिकारको उल्लंघन हो । सिधा अर्थमा वयस्कको मनोरञ्जनको सामग्री बालबालिका कदापि हुन सक्दैनन् । रात्रीकालिन पार्टी भोज भतेरहरूमा चाहे स्वागत भन्नुहोस्, चाहे वेलकम नृत्य भन्नुहोस्, चाहे अतिथिहरूलाई फूलगुच्छा दिन किन नहोस्, बालबालिका प्रयोग गर्न पाइँदैन । बालअधिकारको क्षेत्रमा कार्यरत संस्थाहरूको बिहान, दिउँसो हुने कार्यक्रमहरू, जस्तै निबन्ध, गीत, कथा, नाटकजस्ता कार्यक्रममा आउने अतिथिहरूलाई फूलगुच्छा दिन बालबालिका प्रयोग गर्न त पाइँदैन भने पार्टी, रिसेप्सनहरूमा त झन् कसरी सम्भव छ र ?

दिनमा गर्ने औपचारिक कार्यक्रमहरूमा संघ संस्थाहरूले बालबालिकाको सर्वोत्तमहितलाई ध्यान दिँदै बालबालिकाको नाचगान हेर्न सक्छन् । तर, त्यो मदिरा, चुरोटजस्ता नसालु पदार्थ सेवनवाला कार्यक्रममा होइन । बालबालिकाले क्षमता देखाउने, प्रतिभामा निखार ल्याउने थुप्रै कार्यक्रम, माध्यामहरू छन् । बरू उद्योगपति, व्यापारीहरूले त्यहाँ लगानी गरेर बालबालिकाको क्षमता हेर्नुहोस् र स्वच्छ मनोरञ्जन लिनुहोस् न । ‘सुरा’ र ‘सुन्दरी’ भन्ने बदनाम शब्दहरूमा भविष्यका उज्ज्वल नक्षेत्र बालबालिकालाई किन धकेल्ने ?

बालापनमा रमाउनुपर्ने ती बालबालिकाको नाचगानमा मदिराको साथ लिएर रमाउने तपाईंको कस्तो मुटु हो ? आउनुहोस् बालबालिकामा लगानी गरौँ, उनीहरूको क्षमता विकासमा हुने कार्यक्रमहरूलाई महत्त्व दिऔँ । पार्टी, रिसेप्सनहरूमा नचाउन कलिला उमेरका किशोरी, बालिकाहरू नखोजौँ । बेलैमा सोच बदलौँ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक १४, २०७८ १३:५०