नायब सुब्बा छोडेर किबीखेतीमा लागेका खतिवडा भन्छन्– यो त डलर र पाउन्डको खेती हो

नायब सुब्बा छोडेर किबीखेतीमा लागेका खतिवडा भन्छन्– यो त डलर र पाउन्डको खेती हो

A+ A A-

जागिर छाडेपछि तारामणि खतिवडा आफू मात्र फेरिएनन्, उनले गाउँको नक्सा नै फेरे । गाउँको नाम नै फेरियो । स्थानीय पालिका तथा जिल्लाले योजनामा नयाँ शीर्षक थपे । छिमेकीहुँदै जिल्ला अनि देश नै उनको कामप्रति आकर्षित हुन थाल्यो । बिस्तारो–बिस्तारो सबैलाई लाग्यो, ‘आखिरी हो रहेछ ।’

खतिवडाले २०६४ सालमा इलामको सन्दकपुर–३, तालगाउँमा १५० बोट किबी रोपे । उनको जडीबुटी तथा फलफूल खेतीको भोक किबीबाट मेट्न सुरु भयो । २ वर्ष पर्खिए, १० किलो फल्यो तर बिकेन । बजार लगेको किबी १ दाना पनि बिक्री भएन । जस्तो लगेका थिए, उस्तै बोकेर घर फर्किए । २ वर्ष काठमाडौँ बसेर किबीबारे अध्ययन गरेका उनी निराश भने भएनन् । किबीलाई आम्दानीको प्रमुख स्रोत बनाएका देशहरूले गरेको उन्नति उनले अध्ययन गरेका थिए ।

नेपालको आम्दानीको प्रमुख स्रोत किबी बनाउने उनको लक्ष्य सामान्य असफलताले किन विचलित हुन्थ्यो र ? बरु अझ सक्रिय भएर खेतीमा लागे । बाहिरबाट हेर्दा सब ठिकठाक थियो । सरकारी जागिर थियो, घरबार चलेकै थियो । तर, खतिवडालाई सरकारी जागिरले आनन्द भने दिएन । उनलाई भित्रभित्रै पीडा, छटपटी हुन थालेको थियो । उनले नेपाल सरकारका धेरै निकायमा काम गरे ।

चाकडी, चाप्लुसी र घुसखोर देखेर उनको मन पोलिरह्यो । असह्य लागिरह्यो । सरकारी सेवामा १७ वर्ष बिताए । अन्ततः २०६० सालमा सर्वोच्च अदालतको नायब सुब्बा पदबाट राजीनामा दिए । ‘सबै सरकारी कार्यालय उस्तै हो, न्यायालय पनि चोखो छैन,’ खतिवडा भन्छन्, ‘त्यसैले सरकारी जागिर मलाई मन परेन ।’

२०६५ सालसम्म पनि इलाममा किबी खेती गर्ने किसान थिएनन् । तालगाउँमा १५० बोट किबी रोप्ने खतिवडालाई किबीको व्यावसायिक खेती सुरु गरेको श्रेय जान्छ । उनले फलेको किबी बेच्न नसकेपछि जानेको कुरा वरपर सिकाउन थाले । त्यस समय किबीको व्यावसायिक खेती गर्नु चानचुने कुरा पनि थिएन ।

उनी भन्छन्, ‘पहिलो कुरा त किबीको बिरुवा महँगो थियो, त्यही पनि पाउनै मुस्किल । अर्को कुरा, हाम्रो समाज परम्परागत सोचबाट चलेको छ, अचानक नौलो कुरा स्वीकार्न गाह्रो पर्छ ।’ छँदाखाँदाको सरकारी जागिर छाडेर बारीमा देखिएका खतिवडाको सपना स्वीकार्न समाजलाई समय लाग्यो । अनेक थरी कुरा काट्ने धेरै थिए । नयाँ काम सुरु गर्न खोज्दा खुट्टा तान्नु स्वाभाविक ठानेर चित्त बुझाए ।

उनी अध्ययन गरेरै किबी खेतीमा लगेका थिए । गाउँमै के गर्न सकिन्छ भनेर अध्ययन/अनुसन्धान गर्दा उनले हावापानीसुहाउँदो फल किबी भेट्टाए । अनि लागे किबी खेतीमा । ‘हाम्रो समाज रुढिवादी र परम्परागत सोचले चलेको छ,’ खतिवडा भन्छन्, ‘कुनै पनि र कसैले पनि नयाँ काम सुरु गर्दा खुट्टा तान्ने धेरै भेटिन्छन्, लक्ष्य सही छ, सोच राम्रो छ भने सफलता अवश्य मिल्नेछ ।’

खतिवडाको गाउँको नाम नै फेरिएको छ । उति बेलाको तालगाउँ, अहिले किबी बस्तीको नामले परिचित छ । झण्डै ७० घरपरिवार बस्ने सो क्षेत्रमा सबैका घरमा किबीका बोट छन् । वरपरका गाउँमा पनि किबी खेतीको आकर्षण बढ्दो छ ।

प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजनाले इलाम नरपालिकाका १, २, ३ र ४ नम्बर वडा सन्दकपुर गाउँपालिकालाई किबी जोन नै लागू गरेको छ । २०६५ सालदेखि लागू किबी जोनको नेतृत्व खतिवडाले सम्हालेका थिए । किबी ख्यातिका लागि जिल्ला, प्रदेश र संघले विभिन्न योजना नै अघि सारेका छन् । खतिवडा मात्र होइन, जिल्लाका धेरै किसानको जीवनस्तर नै किबीले बदलिदिएको छ ।

देशका ४४ वटा जिल्लामा किबी खेती सुरु भएको छ । चार जिल्लामा विभिन्न कार्यक्रम नै सञ्चालनमा छन् । इलाम, सोलुखुम्बु र दोलखामा किबीका पकेट कार्यक्रम चलिरहेका छन् । ‘यस्तो समाचारले धेरै खुसी लाग्छ,’ खतिवडा सुनाउँछन्, ‘तर, अझै धेरै गर्न बाँकी छ ।’

झट्ट सुन्दा राज्यले धेरै गरिरहेको लागे पनि खतिवडाको विचारमा किबीका लागि राज्य उदार हुन सकेको छैन । ‘किबी सानो खर्चमा हुने खेती होइन,’ उनी भन्छन्, ‘फलाउन पनि ठूलो खर्च लाग्छ, फलेपछि भण्डारण र बजारसम्म पुग्न उति नै समस्या छ ।’ उनका अनुसार यस्ता समस्यामा राज्य खुलेर सहयोग गर्न तयार भइसकेको छैन ।

‘कृषि र पशुपालनमा जति सजिलो गरी सरकारी सहयोग पाइन्छ, किबी खेतीका लागि त्यस्तो सजिलो छैन,’ खतिवडा भन्छन्, ‘सुब्बाको जागिरबाट महिनाको ५० हजारसम्म कमाउन सक्थेँ होला । परिवर्तनको संवाहक हुनैचाहिँ त्यसबाट सम्भव थिएन ।’ खतिवडाले झण्डै १५ वर्षदेखि किबीलाई नजिकबाट सुमसुम्याएका छन् । अध्ययन गरेका छन् ।

भारत र भुटानसम्म किबी पुर्‍याउन मिहिनेत पनि गरेका छन् । उनीले किबी पुर्‍याएको ठाउँमा जति ब्रान्डिङ गरे, त्यो अरू कसैले गर्न सकेका थिएनन् । त्यस क्षेत्रका मानिसहरू जानेर वा नजानेर किबीलाई ठेकी फल भनेर हेला गर्थे । बजारमा किबी माग भइसक्दा पनि त्यस क्षेत्रका मानिसलाई किबीमा विश्वास थिएन । अन्ततः खतिवडाले किबीलाई इलामको ब्रान्ड नै बनाए । र, सुलुबुङलाई किबी जोन । किबी मुख्य गरेर तीन प्रजातिका पाइन्छन्, गोल्डेन किबी, रेड किबी र ग्रीन किबी । नेपालमा ग्रीन किबी बढी पाइन्थ्यो । जसको मूल्य कम थियो । तर, पछिल्लो समय उच्च मूल्य र माग भएका गोल्डेन र रेड किबीका बिरुवा पनि नेपाल भित्रिएका छन् । जसको सम्भावना राम्रो देखिएको छ ।

चीनबाट सुरु भएको किबी न्युजिल्यान्डले ब्रान्डिङ र बजारीकरण गर्‍यो । न्युजिल्यान्ड, अस्ट्रेलिया, जापान, चीनलगायत देशको मुख्य आम्दानीको स्रोतमा किबी पर्ने गरेको खतिवडाले अध्ययनबाट पाएको बताए । खतिवडा भन्छन्, ‘हामी त निकै भाग्यमानी छौँ । हाम्रो हावापानी किबीका लागि एकदमै राम्रो छ ।’ बजार, मूल्य अस्थिर र भण्डारणजस्ता समस्या कृषकले हल गर्न नसक्ने उनको तर्क छ ।

नेपालमा गरिने खेतीमध्ये किबीबाट सबैभन्दा राम्रो आम्दानी हुने खतिवडा सुनाउँछन् । उनी त खुलेरै भन्छन्, ‘किबी डलर र पाउन्डको खेती हो ।’ यसका लागि राज्य सचेत हुनुपर्ने उनले दोहोर्‍याए । खतिवडाले किबी रोपेनन् मात्र, अरूलाई किबीप्रति आकर्षितसमेत गरे । २०६४ सालमा खतिवडाकी पत्नी पार्वती खतिवडाको नामबाट खोलिएको हेस्टी किबी प्रालिले धेरै काम गरेको उनी बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख ६, २०७९ ०६:१२